İbnu Sadın et tabakâtdaki metodu

İbnu Sa'd'ın et-Tabakât'daki Metodu:

Tabakât kitaplarında birinci derecede zaman unsurunu nazar-ı dikkate almak lâzımdır; îbnu Sad buna dikkat etmiştir. Habeşistan'a hicret edenlerden veya Bedir savaşına iştirak eden Ehl-i Bedir'den yahut Mekke fethinden önce müslüman olanlardan bahs ederken, İslâm'a ilk girenleri zaman bakımından hareket noktası kabul etmiştir. Bu sebeple ilk olarak Ehl-i Bedir muhacirlerinden başlamış, sırasıyle Ehl-i Bedir ensârını, önceleri müslüman olduğu hâlde Habeşistan'a hicret ettiği için Bedr'e iştirak edemeyenleri veya edenleri, Mekke fethinden önce müslüman olanları... zikretmiştir. Bu usûl, Hz. Ömer'in sicil defterleri tutarken takip ettiği usûle benziyor. Belki de îbnu Sa'd burada, Hz. Ömer'in usûlünü göz önünde bulundurmuştur.

îbnu Sad aynı zamanda mekân unsurunu da ihmâl etmemiş ve sahabenin hâl tercemesini gittikleri şehirlere göre yazmıştır. Bu suretle Medine, Mekke, Tâif, Yemen ve Yemâme'de olanları; Küfe ve Basra'ya gidenleri; Şam ve Mısır'da yerleşip kalanları zikretmiştir. Zaman ve mekân bakımından tâkîp edilen bu metodun, tâbi'înin terceme-i hâlleri sırasında da göz önünde bulundurulduğu görülür. Tabiinin terceme-i hâlini de bu esâsa göre yazmış ve her tabakayı yirmi sene olarak kabul etmiştir. Tabakât, terceme-i hâl ve siyer yazanların çoğunun metodu da böyledir. et-Tabakât'da pek mühim olan iki mevzu, evvelâ ashabın, ikinci olarak da büyük tabiilerin terceme-i hâlleridir. Zîrâ Rasûl-i Ekrem (s.a.v.)'in zamanına en yakın olanlar bunlardır. Bunlardan rivayet edilen dîni ve târihî bilgiler tereddüdsüz kabûî îbnu Sa'd, sahabeyi beş tabakaya ayırmıştır:

1 -Bedir harbîne iştirak eden muhacirler.

2 - Bedir harbine iştirak eden ensâr.

3 - Habeşistan'a hicret ettiği yahut Uhut savaşına katildığ hâlde Bedir'de bulunmayan ilk müslümanlar.

4 - Mekke fethinden önce müslüman olanlar.

5 - Mekke fethinden sonra müslüman olanlar.

îbnu Sa'd'in takip ettiği ve kendinden sonraki tabâfcat sahipîe-|rinin geliştirdiği bu tabaka taksiminde, kaçınılmaz bir kusur vardır. Bu da bâzı şahısların muhtelif tabakalara girmek suretiyle birbirine i karışmasıdır. Meselâ: Ehl-i Bedir'den olan muhacirler tabakasında geçen birinin, fetihler sırasında bâzı şehirlere hicret etmesi mümkündür.

Sonra aynı zât uzun müddet Medine'de'kalarak fetva verenlerden olabilir. îbnu Sa'd'ın bu zâtı gerçek yerinde zikretmesi mümkün değildir. Bu sebeple onun terceme-i hâlini iki veya daha fazla yerde vermek mecburiyetinde kalır. îbnu Sa'd. bunu yapmakla beraber o zâtın mufassal terceme-i hâlini, bâzı hususiyetleri sebebiyle zikrettiği yerlerde değil de, asıl tabakasında verir.

îbnu Sa'd'ın Ensâba verdiği ehemmiyet: îbmıSa'd kitabına et-Tabakât adını verip, onun sâdece tabaka taksimlerini ihtiva etmesine dikkat etmekle beraber, üstadı el-Vâkıdî'-nin aksine, câhiliyye târihine ayrı bir ehemmiyet vermiştir. îbnu Sa'd'm bu mevzuda, babası gibi neseb (soy) bilgini olan ve eski Arap haseblerini çok İyi bilen Hişâm b. Muhammed b. es-Sâ'ib el-Kelbî'ye itimat ettiğini görüyoruz. Demek, oluyor ki, îbnu Sad ensâbı (soy bilgisini) mükemmel surette biliyordu. O, bu malûmatı, ensâbı çok iyi bilenlerden bizzat almıştı. Hişâm el-Kelbî, nesebi, Arap haberlerini, iyi ve kötü günlerini ve Arap savaşlarını çok iyi bilen babasının meslekini ilerletti. Onun, Arapların meşhur günlerine, gece baskınlarına, münâferetlerine, islâm târihine ve şehirlerin haberlerine dâir birçok eseri vardır. Bu eserlerin 140 kadar olduğu söylenmektedir. Emevîler devrinde cereyan eden hâdiseleri bizzat babasından öğrenmiştir. Babası Muhammed b. Sâ'ib, uzun müddet Emevîler devrinde yaşamış, Abdurrahmân b.. el-Eşcas ile Deyru'l-Cemâcim savaşına iştirak etmiş; fakat Emevîler ile birleşip ona zulmetmemiştir. Îbnu Sa'd'ın et-Tabakât'm da Asr-ı saadette yaşadığı hâlde sahâbî sayılmayan bir soy bilginine dâir malûmat bulmaktayız. Bu zât Dağfel b. Hanzaîe eş-Şeybânî'dir. Bunun Ebû Bekr es-Sıddîk ile Aıap ensâbı hakkında yaptığı bir münazarayı da kendinden rivayet ederler. Onun Mu'âviye ile görüştüğü, Mu'âviye'nin onun bilgisine hayran kaldığı ve bu zâtın, kendi asandaki birçok ensâb haberlerini rivayet ettiği söylenir.

Îbnu Sâ'd'ın kitabına almadığı ensâb hakkındaki bilgilerin, daha sonra yazılan iki kitâpda yer aldığını görmekteyiz. Bu kitaplar, el-Belâzurî'nin Ensâbu'l-eşrâf ve Fütûhu'l-buld&n adlı eserleridir, el-Belâzurî îbnu Sa'din et-Tabakât'indaki metinleri ve hattâ aynı lâfızları alıp rivayet etmekte bir beis görmez.

Daha sonraki tarihçilerin ensâb ve tabakât mevzuunda düştükleri hatâlardan îbnu Sa'd'ı ensâb hakkındaki bu derin bilgisi korumuş olsa gerektir. Nitekim Mukarrinu'l-Muzenî'nin iki oğlu en-Nu'mân ve Süveyd gibi, sahâbî cldukJan hâlde, bâzılarına göre tabiinden sayılan kimseler vardır. Diğer taraftan Abdurrahmân b. Ğanem gibi tabiinden olduğu hâlde sahâbî sayılanlar da mevcuttur. Bu hatâya, haberi mürsel olarak rivayet etmek suretiyle Mahmut b. er-Rabî el-Gîzî sebep olmuştur. îbrâhîm b. Abdirrahmân el-'Uzrî hakkında da Îbnu Mende yanlışlık yapmıştır.

Muhaddislerin metodunu takip eden bir râvî îbnu Sa'd'ın et-Tabakât'ı rivayete dayanmakla beraber, eserde müellifin şahsiyyeti nerdeyse görünmez ve tenkîdlere de hemen hemen rastlanmaz. Yalnız bâzı ufak-tefek açıklamalar, Îbnu Sa'd'ın yer yer tenkîdler de yaptığını göstermektedir. Meselâ: H2.. Peygamber Mekke'yi feth ettiği zaman annesinin kabri başında ağlamıştır, şeklinde özetleyebileceğimiz bir rivayet zikr ettikten sonra der

"Bu iddia yanlıştır; zîrâ Hz. Âmine'nin kabri Mekke'de değil Ebvâ'dadır". Hişâm el-Kelbî'nin, "Bedr'e iştirak eden es-Sâlib b. Osman b'. Maz'ûn değil, es-Sâ'ib b. Maz'ûn'dur' , sözünü naklettikten sonra, bu sözü şöyle tenkîd eder:

"Bize göre bu, onun bir hatâsından ibarettir; zîrâ megâzî bilen siyerciler, Osman b. Maz'ûn'un Bedir'e, Uhut'a. Hendek'e ve bütün gazvelere iştirak ettiğini kabul ederler".

Îbnu Sa'd'ın et-Tabakât !mda yer alan şiir mevzuundaki edebî parçalar, hutbeler gibi -bilhassa muhtelif münâsebetlerle zikredilen Hz. Peygamber (s.a.v.)'in hutbeleri gibi - çok değildir. et-Tabakât'-taki şiirlerin bir kısmı, eski câhiliyye şiiridir. Bunların çoğu da Hz. Peygamber (s.a.v.)'in dedelerine veya Kureyş kabilesinden olan Arap büyüklerine dâirdir. Şiirlerin bir kısmı da îslâmî olup ekseriyetle gazveler hakkındadır. Bu şiirler el-Vâkıdî'nin Megâzî'sindeki veya îbnu Ishâk'ın Sîret'indeki şiirlerle kıyâs edilecek olursa çok azdır.

Eninde-sonunda söylenecek söz şudur ki, îbnu Sa'd, muhaddisler gibi bir rivayet adamıdır. Edîbler gibi münekkid değildir.[1141]

[1141] îbnu Sa'd'in terceme-i hâli için bk. Târîhu Bağdâd, c. V, s. 521; el-Vefeyât, c. I, s. 507; Tehzîbu't-Tehzîb, c. IX, s. 182; el-Cerh ve't-ta'dil, nr. 1433; Tabakâ-tu'1-kurrâ, c. I, s. 142.

îbnu Sa'd'm terceme-i hâlini hulâsa ederken, arkadaşım Dr. İhsan Abbas'ın Beyrut, Dâru Sâdır'da basılan Tabakâtu'l-kubrâ'ya yazdığı takdim yazısından faydalandık.

Dr. Subhi es-Sâlih, Hadis İlimleri ve Hadîs Istılahları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 297-299.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın