Yerel Yönetimlerimiz

Yerel Yönetimlerimiz ve 29 Mart Seçimleri

Hikmet KAVRUK • 51. Sayı / GÜNDEM

Türkiye’de yerel yönetimlerin başlangıç tarihini köy ve mahalle muhtarlıklarının ilk kuruluşu olarak ele alabiliriz. Köy ve mahalle muhtarlığı uygulamasına, II. Mahmut döneminde 1829 yılında İstanbul’da başlanmış ve 1833 yılından itibaren tüm ülkeye genelleştirilmişti. Günümüzde her ikisi de en küçük yerleşim birimleri. Köy, kamu tüzel kişiliği olan bir yerel yönetim birimi. Mahalle ise kamu tüzel kişiliği bulunmayan ve daha çok merkezî idare ile ilgili işleri gören, geleneksel ve sosyal kentsel bir birim. Belediye tarihçesi ise yine İstanbul’da 1856 yılında şehremaneti (şehrin emanet edildiği kurum anlamında) adıyla kuruldu. Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı İmparatorluğu’ndan Lozan Anlaşması’yla belirlenen sınırları içinde kalan 389 adet şehremaneti (belediye) devraldı. 1930 yılında çıkarılan 1580 sayılı Belediye Kanunu’yla, nüfusu iki bini geçen yerlerde belediye kurulabilmesi mümkün oldu.

Yerel yönetim temsilcileri, Osmanlı döneminde atamayla veya seçimle iş başına geliyordu. Hatta seçilmenin ve seçebilmenin, sahip olunan servete bağlandığı dönemler de vardı. Örneğin 1871 Nizamnamesi’yle yılda bir kez yapılan seçimlerde, muhtar ve ihtiyar heyeti üyesi olabilmek için, Osmanlı tebaasından olmak, iyi huyuyla tanınmak, otuz yaşını geçmiş olmak ve yılda en az 100 kuruş vergi veriyor olmak şartına bağlanmıştı. 18 yaşını geçmiş ve yılda en az 50 kuruş vergi veren Osmanlı tebaası erkekleri seçme hakkına sahipti.

Cumhuriyet döneminde de belediye başkanlarının atamayla belirlendiği, valilerin aynı zamanda belediye başkanlığı yaptığı, darbeler sonrası sıkıyönetim dönemlerinde de asker kişilerin belediye başkanlıklarını üstlendikleri uygulamalar da olmuştu. İlk defa 1948 yılında Ankara ve 1954 yılında da İstanbul’da valilik ile belediye başkanlığı görevi birbirinden ayrıldı. 1963 seçimlerinden itibaren de belediye başkanları halk tarafından seçilmekteydi. Çok partili hayata geçişten itibaren ve özellikle de 1960’lı yıllardan sonra yerel yönetimler, kurumsallaşmalarını ve yerelleşme kriterlerine göre kimliklerini belirgin hale getirmeye başladı. 1984 sonrası da anakentler lehine yeni belediye kurumları oluşturuldu.

2004 yılından itibaren başlatılan yerel yönetimlerde yeniden düzenleme çalışmalarıyla da yerel yönetimlerin idarî ve malî özerkliği vurgulandı, dağınık yerleşim yerlerinin toparlanması ve birbirine yakın yerleşim yerlerinin de birleşmesi anlayışına dayalı ve belediye kurmak için nüfus kriterinin 5000’e çıkarıldığı yeni düzenlemeler getirildi. İşte 29 Mart 2009 yerel seçimleri 2004’ten itibaren yeniden düzenlenen yerel yönetim sisteminin, demokratik yoldan kurumsallaştırılmasının ilk seçimleri oldu. Yerel yönetim temsilcileri yeni yerel yönetim kanunlarını uygulamak üzere seçildiler. Seçimi yapabilmiş olmak yerel demokrasi açısından başlı başına bir başarı. Çünkü yerel yönetim geleneğinin sürmesi ve kurumsallaşmanın yerleşmesi anlamına geliyor. Sivil ya da asker kişilerin seçim olmadan belediye başkanı olarak atandıkları veya valilerin aynı zamanda belediye başkanı oldukları dönemin kapandığının yeni bir göstergesi.

Önceki seçimlerde de olduğu gibi, 2009 yerel seçimlerinde de siyasal partiler özellikle büyükşehir belediyelerini çok önemsediler. Seçimlere adaylık konusunda da rağbet büyük oldu. Büyükşehirlerde belediye başkan adaylığı milletvekilliğine tercih edilebildiğini gördük.

29 Mart 2009 Yerel Seçimleri’yle, her bir yerleşim yerinde seçmen, ÖSYM’nin yaptığı KPSS benzeri bir seçme sınavı yaptı ve seçtiği kişileri doğrudan işe alarak kamu görevlisi olmasını sağladı. 38.405 kişiyi (belediye başkanı ve köy muhtarı) yerel kamu tüzelkişiliklerinin başına yönetici olarak, 176.708 kişiyi aynı kamu kurumlarının genel karar organı seçti ve aynı sayıda yedeğini de hazırladı. 15.353 mahalle muhtarı ve 73.840 kişiyi (mahalle ihtiyar heyeti) merkezî idare ile kentlerdeki en küçük ünitelerdeki vatandaş arasındaki bağlantı noktası olarak seçti ve atadı. Mart 2009 yerel seçimlerinde halk toplamda 306.260 kişiyi yerel düzeyde iş başına getirdi ve 250.548 yedek hazırladı.

2004 yerel seçimlerinde 43 milyon 500 binden fazla seçmen vardı ve seçimlere katılma oranı %76,3 olarak gerçekleşmişti. 2009 yerel seçimlerinde ise yeni oluşturulan seçmen kütüğüne göre seçmen sayısı 48 milyon 210 bin 625 kişiydi ve seçimlere katılım oranı %83,2 oldu. Beş yılda seçime katılım oranı değişti. Oyların siyasal partilere dağılımı açısından değerlendirildiğinde, halk, yerel yönetimler ile merkezî yönetimin farklılığını artık bildiğini, merkezî iktidarla aynı siyasal partiden yerel yönetim temsilcisi seçmeyi zorunlu hissetmediğini gösterdi bir bakıma. Türkiye’de yerel yönetimlerin de artık önemsendiğinin ortaya çıktığı bir seçim oldu.

Bir önceki yerel seçimlere göre belediye, köy ve mahalle sayısı değişti. Belediye sayısı bir önceki seçimlerde 3215 iken, 2009 seçimlerinde 2947 oldu. Büyükşehir belediyelerinin hizmet sınırları içerisindeki alt (ilk) kademe belediyeler Mart 2009 Seçimleri’nden itibaren kaldırıldı. Nüfusu 2000’in altında kalan 862 belde belediyesinin feshedilmesi tasarlanmıştı, genel olarak başarılamadı. Bunlardan 26’sı seçimlerden önce (katılma kararı aldığı veya nüfusu iki binin üzerinde olduğuna dair dava açmadığı gerekçesiyle) belediye statüsünden çıkarıldı. Böylece nüfusu iki binin altında olan 836 belde belediyesi de 29 Mart 2009 Seçimleri’ne yer aldı.

28 Mart 2004 Yerel Seçimleri’nden farklı olarak bu seçimlerde, büyükşehir belediyelerinin tamamının hizmet alanı fizikî olarak genişletildi. İstanbul ve Kocaeli Büyükşehir Belediyeleri il sınırlarıyla belediye oldu. Diğer Büyükşehir belediyeleri de valilik binası merkez alınmak kaydıyla 20-50 km2 yarıçapında daire olacak şekilde genişletildi. Ayrıca birleşme ve katılmalar yoluyla da genişlik daha da arttı.

İl genel meclisi önemli hale geldi. Siyasi partiler il genel meclisi üyeliklerini önemsemeye başladılar. Valinin il genel meclisi başkanlığı sona erdirildi, meclis başkanının seçilmişlerin arasından belirleneceği hüküm altına alındı. Böylece il özel idarelerinin 5302 sayılı kanunla önemi artmış oldu. Merkezî idare yürüttüğü çoğu hizmeti yerele devrederken, Köy Hizmetleri örneğinde olduğu gibi, öncelikle il özel idarelerini esas aldı.

2009 yerel seçimleri daha bilinçli, daha eğitimli ve daha gerçek seçmenlerce gerçekleştirildi. Çünkü seçmen profili giderek değişiyor. Seçmen kitlesinin eğitim seviyesi giderek yükseliyor. Seçmen yaşı artık onsekiz. Siyasi tarihin kesinti noktalarına yabancı, darbe sonrası genç nesil, zorunlu eğitim süresinin uzaması, televizyon, internet gibi iletişim araçlarının yaygınlaşmasıyla artık daha da bilinçli hale geliyor.

Son olarak, 2009 Yerel Seçimleri’nin eskisinden farklı olarak adrese dayalı bilgi sistemi ile belirlenen seçmenlerle yapılmasının önemi vurgulanmalı. Önceki seçimlerde, nüfus sayımlarında kim nerede sayılmışsa orada oy kullanabiliyordu. İnsanlar ikamet ettikleri yerde değil de memleketlerine giderek orada sayılmak ve seçimlerde orada oy kullanma hakkı elde etme çabaları içine girebiliyorlardı. Özellikle nüfusu az belediye ve köyler bunu teşvik ediyorlardı. Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi uygulamasıyla, artık kim nerede ikamet ediyorsa oy kullanma yeri de orası. Bu durum da yerel yönetimler açısından olumlu bir gelişme. Böylece 2009 seçimlerinde, yerel yönetimlerin temsilcileri gerçek seçmenlerince seçildiler.
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın