Haberi vâhidle ihticâc ve sartları

Haber-i Vâhidle Îhticâc Ve Şartları:

Haber-i vâhidle - Ebû Hanîfe'nin yaptığı gibi - ancak bâzı şartlar dâhilinde ihticâc edenler, sahabeden gelen rivayetlere göre onlardan böylesi haber-i vâhidle amel etmeyenlerin de bulunduğuna bakarak kendilerini mâ'zur göstermeye çalışmışlardır. Nitekim Hz. Ebû Bekir, Muğîre'nin, ninenin mîrâsı hakkındaki haberini, Muhammed b. Mes-leme de aynı şeyi söyleyene kadar reddetmiştir. Hz. Ömer Ebû Mûsa'l-Eş'ari'nin bir yere izin isteyerek girme mevzuundaki haberini, Ebû Sa'îd el-Hudrî takviye edene kadar reddetmiştir. Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer, Rasûlullah (s.a.v.)'in Hakem b. Âsı reddetmeye izin verdiğine dâir Hz. Osman'ın rivayet ettiği haberi kabul etmemişlerdir. Hz. Ali, Ebû Sinan el-Eşcaî'nin talâk-ı tefviz mevzuundaki haberini reddetmiştir. Hz. AH, Hz. Ebû Bekir müstesna, hiçbir kimsenin haberini, yemin ettirmedikçe kabul etmezdi. Hz, eÂişe de, ailesinin ağlaması sebebiyle ölünün azâb göreceğine dâir Abdullah b. Ömer'in rivayet ettiği haberi reddetmiştir.[1062]

Sahabenin haber-i vâhidle ihticâc ve muhtevası ile amel ettiğinden şüphe edilemez. Yalnız bâzı haber-i vâhidleri hemen kabul etmeyişlerinin sebebi, şüpheyi gidermek veya iyice anlamaya teşvik etmek, yahut da hadîs rivayetinde son derece ihtiyatlı olmayı tavsiye etmek İçindir, Bunun böyle olduğunu Hz. Ömer'in Ebû Musa'ya söylediği şu söz pek güzel ifâde etmektedir:

"Ben itham etmiyorum; ama rivayet ettiğin söz, Rasûlullah (s.a.v.)'in sözüdür!".

Haber-i vahidin gerçek mânâsını bilmemiz, bu mevzûdaki karışıklığı bir kere daha izâle edecektir, Haber-i vâhid demek, sâdece bir kişinin rivayet ettiği haber demek değildir; bilakis o, sahih bahsinde de îzâh ettiğimiz üzere, mütevâtirin mukabilidir. [1063] Mezkûr rivayeti erdeki birinci sahâbîye bir başka sahâbînin de katılması, o rivayetin haber-i vâhid olmaktan çıkması için kâfî değildir. Daha da fazla olarak birinci sahâbînin rivayetine iki veya üç, hattâ yalan üzerine birleşmelerini akim kabul etmediği birçok râvîlcr katılsa dahî o haberler vâhidlik durumundan çıkmazlar. îşte bunun için !Âmidî demiştiı ki:

"Muhaddislerin bâzı haberleri reddedip bâzıları üzerinde tevakkuf etmeleri, habetlerde böyle davranmayı gerektiren bir.hâlin bulunuşu veya aranan bir şartın bulunmayıp gibi sebepler dolayısıyledır. Yoksa o haberlerle, amel etmek hususunda hemfikir olup da sıhhat derecesi bakımından ihticâca elverişli bulmadıkları için değildir.[1064] Binâenaleyh haber sahih olduğu saman, dînin asıllarından biri olur. Araştırıcının bu aslı başka bir asılla karşılaştırmasına ihtiyaç yoktur; zîrâ ikinci asıl birinciye muvâfıksa onu destekler ve takviye eder; muhalif olduğu takdirde de, ikisinden birini reddetmek doğru değildir; zîrâ o zaman bu iş. haberi kıyasla reddetmeye benzer. Halbuki sünnet kıyâsa tercih edildiği İçin bu durum ittifakla merduttur. [1065] "Eğer biri kalkar da: Biz sâdece Kur'ân'da bulduğumuzla amel ederiz, derse, icmâ-ı ümmetle kâfir "olur. O takdirde bu şahsın, sâdece biri güneşin zevalinden gece karanlığına kadar, [1066] diğeri de fecr vaktinde olan namazları kılması îcâbeder; zîrâ namaz adiyle Kur'ân-i Kerîm'de zikri geçen en az miktar bu kadardır. Bundan fazlasının da hududu yoktur. [1067]

Şurası var ki, haber-i vâhidle amel etmenin sahîh oluşu başka şey, kat'î oluşu daha başka şeydir. îslâm âlimlerinin ekserisi, sika râvînin rivayet ettiği haber-i vahidin hüccet olup onunla amel etmek lâz;m geldiği kanaatindedir. [1068] Bu nevî haberin delâleti zannî olduğu için de, yine onların ekserisine göre katHyet ifâde etmez. [1069]İmâm Ahmed b. Hanbel, Haris b. Esed eî-Muhâsibİ, Hüseyin.b. Ali eî-Kerâbîsî ve Ebû Süleyman'ın [1070]aralarında bulunduğu bir grup, haber-i vahidin kat olup ilm-i yakînî ifâde ettiği [1071]Hatta İbnu

Hazm de der ki:

"Rasûlullah (s.a.v.)'a varıncaya kadar hep âdil kimselerin rivayet ettiği haber-i vâhid, hem ilim, hem de amel ifâde eder. [1072]Hatîbu'l-Bağdâdî, bu görüşü tenkîd etmek ve haber-i vahidin katiyet ifâde ettiğini söyleyenleri reddetmek için el-Kifâye adlı eserinde bir bolüm ayırmıştır. [1073] Bir başka bölümü de, haber-i vahidin ilim İfâde ettiğini zannedenlerin şüphesini zikretmeye ve bu şüpheyi yok etmeye tahsis etmiştir. [1074] Aynı zamanda da haber-i vâhidlerle amel etmek gerektiği mevzuuna girip buna sahîh rivayetlerle deliller getirmekte bîr beis görmemiştir. Bütün bunları, "haber-i vâhidle amel etmemin sıhhatine ve vücûbuna dâir bâzı delillerin beyânı[1075] adlı müstakil bir bâbta incelemiş, sonra haber-i vahidin kabul edildiği ve edilmediği mevzuları beyân etmiş ve nihayet "aklın ve muhkem olan Kur'ân âyetlerinin hükmüne, ma'lum sünnete, sünnet yerine kâim fiile ve her kesin delile muhalif olan" mevzularda haber-i vahidin kabul edilmeyeceğini söyleyerek bu bahse son vermiştir. [1076]Eğer bu bir şey ifâde ediyorsa, şüphesiz, âhad yolla rivayet edilse . dahî, sahîh hadîsin teşrî'deki Önemli yerini gösterir. Gayr-i dînî ilimlerin haberlerini, semavî olan dînî rivayetler bir tarafa, Arap olan bu yüce Rasûlün hadîslerinden daha hassas bir İsnâdla, daha muttekîce, daha emîn bir tarzda daha titizlikle ve ihtiyatla, daha geniş ve yaygın bir şöhretle rivayet etmek elbette çok güç, hatta muhal gibidir. Bu hadîslerin çoğu tevatür derecesine ulaşmasa, her neslija ulemâsı, hadîslerin kat'î ve yakînî ilim ifâde ettiğinde aynı - veya birbirine yakın -kanâ'atlere sahip olmasa bile bu böyledir. îşte bu sebeple, ekseriyetin sahîh haberin hilâfına amel etmesi ona zarar vermez; çünkü ekseriyetin sözü hüccet değildir. [1077] Üstelik hadîsle amel etmek, daha önce de îzâh ettiğimiz üzere[1078] senedden önce metni, şekilden önce muhtevayı, lâfızdan önce mânâyı gözeten birtakım tenkîd ölçülerine bağlıdır.[1079]

[1062] Âmidî. el-lhkâm, c. I, s. 94.

[1063] Bk. bu eser, s. 124; krş. Şerhu'n-nuhbe. s, 6.

[1064] Âmidîj el-îhkâm, c. I, s. 97; İbmı Kayyım, İğâsetu'İ-lehiân fi talâki'l-ğadbân, ] s. 160.

[1065] Buna benzer bir ifâdeyi tbnu's-Sem'ânîj el-îstılâm adlı eserinde zikretmiştir; bunu da Kâsinıî, Kavâ'idu't-tahdîs, s. 77'de nakletmektedir.

[1066] Sûre-i îsrâ*daki şu âyet-i kerîmeden alınmıştır:

Güneşin zevalinden gece karanlığına kadar gereği üzerine namaz kıl; Bir de sabah namazını kıl; çünkü sabah namazında gece ve gündüz melekleri | hazır bulumu" (âyet 78).

[1067] îbnu Haznij el-İhkâm fî usûli'fahkâm, c. II, s. 80.

[1068] Nevevî, Şerhu mukaddimeti Müslim, c. I, s. 63.

[1069] Nenevi, et-Takrîb, s. 4i*de sahîh olsa bile haber-i vâlıidin katiyeî ifâde etmemesini "sika râvînin hata edip yarulabileceği" ihtimâline bağlamakta ve bu görüşü âlimlerin birçoğuna ve mütehassıslara mâl etmektedir.

[1070] Ebû Süleyman, imâm Malik'den hadîs rivayet etmiştir.

[1071] Âmidî, ei-îhkâm, c. I, s. 108.

[1072] ibnu Hazm, cl-Ihkâm'fî usûli'I-ahkâm c. I. s. 119-1373

[1073] el-Kifâye fî Hlmi'r-rivâye, s. 18-20.

[1074] Aynı eser, s, 25-26.

[1075] Aynı eser, s. 26.

[1076] Aynı eser, s. 432.

[1077] Krş, Sıddîk Hasan Hân, Husulu'1-me'mûl min 'ilmi'1-usûl, s. 59, Matbaatû'i-Cevâ^ib. 1296, istanbul

[1078] Bk. bu eser, sened ve metin bakımından hadîs faslı, s. 237-247.

[1079] Dr. Subhi es-Sâlih, Hadis İlimleri ve Hadîs Istılahları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 268-270.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın