Ders Özetleri

İslam İlimleri ile Felsefe İlişkisi

Fıkıh, kelam ve tasavvuf hem konuları itibariyle hem de başvurdukları yöntem ve aklî kavramları itibariyle felsefe ile yakın ilişkisi olan İslamî ilimlerdir. Ancak bu ilimlerle felsefe arasında hikmet boyutunda bazı ortak konuları olmakla beraber yöntem itibariyle felsefe ile aralarında farklar olduğu bir vakıadır. İslam ilimleri konuları ilahî bir kaynak olan vahiy bilgisine dayanıyor olsa da, başvurulan yöntem ve kanıtlar bakımında felsefe ile aynı dil ve mantık gibi beşerî araçlar kullanılmaktadır. filozoflar başından itibaren kelamî sorunları ve tasavvufî düşünceyi dikkate alan bir yaklaşım benimsemişler, hatta bu ilimlerden kendi felsefî sistemlerinde kelamî görüşlerden önemli ölçüde yararlanmışlardır.

I. Kelam ve Felsefe İlişkisi
İslâm dünyasında felsefi bir faaliyette bulunan kimseler felasife’den ibaret değildi. İslâm düşünce tarihinde, üzerinde durulan konular ve kullanılan yöntem bakımından felsefî değeri yüksek tartışmalara sahne olan ilim alanlarından biri Kelamdır. Bir yandan felsefî fikirlerden yararlanarak ve mantıkî tartışma yöntemlerini kullanarak İslam akidelerini açıklamaya çalışan kelamcılar İslam da felsefenin doğuşuna katkıda bulunurken, öte yandan filozoflara karşı en şiddetli eleştirilerde bulunanlarda kelamcılar olmuştur. Kelâm hareketi “felsefe” olarak bilinen düşünce hareketi henüz ortaya çıkmadan başlamıştı. İslâm'da ilk filozoflar felsefî eserler vermeye başladığında Kelâm ilmi gelişmesinin önemli bir bölümünü tamamlamış ve
belli başlı kelamî ekoller ortaya çıkmıştı. Kelamî sorunların daha önceden tartışıldığı kesin olmakla beraber bir ilmî disiplin olarak Kelamın Mutezilenin ortaya çıkması ile birlikte şekillendiğine dair ortak bir görüş oluşmuştur. Yine de Şehristâni ve İbn Haldun gibi kaynaklar bize Mutezile'den önce de Kur'an ve hadislerin kapalı, anlaşılması zor ifadelerini açıklamak ve anlamak için geleneksel deliller yanında aklî delillere başvurulması sonucu Kelam ilminin ortaya çıktığını belirtirler. Felsefe çevirileriyle birlikte çeşitli
felsefî görüşleri nazarı itibara alarak kelamî sorunların tartışılması sebebiyle kelam ilmi de felsefe gibi kadim ilimler arasında sayılmaya başlamıştı. Bu sebeple Farabi de Kelamı bir tür “dini inançları savunma sanatı” sayar. Felsefeden farklı olarak Kelâm ilmi “dışarıdan gelen bilimler” arasında değil, Tefsir, Hadis ve Fıkıh gibi İslâmî ilimlerden biri sayılmıştır. Gerçekten Kelam tarihî olarak tamamen İslamî bir zeminde, ilk dönem Müslüman toplumlar arasında ortaya çıkan itikadî ve siyasî bazı sorunlarla ilgili tartışmalarla doğup ve gelişmiştir. Bu sorunların başında, temel İslâm inançlarının nasıl anlaşılması gerektiği veya “nassların” açıklanması ve yorumlanması ile bunlara yönelik itiraz ve tenkitlere karşı savunulması gelir. Başlangıçta Kelâm ilmine İslâm toplumunda ortaya çıkan “sapkın” mezheplere karşı sahih dinî akideyi korumak gibi bir vazife atfedilmiştir. Daha sonra bu göreve ilave olarak, Hıristiyanlık, Yahudilik, Zerdüştlük ve Budizm gibi diğer dinlerin inançlarına ve ilahiyatlarına dayanan görüşler karşısında İslâm inançlarını savunmayı da kelam üstlenmiştir. Nihayet doğrudan herhangi bir başka din ile doğrudan alakalı olmasa da, kadim felsefe geleneklerine ait iddialara ve filozofların dinî meselelerle ilgili görüşlerine karşı İslam’ı savunmak da Kelamın görevleri arasına girmiştir. Kısaca Kelâmı, İslâm inançlarını başka dinlerin ilahiyat öğretilerinden etkilenen görüşlere karşı ve felsefî ya da doğal metafizik iddialara karşı savunmayı gaye edinen, nassa dayalı bir tefekkür hareketi olarak tanımlanabilir. Temel konuları itibariyle felsefenin üzerinde durduğu varlık, insan, evren, siyaset, ahlak gibi konular şu ya da bu şekilde İslamî ilimlerin da konuları arasında bulunmakla birlikte, farklı amaç ve yöntemlere sahip oldukları dikkatten kaçamazdı. Diğer dinî ilimlerle felsefe arasındaki yöntem farkından başka kavramsal farklılıklara da işaret etmek gerekir. İslamî ilimlerle felsefe ilişkisinin mahiyetini üç nokta üzerinde açıklamak mümkündür. Birincisi, Müslümanların tercümeler yolu ile aldıkları ve Arapçada yeniden üretilen kadim Grek felsefesi, Platon ve Aristoteles’ten sonra geçirdiği değişimlerle yeni-Platoncu, Pisagorcu bazı yorumlarla daha dinî bir mahiyet kazanarak, maneviyatçı ve ruhçu bir felsefî idealizme dönüşmüştü. İlk İslam filozofu olan Kindî den itibaren Farabi, İbn Sina gibi Müslüman filozoflar İslam kültürü içinde yetişmiş, kendi şartlarına göre temel dinî ilimlerde eğitim görmüş kimselerdi.
a. Kelamî Sorunların Felsefi Boyutu
Kelâmın amacının İslâmî “nass”ların doğru anlaşılmasını ve aklî olarak savunulması olmuştur. Ancak bu dinî “nass”ların tartışmasız ve herkes tarafından kabul edilebilir tek bir açıklamasının bulunduğu anlamına gelmez. Mesela, insanın irade hürriyetine dair Kur’an’da hem lehinde, hem de aleyhinde yorumlanabilecek ifadelere rastlanabilir. Bundan dolayı hem irade hürriyetinin olduğunu savunanlar hem de olmadığını savunanlar kendi görüşlerini Kur'an lafızlarına olduğu kadar başka kanıtlarla da ispatlama ve açıklama ihtiyacı duymuşlardı. Kelam ilminin adı “konuşmak” manasındaki kelimeden gelmesi, aynı anlamdaki “logos” ve ondan türeyen “zaten varlığı kabul edilen bir söze dayalı akıl yürütme şekli olarak diyalektik” ile anlam birliğine sahiptir. Ancak İslamî bir ilim olarak Kelam’ın akaid ilmi, usûl ü'd-dîn, ilmü 't-tevhîd, ilmü 'n-nazar gibi diğer adlarla anıldığını da dikkate almak gerekir. Filozoflar, kelamı daha çok metafizik sorunları konu edindiği haliyle değerlendirmekteydiler. İlm-i usûlü'd-dîn (temel dinî ilimler usulü), veya İlmü'n-nazar ise (temel nazarî ya da kuramsal) aklî bir ilim olarak felsefî ilimler tasnifinde medenî ya da toplum bilimleri arasında yer almaktadır. Bu ikinci anlamda kelam ilmi ise ilahî kelamın (Kelâmullah) mahiyeti hakkında Mutezile gibi akılcı yaklaşımı benimseyen alimlerle diğer ehli sünnet alimleri arasında zaman zaman siyasi boyutları da bulunan tartışmalardan dolayı bu adla anılmaktadır. İlk Müslüman filozof olarak anılan Kindî (ö.873)’den çok önceleri kelam ilminin usul ve konuları sabitlenmişti ve hatta felsefî gelenekle farklı mecralarda gelişmiştir denilebilir. Henüz yabancı kültürlerle ve felsefî eserlerin Arapçaya kazandırılmasından önce gelişen Kelam ilminin diğer bir ismi de Fıkhu’l-Ekber" tabiri ise inanç esaslarının anlaşılmasına öncelik veren bir ilim olduğu anlamındadır. Yine “ilmu’n-nazar ve’l-istidlâl” adı kelamın yönteminin akıl yürütmeye dayandığına işaret eder. İslam düşünce tarihinde hem felsefî yöntemi kullanan hem de dinî metinlere sadık kalarak ilahiyat bahislerini ele alan filozoflar olduğu gibi Gazali ve Fahreddin Râzî de İslam düşünce tarihinde kelamî meseleleri felsefî yöntemle değerlendiren alimler vardır. Yine de felsefe ile Kelam arasında önemli bazı farklar olduğu kesindir. Kelamın konusu dinî akidelerdir ve bunların doğruluğunu akıl yoluyla ispat etmek kelamın hedefidir. Felsefenin amacı ise hakikate ulaşmak için küllî ve evrensel önermelere dayanan kanıtlar bulmaktır. Mesela Tanrı’nın varlığını kanıtların gösterdiği sonuçlara göre ispatlamak esastır, felsefe açısından bu sonuca kişinin inanıp inanmadığına göre karar verilemez. Akıl yürütme ile ulaşılan sonuç önemlidir.

b. Mutezile ve Felsefe
Akide ile ilgili konularda Kur'an ve hadis metinleri yanında akıl ve mantık ilkelerine başvurmaları Mutezilenin en dikkati çeken yönüdür. Dinî nassları akıl ile tevil yolunu seçen Mutezilenin kadim Yunan felsefesinden etkilendiği düşüncesinin ehli sünnet ulemasının gösterdiği muhalefetle ne kadar alakası olduğunu tespit etmek zordur. Mutezile kelam âlimlerinin felsefeye ve akli yöntemlere duydukları alakayı sadece ilmî merakla açıklayamayız. Mutezile diğer dinlere mensup olanlara karşı İslam dinini savunmak amacıyla muhataplarının aşina olduğu yöntem ve kavramları kullanmayı tercih etmiş olabilirler. Mutezilî düşünürlerin erken bir dönemde İslam haricindeki fikir akımlarına karşı mücadele amaçlı eserler yazdıkları bilinmektedir. Helenistik felsefede yaygın olan bazı kavramların farklı Hristiyan mezhepleri arasındaki tartışmalarda sık sık kullanıldığı gibi, İslam’a yöneltilen polemiklere cevaben Mutezilenin de felsefî kavram ve yöntemler kullanmasını “zarurî kılmaktaydı.” (Aydınlı, 2007: 17). Mutezile âlimlerinden Ebu’l-Huzeyl Allaf (ö.841), Nazzam (ö.835) ve Câhız (ö.868) Yunan felsefesinden eserlerin çevirilerinin başladığı dönemlerde yaşamışlardır ve felsefî dilden en fazla etkilenen kimselerdir. Bu alimlerin Demokritos, Zenon, gibi Sokrat öncesi filozofların yanında Aristoteles ve hatta Epikür’den etkilenmişlerdir. Mutezilî âlimleri cevher, araz, atom, boşluk, hareket, sükûn ve insan tabiatı gibi felsefî kavramları eserlerinde kullanmaktadırlar. Nazzam, Allaf, Cahiz vb. isimler tarafından temsil edilen Mutezile kelam ekolu mensupları “ALLAH’ın birliğini ve adaletini” savunduklarını iddia ederler. Bu iddianın biri metafizik, diğeri siyasî olmak üzere iki boyutlu felsefî bir yönelişe işaret eder. Kur’an nasslarını aklî ya da felsefî bir bakış açısıyla izah eden Mutezile kelamcıları ALLAH inancı ile insanın ahlakî ve toplumsal durum arasında bir ilişki kurar. Bu anlayışa göre ALLAH akıl ile kavranabilir bir varlıktır ve O’nun bütün işleri de akla uygundur. Bundan dolayı aynı akıldan pay alan bir varlık olarak insan...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın