Îkale hükümleri

ÎKALE HÜKÜMLERİ

İkale caizdir: Bu hususda Hz. Peygamber (sas) şöyle buyurmuştur alış:

“Bir kimse yaptığı verişden pişman olup akdi bazmak isteyene muvafakat ederse, Allah (cc) onu kıyamet gününde düşmekten korur.” [21] Çünkü insanlar alış veriş akidlerini yapmaya ihtiyaç duydukları kadar, bu akidleri bozmaya da ihtiyaç duyabilirler. Bu sebeple de ikale meşru olur. Bu, anlaşma yapılmış olan akdi ortadan kardırmada, nikâhdan sonra boşanmaya benzer.

Bu, aynı meclisdeki kabule dayanır: Bunda mülketme mânası bulunduğundan dolayı, alış veriş akdi mertebesindedir. İkale iki lâfızla sahih olur. Bu lâfızlardan biri gelecekten bahseder. Çünkü nikâh gibi genelde o lâfızla pazarlık yapılmamaktadır. İmam Muhammed dedi ki; 'ikale için iki mazi lâfzı gerekir. Çünkü alış veriş akdinde olduğu gibi, bu bir bedel karşılığında mülketmedir.' Bunun cevabı daha evvel geçti.

İkale ancak ikale lafzıyla sahih olur. Taraflar bey' lafzıyla ikale yaparlarsa bu ittifakla bir bey' olur. Çünkü ikale akdi ortadan kaldırmak; bey' ise, bir akdi ortaya koymak mânasındadır. Bu sebeple ikisi birbirine zıttır. Ebû Hanîfe'ye göre bir alış veriş akdi fasid şartlarla bâtıl olmaz. Ama İmam Ebû Yûsuf’a göre bâtıl olur.

İkale, akdi yapan iki taraf için bir fesih (Ebû Yûsuf, İmam Muhammed), üçüncü bir şahıs içinse, yeni bir satıştır (İmam Züfer): Bu Ebû Hanîfe'ye göredir. İkaleyi fesih saymak mümkün olmazsa, o zaman bâtıl olur. İmam ebû Yûsuf dedi ki; ikale tarafların hepsi hakkında yeni bir bey', yani satış akdidir. Eğer bu mümkün olmazsa, o zaman fesih olur. O da mümkün olmazsa, bâtıl olur.

İmam Muhammed dedi ki; ikale bir fesihtir. Eğer bu olmazsa, o zaman ikale bir bey’ akdi olur. Bu da mümkün olmazsa bâtıl olur. İmam Züfer dedi ki; ikale, akdin iki tarafı ile diğerleri hakkında bir fesihdir. Bunun sureti şöyledir; taraflar malın teslim alınmasından evvel ikale yaparlarsa, bu bir fesih olur ki, bu hususda icmâ vardır. İleri sürülmüş olan artırma ve eksiltme şartları geçersiz olur. Ebû Hanîfe ile İmam Muhammed'e göre bu apaçık böyledir. Keza, Ebû Yûsuf da bu görüşdedir. Çünkü ikalenin satış (bey’) akdi sayılması mümkün olmamıştır. Ancak akarlar bundan istisna edilmişlerdir. Çünkü satın alınan akarın teslim alınmadan başkasına satılması Ebû Hanîfe'ye göre caizdir. Satılan malın müşteri tarafından teslim alınmasından sonra taraflar ikale yaparlarsa, Ebû Hanîfe'ye göre bu bir fesih olur. Bu durumda satıcının ilk bedeli cins, vasıf ve miktar olarak aynen geri ödemesi gerekir. İleri sürülen bedel artırımı veya indirimi, vâdelendirme veya değiştirmeye ilişkin ileri sürülen şartlar geçersiz olur. Çünkü ikale satış akdinin ortadan kaldırılmasıdır ve mevcudu ortadan kaldırır. Ziyadelik ise; zaten mevcud olmamıştır ki, ortadan kaldırılsın. Ancak satılan nesnede bir ayıp meydana gelirse, o zaman ilk satış bedelinden eksik bir bedelle geri alınır. Bedeldeki bu eksiklik meydana gelen ayıp sebebiyle normaldeki eksilmeden dolayıdır.

Satılan nesnenin müşteri tarafından teslim alınmasından sonra yavrusu vb. bir fazlalık meydana gelirse, bu fazlalık sebebiyle fesih) imkânsız olur. Bu Ebû Hanîfe'ye göredir. İmam Ebû Yûsuf’a göre ise, ikale bu durumda caizdir. Çünkü ona yeni bir satış akdi adını vermişlerdir. Satılan nesnenin müşteri tarafından teslim alınmasından sonra onda meydana gelen fazlalık ikalenin yapılmasına mâni olmaz.

İmam Muhammed'e göre ikaleyi yapan kimse susar veya ilk satış bedelini söyler yahut daha azını söyler veyahut satılan nesneye bir ayıp ârız olursa, bu bir fesih olur. ilk bedelden daha azını söylerse, bu durumda bedelin bir kısmı söylenmemiş olur. Bedelden hiç bahsetmediğinde yapılan iş bir fesih olduğuna göre, bedelin bir kısmını söyleyip bir kısmını söylememesi durumunda da yapılan iş bir fesih olur. İlk bedelin tamamını söylemesi halinde yapılan iş apaçık bir fesih olur. Satılan nesneye bir ayıp ârız olması halinde de fesih olur. Bunun sebebini evvelce söylemiştik. Taraflar ilk bedelden daha fazlasını söylerler veya onun cinsinden başka bir cins bedel söylerlerse veya satılan nesnede bir fazlalık meydana gelirse, fesih mümkün olmadığından dolayı yapılan iş yeni bir satış akdi olur.

İmam Muhammed'in bu mes'eledeki kavlinin izahı şöyledir; kullanılan lâfızlar sebebiyle yapılan iş bir fesihdir. Çünkü ikale kelimesi, akdi ortadan kaldırma mânasındadır. hatamı affet cümlesinde olduğu gibi, ikale lâfzı hatanın kaldırılması sonucunun giderilmesi mânasındadır. Malın malla takası olduğundan dolayı, ikalede satış mânası da vardır. Siganın kendisiyle amel etmek mümkün ise, amel edilir. Değilse, manasıyla amel edilir. Susar veya ilk bedeli veya ondan daha azını söylerse, yahut satılan nesneye bir ayıp arız olursa, açıkladığımız sebepden dolayı siganın kendisiyle amel etmek mümkün olur. İmam Ebû Yûsuf’a göre ise ikale bir bey' akdidir. Çünkü karşılıklı rıza ile malın malla mübadelesi yapılmaktadır ve kendisiyle amel edilmektedir. Ancak bu mümkün olmazsa siganın kendisiyle amel edilir. Fakat evvelce de anlatıldığı gibi, satılan menkul malın müşteri tarafından teslim alınmasından evvel yapılan ikalede siganın kendisiyle amel etmek mümkün olmaz. Yani bu durumda alış veriş akdi henüz bağlanmamıştır ki, bu ikaleye fesih denebilsin. Bu İmam Ebû Yûsuf’a göredir. Ebû Hanîfe'ye göre ise, daha evvel açıkladığımız gibi, ikale kelimesi akdi feshedip ortadan kaldırmak mânasındadır. Müşterek mânalılığa yol açmamak için, ikale kelimesinin başka mânaya ihtimali yoktur. Aslolan lâfzın hakiki manasıyla amel etmektir. Bu mümkün olmadığı takdirde yapılan ikale de yeni bir satış akdi sayılmaz. Çünkü yeni satış akdi; ortadan kaldırıp yok etme mânasının zıddıdır. Şu halde de geçersiz olur.

İkalenin üçüncü bir şahıs için ki bu şahıs şuf’â hakkına sahip olandır yeni bir satış akdi oluşuna gelince; bunun sureti şudur: Bir adam evini bir başkasına satar, şuf’â sahibinin ilk evvel alma hakkına sahip olmasını da kabul eder ve sonra müşteriyle ikale yaparsa, bu durumda şuf’â hakkına sahip olan evvel alma hakkını kullanır ve ev ona satılmış olur. İmam Züfer bu görüşe muhaliftir. Çünkü şart muhayyerliği sebebiyle malı geri vermekte olduğu gibi, satıcı ile müşteri için fesih sayılan bir iş, başkası hakkında da fesih sayılır.

Buna verilecek cevap şudur: İkale, bir mülkiyeti icab ve kabul ile malî bir bedel karşılığında ki bu şuf’ânın vücub sebebidir bir şahısdan başka bir şahsa intikalidir. Mülkiyeti elinde bulunduran kişi bunu yapmakla mülkiyet hakkını ortadan kaldırdığı için, İmameyn yapılan bu işe ikale adını vermişlerdir. Bu mülkü ne evvelki müşteri ve ne de satıcı elinde tutamaz, artık şuf’â hakkı sahibinin eline geçer.

Yine bunun benzeri olarak; bir kimse bir başkasına bir şey hibe eder, kendisine hibe edilen de o şeyi bir başkasına satar ve sonra da ikale yaparak satış akdini bozarsa; o şeyi hibe etmiş olan kişi hibe etmiş olduğu kimseden o şeyi geri alamaz. Kendisine hediye edilen kimse de müşteri gibi oluverir.

Satış mahalli olan mal telef olmuşsa, bu ikalenin sıhhatine mâni olur: Çünkü fesih, satılan nesnenin ortada mevcud olması halinde mümkün olabilir.

Bir kısmının telef olması ise, kendi miktarınca engel teşkil eder: Çünkü satış akdi satılan nesnenin baki kalan kısmında mevcudiyetini korumaktadır.

Satılan mala karşılık alınan bedelin telef olması ikaleye engel teşkil etmez: Çünkü satış akdi onsuz da kâim olabilir. Bu durumda telef olan bedelin kıymeti veya misli müşteriye geri verilir. Çünkü bedelin kalan kısmında akid infisah edince, telef olan kısmında da zaruri olarak infisah eder. Telef olduğundan ötürü bedelin kendisini geri veremediği için, onun ivazını (yerine geçecek başka bir nesneyi) verir. Her iki ivaz da telef olursa, ikale sahih olmaz. Sarfda iki bedel de telef olsa, ikale sahih olur. İki mesele arasındaki fark şudur: Paralarda değil de eşyalarda alış veriş akdi aynlara taalluk eder. İkalede de durum budur. Doğruyu en iyi bilen Allah (cc) dır. [22]

[21] Bu hadîsi Ebû Dâvud, İbn. Mâce ve Hâkim rivayet etmiştir.

[22] Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd el- Mavsılî, El-İhtiyar Li-Ta'lîlî'l-Muhtar, Ümit Yayınları:1/378-381.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın