Murabaha Ve Tevliye

Murabaha sözlükte "ribh" kelimesinden alınma bir mas-dardır. Ribh, fazlalık demektir. Fıkıhçıların ıstılahmdaysa bir eşyayı, mez-heblerde anlatılan tafsilâtlı şartlar çerçevesinde maliyet fiyatına ek bir kârla satmaktır.

Tevliye ye gelince, bu, lügatte başkasını veli ve yetkili kılmak anlamına gelen "Vella ğayrehu" fiilinin mastarıdır. Şerîatte ise; malı, fiyatına ekleme yapmaksızın ilk alış fiyatına satmaktır. Bunun hükmü, önce verilen tafsilât çerçevesinde, murabahanın hükmü gibidir, vazîa da bunlar gibidir. Buna "muhatte" denilir. Vazîa: Malı, alış fiyatından eksiğine satmaktır.

Bir kimse malını murabaha veya vazîa yoluyla satar, sonra da alış fiyatını ve onunla ilgili şeyleri açıklarken yalan söylediği burhan, ikrar veya başka bir yolla ortaya çıkarsa hüküm ne olur? Buna ilişkin mezheblerin geniş açıklamaları aşağıya alınmıştır.

(176) Mâlikîler dediler ki: Murabaha eşyayı, satın alınmış olduğu fiyata satıcı ve müşterice bilinen belli bir kâr ilâvesiyle satmaktır ki bu, hilâf-ı evlâdır. Çünkü bu herkes için çok zor olan bazı açıklamaları gerektirmektedir. O zaman da bu satış fâsid olarak vâki olmaktadır. Zîrâ satıcı, satılık malı ve alış fiyatına ek olarak yaptığı harcamaları açıklamakla yükümlüdür. Bu da çoğu kez anlaşmazlıklara yol açar. İsti´man satışı da böyledir.

İsti´man satışı, müşterinin satıcıya güvenerek ondan mal satın alması demektir. Bu da ona şöyle demesiyle olur: "Bu malı, başkalarına sattığın gibi bana da sat. Çünkü ben fiyatını bilmiyorum." Müzayede satışı da böyledir. Bu, malın fiyatının kesinleşmesinden ve satıcının ikisinden biriyle anlaşmasından önce iki veya daha fazla kişinin bir malı satın almak için fiyat arttırması demektir. Önce de belirtildiği gibi bu arttınm, fiyatın kesinleşmesinden sonra yapılırsa haram olur.

Murabaha iki şekilde olur:

1- Müşterinin satıcıya, meselâ yüzde on veya daha fazla, ya da daha az kâr vermek üzere onunla pazarlık etmesi. Bunun da iki şekli vardır:

a) Satıcı, malı belli bir fiyata satın almıştır. Alış fiyatına ek olarak ona bir masraf yapmış değildir. Bunun hükmü açıktır. Müşteri, aralarında anlaştıkları hesaba göre kâr miktarını ekleyerek malın bedelini satıcıya Ödeyecektir.

b) Satıcı, satm aldığı bedele ek olarak malına masraf yapmıştır. Bu da üç durumu kapsar:

bb) Mala yaptığı masraf, mal üzerinde sabit olarak bulunan bir ayın olur. Meselâ beyaz bir kumaş alır ve onu boyar. Veya atılmış yün alır ve onu eğirir. Veya aldığı kumaşı diker veya nakışlar. Boyama, eğirme, nakışlama ve dikme, kumaş üzerinde var olan niteliklerdir. Bunun hükmü şudur: Bu masraflar da malın alış fiyatı gibidir ve o fiyata eklenir. Kâr da bu toplam fiyata göre hesaplanır. Ancak satıcının, malın alış fiyatını açıkladığı gibi, bu masrafları da açıklaması şarttır ve şöyle demesi gerekir: "Kumaşı şu kadara satın aldım. Onu şu kadara boyattım veya şu kadara diktirdim veya şu kadara nakışlattım." Bu işleri kendisi yapmışsa, meselâ terzi olduğu için kumaşını kendi dikmiş veya boyacı olduğu için kendisi boyamışşa, kendisi için ücret ve kâr hesaplanmaz.

cc) Mal üzerine yaptığı masraflar, malda mevcûd ve mala mahsus olmaz. Malı kendi evinde depolama ve taşıma ücreti gibi. Bunun hükmü şudur: Bu masraflar fiyatın aslından sayılmaz ve bunlar için kâr da hesaplanmaz. Ama sırf bu malı depolamak için bir ev kirâlamişsa ve bu mal olmadığı takdirde o evi kiralamaya ihtiyacı yoksa, o zaman bu kira ücreti de malın alış fiyatına eklenir; fakat bunun için kâr hesaplanmaz. Âdete göre onun marifetiyle satm almak zoruhluysa, simsar ücreti de böyledir.

dd) Mal üzerine yaptığı masraflar, malda mevcûd olmaz; ama bu masraflar bu mala mahsus olurlar. Bu da kumaşı katlayıp bağlamak ve balyalamak gibi, âdete göre tüccarın kendi yaptığı işlerden olduğu halde bu işi yaptırmak için adam kirâlamışsa, bu masraf malın ne alış fiyatına eklenir, ne de bu masrafa karşı kâr tahakkuk ettirilir.

Ama hayvana yapılan masraf gibi tüccarın kendi yaptığı işlerden değilse, bu masraflar fiyatın aslına eklenir. Fakat bunlar için kâr hesaplanmaz. Satıcının bunları da açıklaması şarttır. Satıcı, malında sabit ayın olarak mevcûd olan boya, dikiş, nakış gibi mevcûd olsun; taşıma ücreti gibi sabit aynı bulunmasın ve o mala özgü olmasın; ya da özgü olsun ama âdete göre satıcının kendi yapması gereken işlerden olsun olmasın bütün masraflar için kendisine kâr vermesini müşteriye şart koşarsa, bu masrafların tümünü söylediği takdirde şartına uyulur.

Bundan da anlaşılıyor ki, malın alış fiyatını ve malda mevcûd olsun olmasın yapılan masrafları açıklamak, her halükârda şarttır. Satıcı, müşteriye, "yüzde on kâr verdiğin takdirde bu malı sana satarım der, sonra masraflarla birlikte malın alış fiyatını müşteriye söyler; ama bu masraflardan alış fiyatına kârla birlikte eklenmesi sahih olanı, kârsız olarak eklenmesi sahih olanı, eklenmesi asla sahih olmayanı açıklamazsa, alış veriş akdi fâsid olarak yapılmış olur. Çünkü, bu durumda müşteri, malın bedelini bilememektedir.

2- Murabaha satışının iki şeklinden biri de malın, toplam alış fiyatı üzerine belirli bir kâr konularak satılmasıdır. Örneğin satıcının "beşyüz lira veya bin lira kârla birlikte, bu malı saün aldığım fiyata sana sattım" demesi gibi. Bu durumda da satıcının alış fiyatını ve ona bağlı olarak mala yaptığı masrafları açıklaması şarttır. Bu masraflar boya ve benzerleri gibi mal üzerinde mevcûd da olsalar, depolama ve taşıma ücreti gibi mal üzerinde mevcûd olmasalar da açıklanmalıdır. Kârla beraber alış fiyatına eklenen veya kârsız olarak eklenen veyahut alış fiyatına asla eklenemeyen masraflar da açıklanmalıdır. Bu durumda alışveriş akdi sahih olur. Ama taşıma ücreti ve benzeri alış fiyatına eklenmesi sahih olmayan masraflar, müşteriden alınmaz. Ancak satıcı, bu masrafları da müşteriden almayı şart koşmuşsa, sahih olur.

Malın bedelinin altın veya gümüş olması, ya da kıymetli (değeri takdir edilen) bir nesne olması arasında bir fark yoktur. Meselâ bir kimse, bir koyuna bir kumaş satın alırsa, bu kumaşı, satın aldığı koyuna nitelik bakımından denk bir koyunla ve belli bir kâr fazlasıyla satması sahih olur. Ancak müşterinin bedel olarak vermek istediği koyunun kendi yanında bir mülk olması, yanında olmasa da kendisi için tekeffül edilmiş olması, yani koyunu elde etmesinin mümkün olması şarttır. Aksi takdirde alışveriş sahih olmaz.

Hanbelîler dediler ki: Kârla birlikte malın alış fiyatı da belli olursa, anılan murabaha satışı kerâhetsiz olarak sahih olur. Satıcı, "bu evi on-bin lira kârla birlikte, aldığım fiyata -ki odayüzbin liradır- sana sattım" derse sahih olur. Ama "onda bir kârla bu evi sana sattım" der ve alış fiyatını açıklamazsa, alışveriş kerahetle birlikte sahih olur. Satıcının ahş fiyatını ve mala yaptığı masrafları ayrı ayrı açıklaması gerekir. Meselâ malı on liraya satın almış ve ona on liralık masraf yapmışsa, bu şekilde açıklama yapması; "malı on liraya satın aldım. On liraya da boyattım veya tarttırdım veya ölçtürdüm veya yem verdim" demesi gerekir.

Şâfiîler dediler ki: Murabaha satışı sahihtir. Bu, satıcının "bu mah on İira kârla birlikte, satın aldığım fiyata -sözgelimi alış fiyatı yüz lira olsun-sana sattım" veya "bu mah alış fiyatının yüzde onu kârla sana sattım" demesi şeklinde olabilir. Bu durumda müşteri, satıcının malı kaça satın almış olduğunu ve mala ne kadar masraf ettiğini biliyorsa satış sahih olur. Bu, şu sözün kapsamına girer: "Bu malı, aldığım fiyata ek olarak şu kadar kârla sana sattım" derse masrafını açıklamasa bile sahih olur. Ancak satıcının kendi yaptığı çalışmanın ücretini veya gönüllü birinin parasız olarak yaptığı çalışmayı açıklamadığı takdirde bu ücretler, maliyet fiyatının kapsamına girmezler. Müşteri masrafları bilmiyorsa, satıcı tarafından açıklanmadığı takdirde bu masraflar, alışveriş akdinin kapsamına girmezler.

Malın alış bedeli bir eşya ise ve müşterinin de bundan haberi yoksa, satıcının bunu da açıklaması gerekir. Örneğin müşteriye, "bu kumaşı sana, ahş fiyatına -ki fiyatı da şu kadar değerde bir eşya idi- sattım" Ama müşteri bu malın alış bedelini biliyorsa, satıcının bunu ona açıklaması gerekmez. Açıkladığında da alışveriş akdi, sahih olarak gerçekleşir. Açıklama, sâdece haram olan yalanı bertaraf etmek içindir. Malın bedeli nakid veya misliyat-tan ise -ölçeklik tahıllar vs...- açıklanması gerekmez.

Hanefîler dediler ki: Murabaha satışı, yani ahş fiyatına kâr eklenerek yapılan satış, iki şartla sahih olur:

1- Satılan şey, meta olmalıdır. Nakidlerin (altın ve gümüş paraların) murâbahayla satılması sahih olmaz. Bir kimse iki altın lirayı, yüz yirmi gümüş kuruşa satın alırsa, bunları beş kuruş kârına satması sahih olmaz. Zîrâ önceleri de bir kaç kez anlatıldığı gibi nakidler, tâyin ile belirlenemezler. Satıcı, "ben bu altın lirayı şu fiyata sana sattım" der, sonra da başka bir altın lirayı sana verir. Çünkü (teslim almadıkça sırf) satın almayla ona mâlik olunmaz.

Satıcı, tüccarların âdetine uygun olarak mala yapmış olduğu masrafları alış fiyatına ekleyebilir. Bu masraflar kumaşın boyanması, dikilmesi, nakış-lanması, yün ile pamuğun bükülüp eğrilmesi, ark ve kanalların kazılması gibi mal üzerinde sabit olarşk bulunabilecekleri gibi, aşırıya kaçmamak kaydıyla taşıma ücreti, yem ücreti, simsar ücreti türünden olup satılık malın üzerinde sab...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın