Medreselerde ilim ve ulema

Medreselerde ilim ve ulema

Murat AKGÜNDÜZ • 78. Sayı / DOSYA YAZILARI

Osmanlı medreselerinin kurulduğu Orhan Gazi (1326-1362) devrinden itibaren dinî ilimlerle birlikte aklî ilimlerin de okutulduğu bilinen bir gerçek. İlk dönemlerde medreselerde zihnin hafıza ve muhakeme fonksiyonu dikkate alınarak naklî ilimler yanında düşünceyi geliştiren aklî ve felsefi ilimlere de önem veriliyordu. “İlm-i riyâziyye” denilen matematik bu dönemlerde çok gelişmişti. Fatih Medresesi’nde okutulan cebir, 15. asrın sonlarından başlayarak sırasıyla Venedik, Padova, Bologna, Floransa Üniversiteleri’nde aynen iktibas edilerek okutulmaya başlanmıştı. Ancak giderek aklî ilimlere karşı olumsuz bir tavır takınılmaya başlandığı ve bu ilimlerin ikinci plana atıldığı ileri sürülmüştü.

Osmanlı medreselerinin programında yer alan konular ve dersleri aklî ve naklî, dinî ve din dışı ilimler, doğrudan ve dolaylı olarak programda okutulanlar şeklinde sınıflandırmak mümkün. Esas itibarıyla medresede okutulan dersler “cüz’iyyat” denilen hesap, hendese, hey’et ve hikmet dersleri, alet ilimleri kabul edilen belâgat, mantık, kelam, Arap sarf ve nahiv, dil ve edebiyat dersleri, ulûm-ı âliye yani yüksek ilimler denilen tefsir, hadis ve fıkıh derslerinden oluşmaktaydı. Derslerde takip edilen kitaplar Arapça olsa da eğitim dili Türkçe, eğitim metodu da genelde takrir tarzındaydı. Ders kitapları İslam dünyasında meşhur olan, üzerlerine pek çok şerh yazılan kitaplardı. Bunlar genellikle Osmanlı öncesi dönemde yazılmış eserler olmakla beraber içlerinde Molla Fenârî’nin (ö. 1431) Fusûsü’l-bedâyi’i, Molla Hüsrev’in (ö. 1480) Dürerü’l-hükkâm ve Gurerü’l-ahkâm’ı, Molla Gürânî’nin (ö. 1488) Gâyetü’l-emânî ve Ebüssuûd Efendi’nin (ö. 1574) İrşâdü’l-akli’s-selîm adlı tefsiri, Birgivî’nin (ö. 1573) nahivden Avâmil ve İzhâr’ı, İbrahim b. Muhammed el-Halebî’nin (ö. 1549) Mülteka’l-ebhur’u gibi Osmanlı âlimleri tarafından yazılanları da vardı.

Medreselerde 15. ve 16. asırlarda felsefi konular ve matematik, mühendislik, tıp gibi teknik konular okutulurken sonraki dönemlerde bunun neden terk edildiği hususu da çok tartışılmıştı. Genellikle Kâtib Çelebi’nin (1609-1657) sözlerine dayanarak medreselerden bu tür derslerin kaldırılıp yerine fıkıh derslerinin konulduğuna inanılmıştı. Ancak aklî ilimlerin tamamıyla kaldırılmadığını, 17-19. yüzyıllar arasında medrese menşeli müelliflerin yazdığı matematiğe dair eserlere bakarak söylemek mümkün.

Osmanlı ilmiye sınıfı, medresede usulüne uygun olarak yapılan bir tahsilden sonra icâzetle mezun olup eğitim, hukuk, fetva ve başlıca dinî hizmetlerde istihdam edilen bir meslek grubuydu. Kuruluştan İstanbul’un fethine kadar uzanan bir buçuk asırlık dönem, ilmî hayatta başarılı gelişmelere rağmen henüz ilkelerin belirlenmediği ilk devreyi oluşturuyor. Fetihten 17. yüzyıl başlarına kadar devam eden süreçte ise ulema arasında sağlam bir gelenek oluşmuş, kendine has nizamı, eğitim ve yargı alanında belirlenen dereceleri, yetki ve sorumlulukları ortaya konulmuştu. Osmanlı uleması, zamanla güç ve etki alanlarını kademeli bir şekilde kaybetse de Osmanlı Devleti’nin yıkılışına, hatta Cumhuriyet’in ilk dönemine kadar geleneğini devam ettirdi.

Ulema arasında devlet teşkilatında ve toplumsal yapıda en çok etkili olanlar kadıaskerler, şeyhülislâmlar, padişah hocaları ve Peygamberimiz’in (s.a.v) soyundan gelenlerin her türlü işleriyle meşgul olan nakîbüleşraflardı. Özellikle şeyhülislâmlar, ulemanın en yüksek mercii olarak öne çıkmışlardı.

Bugüne kadar bilinen ve inanılan kanaatlerin aksine olarak Osmanlı Devleti’nde birçok yenileşme hareketi ilmiye sınıfının öncülüğü, desteği veya en azından tasvibiyle gerçekleşmiştir. Mesela Sultan II. Mahmud (1808-1839) ıslahatını meşru ve zaruri göstermek hususunda Şeyhülislâm Kadızâde Mehmed Tahir Efendi’den (1747-1838) büyük destek görmüştür.

Osmanlı ulemasının bilimsel ve temel nitelikli orijinal ve özgün eser telifine yönelmediği bugün sıkça tekrarlanıyor. Ancak onların meydana getirdiği eserlerin hepsinin henüz ilmî bir incelemesi yapılmadığından bunların gerçek mahiyet ve kıymetleri de tam olarak bilinmiyor. Daha fazla araştırılmış olan tarih ve edebiyat alanlarında Osmanlı ulemasının dikkat çekici eserler ortaya koyduğu anlaşılıyor.1

Sonuç olarak, Osmanlı medreselerinin ilmî yapısı ve ulema hakkında mevcut önyargıları düzeltmek için birinci elden kaynaklara dayalı daha fazla araştırmanın yapılması gerekiyor. Bu şekilde medreseler konusunda daha doğru bir bakış açısına sahip olmamız mümkündür.

1 İpşirli, “İlmiye”, DİA, XXII, 144.
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın