Başkasının yerine haccetmek

BAŞKASININ YERİNE HACCETMEK

Bunun delili Has'emiye'nin hadîsidir: Rivayet edildiğine göre Has'am'dan bir kadın Hz. Peygamber (sas) in huzuruna gelerek dedi ki; “Ya Rasûlallah (sas), babam çok yaşlı iken hacc kendisine farz oldu. Binek üzerinde duramıyor. Onun yerine haccedersem geçerli olur mu?” Buyurdu ki;

“Eğer baban borçlu olsaydı ve sen onun yerine borcunu ödeseydin, alacaklı bunu kabul eder miydi?” “Kabul ederdi” dedi. Buyurdu ki,

“Allah (cc) haydi haydi kabul eder.” [112] Bu da gösteriyor ki, âciz kimselerin yerine başkalarının haccetmesi caizdir ve bu durumda hacc, kendisi adına yapılan kimse için geçerli olur.

Vekil göndererek farz olan haccı ifâ etmiş olmak için kendisi adına gönderilenin ölü yahut ölünceye kadar süren bir acz içinde bulunması gerekir: Kendisi haccedebilecek durumda olan bir kimsenin, yerine başkasını hacca göndermesi caiz olmaz. Çünkü hacc bedenî bir ibadettir. İnsanı imtihan etmek için vâcib olmuştur, bunda şahsa niyabet geçerli olmaz. Çünkü bu imtihan bedeni yormak, zorluklara katlanmakla olur. Hacc fiillerini failin kendisi yapmış olur. Ancak kendisini nâib tayin edenin hacc farizası da ifa edilmiş olur. Çünkü bu vazifeyi veren, haccın ifası için bir sebepdir. Bu hususda ittifak vardır. Şeriat sebebi (vazifeyi veren ve kendisi açısından ümidi kesileni) haccı ona niyabeten yapanın yerine koymuştur. Bu, pir-i faninin oruç tutmak yerine fidye vermesine benzemektedir. Fidye meselesinde olduğu gibi, bedel hacc meselesinde de nâib gönderen kimsenin acizliğinin ölüme kadar devam etmesi şarttır. Çünkü haccetmeye muktedir olduğu zaman, haccı bizzat kendisinin ifa etmesi vâcib olur.

İmam Muhammed dedi ki; bedel haccında hacc; bizzat hacceden nâib için geçerli olur. Ona vazifeyi veren kimse ise, ona nafaka verdiğinden, sevap kazanır. El-Muhit adlı eserde şöyle denmiştir; yapılan bu hacc nâib için nafile olarak, ona vazife veren için de farz olarak gerçekleşir. İtimada şayan olan görüş de şudur: Bedel olarak hacceden naibin yaptığı hacc, kendisine vazife veren için gerçekleşmiş olur. Bunun sebebini rivayet etmiştik.

Vekil, kendisini gönderen kimse adına hacca niyyet eder: Çünkü ameller niyyetlerle kâim olurlar. Esasında her amel sahibi kendisi için çalışır. Amelin geçerli olması için niyyet lâzımdır. Bu hususda verilen emre uymak gerekir. Niyyet de bir ibadet olduğundan, onda da niyabet caiz olur. Nâib belirlenmiş değildir; kendisine hacc vâcib olmayan kimsenin, yani naibin kendisine vazife veren kimse adına geçerli olsun diye hacca niyyet etmesi caizdir. Ve; Allah'ım! Falanın haccını kabul buyur, der: Niyyet etmese de caizdir. Çünkü Allah (cc) gizliliklere ve kalbden geçen şeylere vâkıfdır.

Daha evvel kendisi için haccetmiş kimsenin, kadının ve kölenin başkası adına haccetmesi caizdir: Çünkü bu durumda hacc fiilleri ve niyyet, diğerleri gibi, naibe vazife veren adına yapılmış olmaktadır. Hz. Peygamber (sas), babasının yerine haccetmek istediğini söyleyen Has'amlı kadından, daha evvel kendisi adına haccedip etmediğini sormaksızın, babasının yerine haccedebileceğini söylemişti. Şayet sorsaydı, öğetmek ve açıklamak için sorardı.

En iyisi daha evvel kendi adına haccetmiş, haccın yollarını ve fiillerini bilen, akıllı ve baliğ birini hacca nâib olarak göndermektir ki; ihtilafdan kurtulsun ve hacc da en mükemmel şekilde ifa edilmiş olsun.

Temettü ve kıran kurbanlarıyla ceza kurbanlarını naibin satın alıp kesmesi gerekir: Temettü ve kıran kurbanları; şükür kurbanları olarak vâcib olmuşlardır. Çünkü temettü veya kıran haccı yapan kimse, iki nüsükü yapmaya muvaffak olmuştur. Bu nimeti o elde etmiştir. Bundan dolayı o kurbanları naibin alıp kesmesi gerekir. Ceza kurbanlarını da naibin satın alıp kesmesi gerekir. Çünkü suçu işleyen kendisidir.

İhsar kurbanı ise, naibi gönderene aittir: Çünkü naibi mahsur kalma haline duçar eden, ona vazifeyi verendir. Şu halde onu bu sıkıntıdan kendisine vazife verenin kurtarması gerekir. Eğer nâib bir ölünün yerine haccetmekte ise, o zaman ihsar kurbanının bedeli, ölünün malından karşılanır. Bunun için ölünün malının tamamı nazar-ı itibara alınır. Çünkü naibin kurtarılması onun vecibesidir. Şu halde bu kurbanın bedeli, onun borcu olmaktadır. Ebû Yûsuf’a göre bu kurbanın bedelini ödemek hacının borcudur. Çünkü bu kurban onun ihram müddetinin uzaması zararından kurtulup, ihramdan çıkması için vâcib olmuştur. Bunun cevabı bizim söylediğimizdir. Çünkü naibin bu duruma düşmesine sebep odur.

Nâib ya da vekil Arafat'da vakfeden evvel ailesiyle cinsî münasebette bulunursa, kendisine verilmiş nafakayı tazmin eder: Çünkü o, sahih bir haccı ifa etmekle emrolunmuştur. Halbu ki, ifa etmiş olduğu bu hacc fasid olmuştur. Bu sebeple de, emre muhalefet etmiştir.

Bir de kurban kesmesi gerekir: Çünkü cinsî münasebet fiili kendisine aittir. Hastalık, hapis, kervancının kaçıp gitmesi, bineğin ölmesi sebebiyle haccetme fırsatını kaçıran nâib, ailesine dönünceye kadar adına haccetmek için vazifelendirildiği ölünün malından harcama yapabilir.

Nevâdir-i İbn. Semmaa adlı eserde anlatıldığına göre; İmam Muhammed dedi ki; nâib hacc dönüşü değil de, hacca gidiş masraflarını kendisi adına hacca gittiği ölünün malından karşılayabilir. Kadihan'da denildi ki; kendisine verilen paranın bir kısmını harcadıkdan sonra naibin yolu kesilir de, o yoluna devam edip kendi parasını harcarsa, ifâ ettiği hacc kendisi adına gerçekleşir. Kendisi adına nâib olarak gönderildiği ölünün parasından elinde bir miktar varsa ve o parayı harcarsa; ifâ ettiği hacc, kendisine nâiblik ettiği ölü için gerçekleşir. Ama yol kesildikden sonra diğer hacc yolcuları geri döner, onlarla birlikde kendisi de geri döner ve ölünün parasından kendi şahsına sarfederse, bu parayı tazmin etmez.

Nafakadan arta kalan kısmı kendisini hacca gönderenin vasisine veya mirasçılarına veya kendisine geri verir: Çünkü onu hacca gönderen bu nafakayı ona mülk olarak vermemiştir. Bunu haccı ifa etsin diye vermiştir. Öyle ise, arta kalan kısmı sahibine geri verir. Müvekkil naibi hacca gönderirken bir işçi olarak icar edip tutmamıştır ki, nâib kendisine verilen nafakaya sahib olsun. Zira bir kimseyi hacca göndermek üzere icar etmek sahih olmaz. Bu mes'ele icareler bahsinde inşâallah teferruatlı olarak anlatılacaktır.

Kendi adına haccedilmesini vasiyyet eden kimseye vekil olan vasat derecede masraf eder. Hacca bineğe binerek gider: Çünkü bineğe binerek gitmek, yolculuk tarzlarının en mutedil olanıdır.

Bir kimse farz olan haccı eda etmeden ölür ve yerine haccedilmesini de vasiyyet etmemiş olursa; mirasçısının onun yerine haccetmesi gerekmez. Çünkü hacc bir ibadettir. Ancak kişinin hakikaten kendisi tarafından veya başkasını vekil etme yoluyla da hükmen kendisi adına edâ edebilir. Buna göre, kişinin emri olmaksızın, başkası onun adına haccederse, onun hacc farizası edâ edilmiş olmaz. Yalnız biz diyoruz ki; Has'amiye kendisine dayanılarak, ölünün mirasçısı ölü adına hacceder veya ettirilirse; hacc farizası istihsanen edâ edilmiş sayılır. Bunu teyid eden şöyle bir hadîs-i şerîf de vardır: Rivayet edildiğine göre adamın biri; “Ey Allah'ın Rasûlü, annem haccetmeden öldü. Onun yerine haccedeyim mi?” diye sorduğunda Rasûlullah (sas); “Evet.” cevabını vermiştir. [113]

Ölünün naibi ölünün memleketinden yola çıkar: Örfe uygun olan da budur. Ölü sanki sağ imiş de haccediyormuş gibi düşünülür. Bir kimse hacc yolunda ölür de, başkasının kendisi adına haccetmesini vasiyyet ederse, yine aynı hüküm söz konusu olur. İmameyn dediler ki; yolda iken öldüğü yerden biri onun yerine hacca gönderilir. Nâib de yolda ölürse, evinin bulunduğu yerden biri hacca gönderilir. Bunların bu görüşlerinin gerekçesi şudur; onun hacc için kendi memleketinden yola çıkması esasdır. Bu esas itibarî şeylerle sakıt olmaz. Bununla alâkalı olarak Allah (cc) şöyle buyurmuştur:

“Kim Allah ve Rasûlü uğrunda hicret ederek evinden çıkar da, sonra kendisine ölüm ulaşırsa, artık onun mükâfatı Allah'a aittir.” [114] Bu hususda Hz. Peygamber (sas) de şöyle buyurmuştur:

“Bir kimse hacc yolunda ölürse, her yıl onun için kabul edilmiş bir hacc yazılır.” Ebû Hanîfe'nin de bu hususdaki delili şu hadîs-i şerîfdir:

“Âdemoğlu öldüğünde üç şey hariç, onun ameli kesilir.” [115] Hacc ile yola çıkış bitişik olmadığından dolayı, yolda olan kimsenin hacca ulaşmasına artık bir vesile kalmaz. Yola çıkmış olması, her ne kadar Allah (cc) ve Rasûlü (sas) nün vaadiyle onun için sevap hasıl olsa da hacc fiili sayılmaz.

Fakat nafaka yetişmeyince, yetiştiği yerden hareket eder: İstihsanın gereği budur. Çünkü onun maksadı hacc farizasının yerine getirilmesidir. Bunu ekmel bir şekilde yerine getirmek mümkün olmazsa, o zaman imkânlar ölçüsünde yerine getirilir. Vasiyet edilen para naibin binekli olarak hacca gitmesine yeterse, o zaman naibi yaya olarak hacca gönderemezler.

Şayet vasiyyet edilen para ölünün beldesinden yaya olarak, yahut öldüğü yerden binekli olarak bir naibi hacca göndermeye yetiyorsa; İmam Muhammed'e göre binekli olarak paranın yeteceği bir yerden bir naibe vazife verilerek hacca gönderilir. Zira Allah (cc) hacca binekli olarak gitmeyi emretmiştir. Hasan'ın rivayetine göre Ebû Hanîfe'nin bu mes'eledeki görüşü şöyledir: Bu iki şıkdan dilediklerini yaparlar. Çünkü bunların her birinde bir bakıma kusur vardır. Öyle ise iki şıktan birini tercih edebilirler.

Nâib; 'ben haccdan menedildim' iddiasıyla geri döner de, dönüşü esnasında ölünün parasından harcama yapmış olursa, ölünün vâsisi veya mirasçıları da onu yalanlarlarsa; harcadığı parayı tazmin eder. Ancak görünen durum onu haklı çıkarıyorsa, tazmin etmez. Haccı ifâ ettiğini söyler de ölünün vâsis...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın