Cüz-i irade terimi ilk ne zaman kullanılmıştır?

İrade-i cüziye teriminin ilk defa ne zaman kullanıldığını tespit edemedik.

- Kuran ifadelerinin mantukundan olduğu gibi, muvafık ve muhalif mefhumundan, fehvasından, zımnî, iltizamî ve tetabukî delaletinden, mustetbeatu’t-terakibinden, remzî, telvihî, telmihî işaretlerinden de manaların çıkarılabileceği hususu, usul açısından kabul edilen bir ilmî kaide olduğu gibi, binlerce müfessir tarafından fiilen de uygulanan bir prensiptir.

- Buna göre, Cüzi irade mefhumunun Kuran’da bile geçtiğini söyleyebiliriz. Zira bu kelimenin aynı lafızla Kuran’da geçmemesi, o konunun orada işlenmediği anlamına gelmez.

Literal bir bakışa göre konuları ele almak, zahirperest  haricî zihniyetin bir uzantısıdır. Bu bakış açısıyla, Hz. Ali (ra) dahil, nice masum sahabe öldürülmüştür.

- Kuran’da insan iradesinin varlığına şahadet eden onlarca ayet vardır:

“Herkesin kazandığı iyilik kendi lehine, işlediği fenalık kendi aleyhinedir.” (Bakara, 2/286)

“Şuayb: "Ey halkım! dedi, ya ben Rabbimden gelen açık delile dayanıyorsam ve O, kendi katından bana güzel bir nasip lütfetmişse? O’na nankörlük etmem doğru olur mu?Hem ben sizi birtakım şeylerden menederek kendim onları işlemek istemiyorum ki! İstediğim tek şey, gücüm yettiğince ortamı düzeltmektir. Muvaffak olmam sadece Allah’ın yardımı ile olur. Onun için ben de yalnız O’na dayanıyorum, O’na yöneliyorum.” (Hud, 11/88)

“De ki: İşte Rabbiniz tarafından gerçek geldi. Artık dileyen iman etsin, dileyen inkâr etsin.” (Kehf, 18/29)

Bu ayetler bunlardan sadece bir-iki misaldir. Bu ayetlerde açıkça insanların iradesinden söz edilmektedir.

- Literal bakışla konuya bakarsak, Kuran’da “Allah’ın iradesi”nden de aynı lafızla söz edilmemektedir. “İradetullah = Allah’ın iradesi” diye bir kavram geçmemektedir.

Şimdi bu hususu nazara alarak, onlarca ayette vurgulanan Allah’ın iradesini inkâr mı edeceğiz?

- Allah’ın mutlak iradesi ile, kulun küçük iradesini birbirinden ayırmak için -tam vaktini tayin edemezsek de- bin seneden beri İslam alimleri tarafından kullanılan “Allah’ın külli iradesi” ile “insanın cüzi iradesi” kavramlarının kullanıldığını biliyoruz.

Selam ve dua ile...
Sorularla İslamiyet