Sufiler İle

Sufiler İle

Muhâsibî'nin mensubu olduğu mezhep olan sufîyeye karşı bir takım endişeler taşıması ilginç karşılanabilir. Ayrıca o dönem sufîlerinin Hâris'i desteklememeleri de ilginçtir. Halbuki hadis ve fıkıh alimleri ve iktidara yakın kelamcılardan oluşan çevreyi terkeden Haris, sufîleri açıkça desteklemiş ve onlara sığınmıştı. Ne var ki sufî kaynaklara şöyle bir göz attığımızda bile bu çekingenliğin nedenini anlayabiliriz.

El-Gazalî: "sufîler akıl ve ma'kul'dan nefret ediyor ve bu nefret ile kelam ve kelamla ilgisi olduğunu düşündükleri tartışma ve kavga ortamını kastediyorlardı [66] demektedir.

Sırr-ı Sakati de, Hâris'i eleştiri kabilinden Cüneyd'e: "Onun ahlâkını almalı, fakat kelamla ilgili fikirlerini bırakmalısın" diyordu. Buna göre sufîlerin Hâris'e karşı çekingen davranmaları, onun bir ölçüde kelamdan etkilenmiş olmasındandır. [67] Halbuki daha sonra Ebu'l-Hasen el-Eş'arî (H. 240-324) döneminde kelamcılardan bir fırka var gücü ile Mutezileye karşı olanların bayraktarlığını yapmıştır. Bu ifadeler sufîlerin Hâris ile bütün ilişkilerini kestikleri anlamına gelmez. O dönemde onlar da (kelama bizzat bulaşmamış olsalar da) bir miktar kelam karışımlı bir gelenek oluşturmuşlardı.[68]

Sufîlerin bu tavırlarına rağmen, ileriki sayfalarda açıklayacağımız gibi Haris; sufî bir ortamda gelişen ve ileride Eş'arîye ile bütünleşecek olan bir kelam mezhebine öncülük etmiştir.

Sufî dostlarına karşı Muhâsibî'nin tutumuna gelince: Hâris'in, birinci derecede öncelik verdiği nassları ve ikinci derecede öncelik verdiği aklı asla gözardı etmemiş olması, onun sufîlere karşı tutumunda belirleyici iki önemli unsurdur ki bunlar sufîlerin tamamen yabancısı oldukları hususlardır. Buna karşılık makul olanı kendisine ilke edinmesi Hâris'in hulul ve ittihad gibi sufî tezlerini gözü kara kabul etmesini engellemiştir. Hâris'in mezhebinin onun açtığı yolu tam anlamı ile izlemeyip daha sonraki dönemlerde birtakım mistik iddia ve şatahat'a yöneldiğini göz önüne alacak olursak sufîyane bir hayat ile nasslar doğrultusunda makul bir hayat arasında denge kurmanın ne denli çetin bir iş olduğunu daha iyi anlayabiliriz. Her ne kadar sufîler kendi şeyhlerinin sözleri olarak kaydetmiş olsa da bu tür şatahat ve cezbeli ifadeler ilk kez Cüneyd ve Şiblî'nin bazı ifadelerinde gün yüzüne çıkmıştır. Es-Serrac şunları söylemektedir:

Ebu Hamza'dan öğrendiğime göre bir gün Ebu Hamza Hâris'in evine gider. Hâris'in güzel bir evi, tertemiz giysileri, avluda da meleyen bir koyunu vardı. Koyunun sesini duyan Ebu Hamza cezbe ile: 'Emredin efendim!' diye bir çığlık atar. Buna çok sinirlenen Haris bıçağı kaparak: 'Eğer bu yaptığından tevbe etmezsen seni keserim!' diye onu azarlar.[69]

Bu olaydan açıkça anladığımıza göre Ebu Hamza hululü kabul ederken, Haris ise reddediyordu; ki zaten Haris, akıl ve sarih nasslarla çelişen her iddiayı reddetmişti. Bu nedenle Abdullah b. Yezid ve Abdük gibi sufîlerin bu anlamdaki taşkınlıklarını hoş karşılamamış ve: "Bu ikisi kesbi haram kabul ederek mahvetmişlerdir. Ümmet ise bunların söylediklerini değil tam aksi görüşleri benimsemiştir" [70] demişti.

Metod bakımından Haris; samimiyet ve güzel ahlâk hususunda kendi durumlarını beğendikleri için fıkıhcıları uyardığı gibi sufîleri de uyarmış ve şunları söylemiştir:

Sufîlerden bir kısımı ilim öğrendiler. İlim sahibi, ilmin özüne uygun olarak hak, sevgi, korku, ümit, hüsn-i tevekkül ve takdirine rıza gibi konularda Allah'ın kulları üzerindeki haklarını gözetir. Riya, ucub, kibir, hased, kötü zan ve benzeri diğer psikolojik hallerden, yalan ve gıybet gibi Allah (c) katında yerilmiş ve yasaklanmış davranışlardan kaçınır. Böyle yapanların iç dünyaları arınır... Aynı şekilde haya ve diğer bütün seçkin davranışlar Allah'tandır..

Yine Allah'ın haklarını yitirenlerin niteliklerini de sayar:

Buna karşılık biri bildiği ile amel etmediği ve içinde herhangi bir yakınlık hissetmediği halde; kaynağı amel olmayan ve bizzat yapmadığı bir şeyi söyleyebilir... Gece ve gündüz bütün gün Allah'ı unutup O'nun sevgisi hilafına hareket ederken 'Sevgi Allah (c) içindir' diyebilir. Yalnız kalmak ve Allah'a yakın olmak istediğinde bu arzu onu ürpertir, nefsine ağır gelir. Yalnız kalmak (halvet) ve Allah'a yakarmak istediğinde bu içinden gelmez, Allah'ı ansa bile herhangi bir tad almaz. Kendisine yaratılmışlardan biri bir yarenlik teklif edecek olsa içi rahatlar ve kalbi ısınır... Dünya kendisine boyun eğip istediğini verecek olsa bile tevekkülü Allah'a izafe eder; dünya kendisine itaat edip istediklerini verse, geçim sıkıntısı ile nefsinin arzularına muhalefet edilecek veya herhangi bir kuldan korkması teklif edilecek veya sahip olduklarına tamah edilecek olsa içi sıkılır; Allah'tan başkasından korkar ve kulların elindekilere tamah eder. Aynı şekilde ihlasın niteliklerini sayar; hemen arkasından amelleri bir başkasına gösterildiğinde riya hissi depreşir ve ihlas ortadan kalkar. Ben bu gibi eğilimleri olan insanlara ilişkin tesbitlerimi uzun uzun anlattım. Çünkü bunlar çok büyük gaflet içindedirler ve bu gaflet hali zahid olduğunu ve Allah'a ibadet ettiğini düşünenlerin bir çoğuna hakimdir. Haris, bu noktada hulul'u kabul edenlere tekrar hücum eder ve bunların gittikleri yolun yanlış olduğunu örnekleri ile anlatır ve bu zümrenin ilahî güzellik bahanesi ile kadınlara, erkek çocuklara ve cennet hurilerine bakışlarını ayıplar. [71] Bu son paragraftan yola çıkarak Hâris'in düşünce kapasitesinin boyutlarını kestirebiliriz. Çünkü o, ilke ile ilkeli hareket arasında ayrım yapmış ve onların son derece sapkın ve riyakâr olduklarını bildiği halde savundukları ilkeyi benimseyip savunmuştur. Belki o zamanlar süflilerde bu ölçüde bir bozulma söz konusu değildi, belki Haris sufîlere karşı acımasızdı, ama bu tutumunun nedeni onun ideal olanı, sadece ideal olanı arzu etmesiydi.

Samimi oldukları halde katı davrandı onlara boyun eğmeleri için öyleyse arada bir merhamet sahibi bana da katı davransın. [72]

[66] el-İhya, c. 1/77.

[67] EbuTalib el-Mekkî-Kutu'l-Kulub.c. 1/158.

[68] Sufîlerin kelama karşı tutumları Hanbelîlerin tutumlarına benzer; sufîlerin ve sufîlerden el-Fudayl, el-Hafi ve Muhammed b. Mis'ab'ın kelamcılara karşı tutumları için bkz. ez-Zehebî, s. 11, 186,215.

[69] el-Luma, s. 495.

[70] el-Mesail, %.212.

[71] el-Mesail, s. 163; er-Riaye; s. 393-396.

[72] Haris El- Muhasibi, El- Akl Ve Fehmü’l Kur’an, İşaret Yayınları, İstanbul, 2003: 38-40.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın