İmam Ebû Hanife Şafiî ve tasavvuf

2- İmam Ebû Hanife, Şafiî ve Tasavvuf (I)

Soru: Tarikata girmeden İslâm yaşanamaz. Müctehitler bile buna muhtaçtır. Bu yüzden İmam Azam, tarikata intisab ettiği son seneleri için "son iki senem olmasaydı helak olurdum" demiş, İmam Şafiî de Şeyban isimli bir çobandan tarikat dersi almıştır... Deniyor, bu doğru mudur?

Cevap: Rasûlüllah'ın (sav) ashabının yaşadıkları zühal, nefis tezkiyesi, verâ, zikir ve nafileleri yaşama anlamında (ise) tasavvufu ve onun bir mezhebi olan tarikatı kabul ve ispat, her halde bu sorunun cevabı değildir ve ehli ilmin bunda şüphesi de yoktur. Fıkıh, hadis ve tefsir gibi ilimlerdeki ıstılah ve metodların sahabe döneminde bulunan asıllarına göre gelişme ve değişme göstermesi gibi, sözkonusu ilimde de ıstılahların ve metodların geliştirilmesi, daha kestirme metodlar ve disiplinler bulunması da normaldir makuldür. Bunlara da kimsenin söyleyeceği pek fazla bir-şey yoktur.

Ancak bütün bunları anlatabilmek için müslümanlarca "delil" sayılmayan yöntemlere başvurmanın da gereği yoktur. Bilindiği gibi İslâmda ilmin yolları üçtür:

1. Sağlam duyular,

2. Doğru haber,

3. Akıl.

Sözünü ettiğiniz bilgiler sağlam duyuların ve aklın konusuna değil, haberin konusuna girerler. Haberin doğru olabilmesinin de belli şartları vardır. Bunun için de müslümanlar "isnad ilmi" diye bir ilim geliştirmiş ve bu yolla sağlamlığını tespit ettikleri haberleri, kitaplarda tescil etmişlerdir. İmdi, sorudaki iddiaları böyle bir belge ile ispat etmemiz (ya da etmeleri) mümkün değildir. Çünkü ilmi ölçülerle doğru diyebileceğimiz bir sağlam kaynakta böyle bir şey kaydedilmemiştir. Gerçi İmam Gazali (her nedense):

"İmam Şafiî Şeyban-ı Râî'nin önünde mektebe giden bir çocuk gibi diz çöker ve yapacağı işleri kendisinden sorardı. Kendisine:

Senin gibi bir zat, böyle bir bedeviden bilgi alır mı? Diye sorulduğunda bu adam bizim bilmediğimizi biliyor, cevabını verirdi" [955] diyor ama:

Bu haberin doğru olduğunu kabul etsek dahi bu, İmam Şafiî'nin ondan tarikat dersi aldığını ve bugünkü anlamda onu mürşit edindiğini göstermez. Aksine İmam Şafiî'nin tevazuunu ve kendi ifadesinden de anlaşılacağı üzere, bilmediği bir şeyi bilen, bîr çoban dahi olsa, "bilmiyorsanız ehli zikir olan ilim sahiplerine sorun" emri ilâhisine uyarak ona sorma nezaketi gösterdiğini anlatır.

Yine Gazalinin, aynı yerde, "Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Main, Marufu Kerhi'ye başvurur, ondan sorarlardı" ifadesini de aynı şekilde anlarız. Çünkü "her bilenin üstünde bir bilen daha vardır". Bazı konularda onların bu imamlardan fazla biliyor olması mümkündür.

Kaldı ki durum tarihi açıdan öyle de değildir. Meselâ Sehavî der ki:

"Şafiî ve Ahmed'in, Şeyban er-Râî ile buluştukları ve ondan birşeyler sorduklarına dair haberler ehli marifetin ittifakı ile batıldır. Çünkü bu imamlar Şeyban'a yetişmemişlerdir". [956] Aynı şeyi Aliyyu'l Kâri de hem "el-Masnû", hem de "el-Esraru'l-merfu'a" adlı eserlerinde naklederler. [957]

İmam Azam'ın "Eğer iki sene olmasaydı Numan helak olurdu" anlamında:

"Lev'lâ senetân le-heleke Nu'man" dediğine dair de hiçbir güvenilir kaynakta bir kayda rastlanmadığını Muhakkik Kevseri söyler. [958] Ama sahih kabul edildiği takdirde dahi İmam Ebu Hanife'nin bu sözle neyi kastetmiş olabileceği açık değildir. Tarikata girip, bir şeyhe intisap ettiği için bunu kurtuluş saymış ve öyle demiş olduğu bundan anlaşılmaz.

Kısaca o büyük zatların böyle kurtarıcılara ihtiyaçlarından çok onların bunlara ihtiyaçları vardır. "Dürru Muhtar sahibi Allame Hankafî'nin Kuşeyri'den naklettiği gibi, tasavvufun makbul tarikatlarının da Davud Tâî ve Maruf Kerhi gibi büyük veliler vasıtası ile dayanağı İmam Azam'dır." [959] İçtihadında şu metodu benimseyen İmam Azam'ın, hayatının sonuna doğru bu metoddan vazgeçtiği rivayet edilmiştir.

Kitap'tan sonra herhangi bir meselede bir hadis varsa onu alırız. Bir mesele hakkında sahabeden birden çok görüş gelmişse, Kitaba ve sünnete daha uygun olanı tercih ederiz. Bunlardan biri yoksa tabiî ki taklid etmeyiz, biz de onlar gibi içtihat ederiz," [960]

Bu iki imamın hayatlarını en geniş anlatan kaynaklarda bunların üstadlarına baktığımızda sözü edilen zevattan, ya da benzerlerinden ders aldıklarına dair de birşey göremeyiz. [961]

[955] İmam Gazâlî, İhya, 1/24-25 (Terc: 1/61).

[956] Sehavî, el-Makarıdü'l-hasene, 474.

[957] Ali el-Kârî, el-Masnü', (thk Ebu Gudde) 220, el-Esrâru'1-merfû'a, (thk. M. es-Sabbag) 38l

[958] Kevserî, Irğamu’l-merîd, 41.

[959] İsmail Hakkı, Mevahibu'r-Rahman, 109.

[960] İsmail Hakkı, age., 31.

[961] bkz, Ebû Zehra, Ebu Hanife (Terc. O. Keskinoğlu), 109 vd; İmam Şafiî, 40 vd. Doç. Dr. Faruk Beşer, Fetvalarla Çağdaş Hayat, Nün Yayıncılık, İstanbul 1997: 359-362.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın