Gated Communities Toplumsal statünün yeni göstergesi

“Gated Communities” Toplumsal statünün yeni göstergesi

Candan ÇINAR • 55. Sayı / DOSYA YAZILARI

Konut alanlarının yeni yüzü olan “güvenlikli” siteler, konut kullanıcılarının yeni hayat tarzı arayışlarında önlerine çıkarılan model olmakla birlikte gün geçtikçe toplumsal hiyerarşide statü belirleyen temel göstergelerden biri haline geldi.

Kentsel konularla ilgili herhangi bir yazının çıkış noktasının küreselleşme ve onun getirdiği sorunlar olması alıştığımız bir durum. Bunun da çok geçerli bir nedeni var. Küreselleşme hareketi, içinde yaşadığımız tüm mekânların üretimini tıpkı herhangi bir mal veya hizmetin üretimi süreci ile benzer kılmaya başladı. Küresel ile yerel arasındaki ilişki, kentsel çalışmalar için çok daha önemli bir hale geldi. Kentlerin kimliklerinin oluşmasında, daha doğrusu kimliklerinin değişmesinde küresellik ile yerellik arasındaki ilişki temel belirleyici olarak kabul ediliyor. Kentin kimliği; insanların ekonomik, sosyal ve kültürel ilişkilerinin belirlediği mekânsal bir kurgu. Kentlerde mekânsal kurgunun büyük bir bölümünü ise konut alanları oluşturuyor. Dolayısıyla konut alanları insanların ekonomik, sosyal ve kültürel durumları ve ilişkileriyle okunduğunda bir anlam kazanıyor.

Büyük kentlerin, metropollerin aynı dinamiklerle var olmaya başlamasını ve gittikçe yerelliklerini kaybetme sürecine girerek tek tip olmasını böyle bir neden ile ilişkilendirmek mümkün. Küreselleşmenin temel dinamiği olan kitlesel üretim ve esnek üretim ile kitlesel tüketim, kentsel mekânın üretim sürecinde de belirleyici rol oynuyor.

İstanbul’un metropolleşme sürecinde kentsel mekânın şekillenmesi de böylesi bir üretim süreci ile oluşuyor. İster kentlinin bireysel kullanımına hizmet eden konut alanları gibi özel alanlar, isterse tüm kentlilere hizmet eden kamusal alanlardaki mekânlar olsun (alışveriş merkezleri, hastaneler, okullar, müzeler, havaalanları vs.) hepsinin üretim sürecinde temel girdi kentlinin kitlesel tüketim alışkanlıkları.

Konut alanlarının yeni yüzü olan kapalı yerleşimler (gated communities) dediğimiz “güvenlikli” siteler, konut kullanıcılarının yeni yaşam tarzı arayışlarında önlerine çıkarılan modeller. Kentsel nüfusun önemli bir grubu olan alt-orta ve üst-orta tabakanın yoğun ilgi gösterdiği bu yeni yerleşim dokusu, kentsel alan içinde yer aldığı konumla önemli biçimsel farklılıklar da gösteriyor.

Günümüzde insanların ekonomik, sosyal ve kültürel ilişkilerinin özünü tüketim alışkanlıkları ve kalıpları oluşturuyor. Üretimin, tüketim olmaksızın anlamsızlaştığı günümüz dünyasında mal ve hizmetlerin taşıdığı “kullanım, değişim ve statü değeri” konutun kendisi ve konut alanlarındaki hizmetler için de geçerli olmaya başladı.

Konutun insanların sadece barınma ihtiyacını gideren bir ürün olmaktan çok öteye geçtiğini ve tüketicinin toplumsal hiyerarşide statüsünü belirleyen temel göstergelerden biri haline geldiğini biliyoruz. Bu durum tabii ki sadece konut için geçerli değil. Tükettiğimiz tüm mal ve hizmetler için bu durum söz konusu. Konutun tek başına bitmiş bir ürün olarak tüketicinin temel ihtiyacını karşılayan durumu, kullanım değerini oluştururken, yatırım malı olması ile değişim değeri ve nihayetinde kentsel konumu ile taşıdığı niteliği-donanımı ile de statü değeri ön plana çıkıyor. Dolayısıyla günümüzde konutun sadece kullanım değerinden bahsetmek mümkün değil. Her üç değeri taşıyan konut ve konut yerleşimleri kentsel kimliği de oluşturan mekânlar olarak karşımıza çıkıyorlar.

Kentlerde konutlar konut piyasasına yön veren her üç değeri de taşıyor. Özellikle statü değeri ön plana çıkmış konut ve konut grupları, yeni oluşan konut mekânlarının da belirleyicisi durumunda. Konutun parsel veya yapı adası ölçeğinde üretimi, yani tekil veya kitlesel üretimi bu durumu değiştirmiyor.

İstanbul örneği

İstanbul’da son 10 yılda özellikle yeni konut yerleşimlerinin –kapalı yerleşimler– üretimi, imara açılmamış alanların da imara açılmasına hız kazandırdı ve kentsel konut stokunu kontrolsüz bir biçimde artırdı. İstanbul’un kentleşme tarihinde konut alanlarının kentsel dokuyu belirlediği başka süreçler de oldu. “Kat Mülkiyeti Kanunu” (KMK) ile ortaya çıkan apartmanlaşma süreci, konut üretiminin nüfusun hızlı artışı karşısında yetersiz kalması ile ortaya çıkan illegal konut üretimi –gecekondulaşma– süreci bunların en belli başlı olanları.

İstanbul’un konut piyasası 1950’lere, yani “Kat Mülkiyeti Kanunu” çıkana kadar tekil üretimlerle şekillendi. KMK ile konutun kitlesel üretiminin ilk oluşumları ve hemen arkasından 1980’lerle Toplu Konut İdaresi’nin kurulması ile de hız kazandığı dönemlere girildi. Konutun kitlesel üretiminin kentsel mekânı dönüştürmeye başladığı dönem de bu tarihten sonrasıdır. 1990 ve 2000’ler küreselleşme ile ifade edilen dünyaya entegre olma süreciydi ki, bu artık konutun kitlesel üretiminin değil, kitlesel tüketiminin oluşturulması için çabaların ortaya çıktığı dönemlerdi. Çünkü kitlesel üretim konut piyasasını da belirli bir doygunluğa ulaştırırken, aynı zamanda piyasa ekonomisinin temeli olan istikrarın sürekliliğini sağlamak adına üretimin de kesintiye uğramadan devam etmesi gerekiyordu. İşte bu durum konutun tüketici ile ilişkisinin kesintiye uğramayan bir ilişki içine girmesini gerektiren temel ve tek koşul olarak konut piyasasını şekillendirmeye başladı. Bundan sonraki süreç diğer tüm mal ve hizmet piyasalarında olan durumdan hiç de farklı değil. Konut ve konut alanlarının üretiminde de artık tüketicinin ihtiyaçları, gereksinimleri, hazları, zevkleri, tatminleri temel belirleyici rolde. Tekil üretim sürecinde de bu durum söz konusuydu. Değişen tek şey tüketicinin gereksinimlerinin, hazlarının, arzularının, zevklerinin de artık piyasa tarafından istenilen, gerek duyulan biçimlerde belirleniyor olabilmesi.

Reklam sektörünün etkisi

Günlük hayatta tüketicinin zevklerini, hazlarını tatminlerini piyasa koşullarında oluşturmak, yönlendirmek ve hatta değiştirmek hiç de zor bir durum değil. İletişim araçlarının ve sanal âlemin hayatımızdaki yerini düşünürsek, bunun kaçınılmaz bir sonuç olduğunu görürüz. İletişim araçlarının tüketici ile kurduğu ilişkinin sadece enformasyon ilişkisi olmadığını, bunun çok ötesine geçerek artık tüketicinin tüm hareketlerini kontrol altına alıp neyi, ne zaman ve ne kadar tüketmesi gerektiğine kadar yönlendirmek isteyen bir tutum içine girdiğini çeşitli bilimsel yayınlar yolu ile de biliyoruz. Bugün reklam sektörünün temel hedefi, bir mal veya hizmetin tüketici tarafından nasıl tercih edileceğine ilişkin fikirler geliştirmenin çok ötesine geçerek, tüketicinin her hamlesini planlayıp sadece o mal veya hizmeti tükettirmek değil, bunun sürekliliğini de nasıl sağlayabilineceğinin düzenini oluşturmaktır. Bunun anlamı tüketim sürecinin birileri tarafından planlanmasıdır. Daha da açmak gerekirse; tüketicinin günlük hayattaki tüketim trafiğinin birileri tarafından yönlendirilmesi diyebiliriz. Buna, “tüketicinin hayat tarzının belirlenmesi işlemi” dememize sanırım kimse karşı çıkmaz. Bu kaçınılmaz durum konutun tüketicisini de etkiler. Konutun kitlesel üretimi ile başlayan süreç, konutun statü değerinin oluşmasını da zorlaştırdı. Kitleler için üretilen konutta konutun bulunduğu yer ve taşıdığı nitelik, yani kentsel mekândaki konumu ve mekânsal standartları artık biricik bir durumu ifade etmiyor. Yani benzerleri var. Bu durumda konut tüketicisinin konut üzerindeki haz ve tatminlerini, ihtiyaçlarını, gereksinimlerini yeniden ele alarak konut piyasasını sürekli kılacak tüketici hareketlerini oluşturmak da reklam sektörüne düştü. Sektör diğer tüm mal ve hizmet sektörlerinde yaptığı gibi konut piyasasında da hedef olarak hayat tarzı oluşturma ve bunu konut tüketicisine kabul ettirme yolunu seçti. Bunu başarmak kısa sürede ve kolay olmadı. Çünkü konut, ürün özellikleri ile diğer ürünlerden oldukça farklı; sabit-toprağa bağlı, dayanıklı, pahalı ve üretim süreci görece uzun bir ürün.

Bu nitelikler konutun reklam yoluyla tüketimini örgütlemeyi de zorlaştırdı. Tüketicinin konuta ilişkin tüketim fikrini değiştirmesine olumsuz ekonomik koşullarını düzenleyecek yeni bankacılık ve konut kredisi kanunları sebep oldu. Bu reklamcıların da işini kolaylaştırdı, artık geriye sadece tüketicinin haz ve tatminleri, ihtiyaç ve gereksinimlerine parmak basacak yeni yaşam tarzlarını sunacak koşulları oluşturarak, konut ve konut yerleşmelerini bunun içine monte etmek kalıyordu. Bu kısım hiç de zor olmadı. 2000’li yıllarla beraber tüm dünyada aynı anda oluşan, aynı hızla yayılan ve yine aynı anda ve aynı hızla yok olan trendlerin belirlediği yaşam tarzlarını takip etmek, tüketim örüntülerinin oluşturulması için de yeterli oldu. Konut ve konut alanları için tüketiciye yön verecek hayat tarzı ortaya konmasında şu faktörler kaçınılmaz oldu:

1- Güvenlik,
2- Boş zamanı dolduracak aktiviteler,
3- İyi bir sosyal hayat-komşuluk ilişkileri,
4- Kentsel konum–doğa, manzara,
5- “Ev”in tipi ve büyüklüğü.

Bugün İstanbul’da üretimi gerçekleşmiş ve gerçekleşmekte olan 300 adet kapalı yerleşim (site) gated community tarzı projenin medyadaki pazarlama stratejilerine, reklamlarına baktığımızda, bu beş faktörün öne çıkarıldığını görüyoruz. Konutun hayatımızda barınmanın ötesine geçen anlam yoğunluğu da bu faktörlerden kaynaklanıyor.
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın