Alış verişin rüknü ve şartı

Alış Verişin Rüknü, Şartı, Mahalli ve Hükmü:

Alış verişin rüknü; icab ve kabuldür. Çünkü icab ve kabul, alış veriş hükmünün kendisine taalluk ettiği rızaya delalet eder. İcab ve kabul mânasında olan lâfızlar da bu hükme tabidirler.

Alış verişin şartı; ehil olmayanların akit yapmalarına mâni olmak için; akdi yapan tarafların alış veriş yapma ehliyetine sahip olmalarıdır.

Alış verişin mahalli; maldır. Çünkü alış verişin kendisi Şer'an bunu haber vermektedir.

Alış verişin hükmü; kesin olarak yapıldığında müşterinin satın aldığı mal üzerinde mülkiyetini, satıcının da o mal karşılığında aldığı bedel üzerindeki mülkiyetini hemen; ve başkasının tasdikine bağlı olarak yapılan alış verişlerde ise, tasdikden sonra sabit olur.

Alış veriş; 'sattım' ve 'satın aldım 'gibi, geçmiş zamanı ifade eden lâfızlarla akdedilir: Çünkü alış veriş akdi bir inşa; yani bir iş yapmaktır. Şeriat bütün akidlerde 'haber vermeyi' inşa yerine kabul eder. Böylece inşâî lâfızlarla akid yapılabilir. Ayrıca geçmiş zaman sigası kesinlik ifade eden bir icab lâfzıdır. Gelecek zaman sigası ise; vaad, emir veya tevkil ifade eder. Bu sebeple alış veriş akdi, geçmiş zaman sigasıyla yapılır.

Ayrıca; ‘sattım' veya 'satın aldım 'mânasına gelen sözlerle de akid yapılmış olur. Meselâ satıcı; 'bu malı şu kadara sana verdim' veya 'şu fıata al' veya 'şu fiata sana mülkettim' der. Alıcı da; 'aldım' veya 'kabul ettim' veya 'razı oldum' veya 'tasdik ettim' derse; alış veriş akdi yapılmış olur. Çünkü bu kelimeler, kabul ve rıza mânalarını taşımaktadırlar. Esas olan da mânalardır. Keza, müşteri 'bu malı şu fıata satın aldım' der, satıcı da 'razı oldum' veya 'tasdik ettim' veya 'uygun gördüm’ derse, anlattığımız sebeplerden dolayı alış veriş akdi yapılmış olur.

Karşılıklı alıp verme (İmam Şâfıî) ile de akid yapılmış olur: Hem kıymetli eşyalarda, hem de kıymeti az eşyalarda bu hüküm geçerlidir. Bunu İmam Muhammed kesin olarak beyan etmiştir. Çünkü bu davranış icab ve kabul ile amaçlanan rızanın varlığını göstermektedir. Kerhî der ki; örfe göre kıymeti az eşyada alış veriş akdi, teati; yani karşılıklı alıp verme ile yapılmış olur. Ama örfe göre alış verişleri teati ile yapılmayan eşyanın alış veriş akdi teati ile akdedilmiş olmaz.

Bir kimse mal sahibine; 'bunu bana sat' der de, mal sahibi de 'sattım' derse veya mal sahibi 'bu malı benden satın al' der de, müşteri 'satın aldım’ derse; 'satın aldım' veya 'sattım' kelimeleri söylenmedikçe alış veriş akdi yapılmış olmaz. Çünkü 'bunu bana sat' veya 'şunu benden satın al sözleri icab değil, birer emirdir. 'Satın aldım' veya 'sattım' sözleri söylenirse, alış veriş akdinin yarısı yapılmış olur. Tamamlanması için diğer kelimenin de söylenmesi gerekir.

Denildi ki; o esnada diğer taraf icaba niyyet ederse, alış veriş akdi tamam olur. Aksi takdirde olmaz.

Buna göre bir satıcı 'şu köleyi sana satıyorum’ veya 'sana veriyorum' der de, karşısındaki adam 'satın alıyorum' veya 'kabul ediyorum' derse ve almayı niyyet ederse; sahih kavle göre alış veriş akdi tamamlanmış olur. Aksi takdirde olmaz.

Satıcı veya alıcıdan biri alış veriş için icabda bulunursa; diğeri isterse kabul, isterse reddeder: Çünkü o bunda serbesttir. Zorlama ile karşı karşıya değildir. Redd veya kabulden birini tercih edebilir. Bu, kabul muhayyerliğidir. Bu muhayyerlik meclisde durulduğu müddetçe geçerlidir. Çünkü adam düşünüp taşınma ihtiyacı hissedebilir. İçinde bulunulan meclisde çeşitli işler yapılabilir. Evet, bu kişinin muhayyerliği; alış verişde muhayyerlik hakkına sahip kimsenin muhayyerliğini iptal eden sebeplerle bozulur. Çünkü bu durum onun alış verişden yüz çevirdiğini gösterir. Başkasının hakkını iptal etmediğinden dolayı; bu meseledeki icab sahibi icabından vazgeçebilir. Müşteri bu alış verişde malın bir kısmını diğerinden ayırmaz. Çünkü o takdirde akdi parçalara ayırmış olur ki; bu da satıcının zararınadır. Çünkü kötü malı iyisine katarak satmak, tüccarın âdetlerindendir; böyle yaparlar ki, kalitesiz mal da elden çıkıp gitsin. Eğer bu durumda müşteri malından bir kısmını diğerinden ayırırsa; iyi mal satılır, kalitesiz kötü mal da sahibinin elinde kalır ve satıcı bundan zarar görür. Müşterinin malın tamamına rağbet edip beğenmesi halinde satıcı bir kısmını ayırıp vermeyecek olursa, bu defa da müşteri zarar görür.

İkisinden her hangi biri kabulden evvel meclisden kalkıp giderse; icab bâtıl olur: Çünkü bu hareket alış veriş akdinden yüz çevirmeye ve bu akde razı olunmamışlığa delalet eder. Taraflardan her biri bunu yapma hakkına sahiptir.

Akdin yarısı (yani icab), hazırda bulunmayan tarafın kabul şartına bağlı değildir. Meselâ bir adam; 'hazırda bulunmayan falan adama bu malı sattım' der ve bu sözü o adama tebliğ edilirse, denildi ki; bu tebliğ elçi ya da mektupla olmadığı takdirde alış veriş akdi olmuş olmaz. Mektubun ilgiliye ulaştığı veya elçinin kavuştuğu meclis muteber olur. Buna göre; icar, hibe, mükâteplik ve nikâh akdi de bu şekilde yapılabilir.

Akdin tarafları yürürken veya binek üzerinde giderken alış veriş akdi yaparlar da, sözlerinin arasına fasıla girmezse; akid tamam olur. Ama fasıla girerse, tamam olmaz. Bazıları dediler ki; eğer taraflar birbirlerinin yanından ayrılmazlarsa, akid tamam olur. Ama esahh olan birinci görüştür.

İcab ve kabul bulununca; ikisi için de meclis muhayyerliği olmaksızın (İmam Şafiî) alış veriş kesinleşir: Rükün ve şartı mevcud olduğundan; alış veriş akdi icab ve kabul ile tamamlanır. Taraflardan birinin fesih muhayyerliğine sahib olması, diğerinin zararına olur. Çünkü bu sebeple onun hakkı iptal edilmektedir. Oysa nass bunu reddetmektedir. Bu babda rivayet edilen;

“Alış verişi yapanlar birbirlerinden ayrılmadıkları müddetçe alış verişi kesinleştirip kesinleştirmeme hususunda muhayyerdirler.” hadîs-i şerîfî akdin yapıldığı meclisde kabul muhayyerliği mânasında yorumlanmaktadır. Nehaî de böyle demiştir. Hadîs-i şerîfde geçen; alış verişi yapanlar' sözü ile 'yapmakda olanlar' kastedilmiştir. 'Birbirlerinden ayrılmadıkları müddetçe' sözü ile de; 'söz ile birbirlerinden ayrılmadıkları' mânası kastedilmiştir. Bu kelimeler bu mânada yorumlanabilirler. Bu hükmü bu hadîs-i şerîfle bağdaştırabilmek için hadîs-i şerifin bu mânada yorumlanması gerekir. [6]

[6] Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd el- Mavsılî, El-İhtiyar Li-Ta'lîlî'l-Muhtar, Ümit Yayınları: 1/364-366.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın