Şartlı Satış

Fâsid satışlardan biri de, satış akdinin gerektirmediği fâsid bir şartı ileri sürerek yapılan satıştır ki mezheblerin buna ilişkin detaylı görüşleri aşağıya alınmıştı.

(151) Hanefîler dediler ki: Şartla yapılan satış, şartın satış akdine bitişik olması durumunda fâsid olur. Sözgelimi bir kişi, "bana yüz lira ödünç vermen şartıyla şu evimi sana sattım" derse, bu şartı, satış akdini ifsâd eder. Yani müşteri evi teslim alırsa, satış akdi geçerli olur. Evin bedelini satıcıya ödemekle yükümlü olur. Nitekim satış akdi ile ilgili bütün misâllerde hüküm böyledir. Kendisine bitişik olmayan bir şartla yapılan satış akdi tamamlanır ama bilâhare bir şart ileri sürülecek olursa, esahh kavle göre bu şart, satış akdine eklenmiş olmaz. Kendisinde aşağıda sayılacak olan hususlar bulunan şart, fâsid şarttır:

1- Şart, akdin gerektirmediği bir şart olmalıdır. Akdin gerektirmediği şart, bahsi yapamayınca*satış akdinin kelimelerinden anlaşılmayan şart dernektir. Akdin gerektirdiğine örnek; satılan malı teslim etmenin satıcı üzerine şart olması, bu malın bedelini ödemenin de müşteri üzerine şart olması gibidir. Satış akdi, kendi sîgası ile bu şartları gerektirmektedir. Satış akdi yaparken, satılan malı teslim etme, bu malın bedelini ödeme şartı koşulursa bu, satış akdinin gerektirdiği bir şart olur. Satış akdinin gerektirmediğinin örneği, önce de belirtildiği gibi ödünç para alma şartıyla mal satmaktır. Bu örnekteki ödünç alma şartı, ayrıca bahsi yapılmayacak olursa satış akdinin kelimelerinden anlaşılmamaktadır.

2- Şart, satış akdine uygun olmamalıdır. Akdin gerektirmediği de olsa, akde uygun olan şartla beraber yapılan satış akdi sahih olur. ´Akde uygun olmalıdır´ sözünün anlamı, satış akdinin gerektirdiği şeyi sağlama almak demektir. Sözgelimi bir kişi müşteriye, satacağı malın bedelini tekeffül edecek bir kefil getirmesini şart koşarsa; bu şart, satış akdinin gerektirdiği şeyi (malın bedelini ödemeyi) sağlama almaktadır. Kefilin de işaret veya ad vererek belirtilmesi şarttır. Kefilin, kefil olmayı, satış akdinin yapıldığı mecliste hazır olmasıyla, hazır olmayıp tarafların ayrılmalarından önce meclise gelip kefaleti kabul etmesi arasında bir fark yoktur. Kefil belirlenmez veya ismi verilmezse, satış akdi fâsid olur. Kefil, akid meclisinde hazır bulunur da kefaleti kabul etmez veya taraflar başka bir işle meşgul olur da sonra meclisten ayrılırlarsa ve o, bilâhare kefaleti kabul ederse de, satış akdi fâsid olur. Yine bunun gibi bir kişi, satacağı malın bedelini sağlama almak amacıyla, müşterinin, bir malı rehin bırakması şartıyla bir eşyasını satarsa; bu şart, satışın gereğini sağlama alır. Rehin bırakılan malın da işaret veya isimle belirlenmesi şarttır. Rehine bırakılan mal belirsiz olur da sadece müşteri tarafından adlandırıhrsa ve bu bir meta ise caiz olmaz. Ama ölçek veya tartıya gelip de niteliği belirtilirse satış akdi caiz olur. Rehine bırakılacak mal belirlenmez veya isİmlendirilmezse, meselâ satıcı, herhangi bir şeyin adını vermeksizin müşterinin yanına bir şeyi rehine bırakmasını şart koşarsa, satış akdi fâsid olur. Meğer ki her ikisi akid mcelisindeyken, rehine bırakılacak malı belirlemede anlaşırlarsa ve meclisten ayrılmalarından önce müşteri, rehineyi satıcıya teslim ederse, ya da müşteri satın aldığı malın bedelini peşin olarak öderse, her iki durumda da satış akdi caiz olur.

3- Şart, caiz olduğuna İlişkin şer´î nakil bulunan bir şart olmalıdır. (Muhayyerlik ve müddet şartları gibi) Her ne kadar akdin gerektirmediği ve ak-de uygun olmadığı bir şart olsa da, caiz olduğuna ilişkin şer´î bir nakil mevcüd olmalıdır. Örneğin mütearef (örfe uyan) şart, bunlardan biridir. Diyelim ki bir kişi, satıcının, eski ayakkabısının söküğünü dikmesi şartıyla yeni bir ayakkabı satın alırsa veya satıcının, eski takunyasını çivilemesi şartıyla yeni bir takunya satın alırsa bu satış akdi sahih olur. Çünkü örf, bu yolda câridir.

4- Şartta, akdi yapanlardan birinin bir menfaati olmalıdır. Satış yapılırken ileri sürülen şartta, akdi yapanlardan birinin menfaati olmazsa, akid fâsid olmaz. Bu şart, akdin gerektirmediği de olsa, akde uygun olmasa da, caiz olduğuna ilişkin şer´î bir nakil bulunmasa da akdi ifsâd etmez.

Bu anlatılanlardan ortaya çıktığı gibi fâsid şart; akdin gerektirmediği, akde uygun olmayan, caiz olduğuna ilişkin ne şer´î, ne de örfî bir kural bulunmayan ve akdin taraflarından birinin yararına olan şarttır. Önce verilen bilgiler ışığında bilinmektedir ki; fâsid satışın hükmü; müşterinin malı teslim almasından sonra mülkiyetin sübûtudur. Müşteri, satıcının izniyle malı teslim alırsa, bu izin "satın aldığın malı teslim al" şeklinde açık ifadeli de olabilir. Müşterinin akid meclisinde, satıcının huzurunda teslim alması, satıcının kendisini alıkoymaması şeklinde dolaylı da olabilir ve bu alışverişte de şart muhayyerliği olmaz. Satış akdinin, malın teslim alınışından sonra dahi mülkiyet ifâde etmediği üç durum vardır. Yalnız bunlar, istisnaî durumlardır:

1- Şaka yaparak satanın satışı fâsidtir ve bu satışta, malı teslim almakla müşteri, mala sahip olamaz.

2- Babanın, kendi şahsı için çocuğunun malından bir şey satın alması durumunda, satış akdi fâsid olur. Baba, teslim alsa da o mala sahip olamaz. Ancak ona, kullanmakla sahip olur.

3- Baba, kendi malını çocuğuna satarsa satış akdi fâsid olur. Çocuk onu teslim almakla malın sahibi olamaz.

Bu üç durumda satılan mal, müşterinin elinde emânet olur. Fâsid satışta müşteri teslim aldıktan sonra o mal üzerinde tıpkı sahibi gibi tasarruf hakkına sahip olur. Akar dahi olsa komşusunun onda şuf´a hakkı olmaz. Ancak bazı durumlar bundan müstesnadır: Meselâ onu ne yiyebilir, ne de giyebilir.

Buraya kadar anlatılanlardan öğrenmiş oluyoruz ki; şartla yapılan satış akidleri bazı yerlerde bâtıl olmazlar ki bu yerlerin en önemlileri şunlardır:

1- İşaret veya isimle belirli bir malı rehine bırakma şartıyla yapılan satış bâtıl olmaz.

2- Mecliste hazır bulunan veya hazır olmayıp da akdi yapan tarafların meclisten ayrılmalarından önce gelip kefaleti kabul eden bir kişinin kefil olması şartıyla yapılan satış akdi bâtıl olmaz. Ama mecliste hazır olmayıp, bilâhare kefil gösterildiğini öğrenince kefaleti kabul ederse, satış akdi fâsid olur.

3- Satın alman malın bedelini alması için satıcıyı başka kimseye havale ederek yapılan satın almada akid bâtıl olmaz.

4- Satışa başkalarını şâhid tutma şartıyla yapılan satış akdi bâtıl olmaz.

5- Üç gün gibi caiz olan bir süre için muhayyer olma şartıyla yapılan satış akdi bâtıl olmaz.

6- Bedelini peşin ödeme şartıyla yapılan satış bâtıl olmaz. Ama en geç üç gün içinde ödenmediği takdirde, satış akdi yapılmamış sayılır.

7- Bedelini belli bir sâdeye kadar ödeme şartıyla yapılan satış akdi bâtıl olmaz.

8- Ayıplardan beri olma şartıyla yapılan satış batıl olmaz.

9- Satılan meyvelerin koparılmasının müşteriye âit olması şartıyla yapılan satış bâtıl olmaz. Aynı şekilde olgunlaştıktan sonra meyvelerin ağaç üzerinde bırakılması şartıyla ağacı satın almakla da satış akdi bâtıl olmaz. Bu satış akdi, müftâbih görüşe göre sahihtir.

10- Beğenilen bir niteliğinin mevcûd olması şartıyla bir malı satın almak, meselâ süratli olması şartıyla bir binek hayvanını satın almak sahihtir.

11- Yolu, müşteriden başkasına âit olması şartıyla bir tarlayı satmak sahihtir.

12- Ayakkabıların ikisini aynı ölçüde olma şartıyla satmak sahihtir.

13- Mesti dikmek şartıyla satmak sahihtir.

Şâfiîler dediler ki: Satış akidlerindeki şartların beş durumu vardır:

1- Şart, akdin gerektirdiği bir şart olmalıdır. Akdin gerektirdiği, şeriat koyucunun akid üzerine terettüp ettirdiği şey demektir. Satış akdi üzerine terettüp eden şeyi teslim alındıktan sonra satılan malın müşterinin mülkiyetine, bu malın bedelinin de satıcının mülkiyetine geçmesidir. Meselâ satış akdini yaparken müşteri satın aldığı malı, satıcı da bu malın bedelini teslim almayı şart koşarlarsa, bu şart akdin gereğidir ve bu şartla yapılan satış akdi sahih olur. Aynı şekilde malında bir ayıp gördüğü takdirde geri vermesi şartıyla satış yapan kişinin bu şartı sahih olur. Çünkü şeriat koyucu, satın alınan maldan faydalanılmasını akde terettüb ettirmiştir. Ayıplıhksa, bu amaçla Çelişmektedir. Bu şart, akdin gerektirdiği bir şarttır.

2- İleri sürülen şart akdin sahih olması için ileri sürülmüş bir şart olur. Ağaç üzerindeki meyveleri satarken, meyveleri kesmeyi şart koşmak gibi. Çünkü kesmeyi şart koşmaksızın olgunlaşmaları göze görünür hâle gelmeyen meyveleri satmak sahih değildir. Bu durumda akdin sahih olması için anılan şartı koşmak zorunludur.

3- Şartta bir maslahat (yarar) bulunur. Meselâ gebe olması şartıyla bir binek hayvanı satın almak gibi. Bu şartta ek bir maslahat bulunmaktadır. Bir malı, rehinde olmaması şartıyla satın almak da böyledir. Bu şart, satış akdinin yararına koşulmuş bir şarttır.

4- Şart, anlamsız ve geçersiz olur. Meselâ ...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın