Sayfayı Yazdır

Hîbe’nin Tanımı

İnsanların kaiblerini birbirine yaklaştıracak, gönüllere sevgi fidanlarını dikecek ve dostluk bağlarını pekiştirecek olan her şey, İslâm dinince istenilir ve arzu edilir. İslâmın bu gibi şeylere olan arzusu, insanların bu şeylere olan ihtiyacı oranında artar, eksilir, insanların yaşamı için gerekli ye zorunlu olan şeyleri, her ferdin yerine getirmesi gereklidir, farzdır. Örneğin Cenab-ı Allah bu şeylerden biri olan zekâtı şu âyet-i kerîmeyle farz kılmıştır:

"Onların mallarında dilencinin ve (ihtiyacını açıklamayan) yoksulun bir hakkı vardır.[1]

Bu dünya hayatında, zarurî ihtiyaçlarını temin etmekten âciz kalan bazı fertlerin bulunması kaçınılmazdır. Şu halde bu durumdaki insanların perişanlıklarını bertaraf etmek ve onlardan açlık-çıplaklık gailesini gidermek farzdır. Bu zarurî ihtiyaçları gidermekten fazla mal´ sarfedip harcamaya gelince; bu, (zenginlerle yoksullar) arasında karşılıklı sevgi ve ülfeti filizlendireceği için mendubtur. Hîbe, mendubtur. Çünkü Peygamber (s.a.s.) efendimiz:

"Hediyeleşiniz ki, birbirinizi sevesiniz [2]buyurarak hediyeleşmeyi teşvik buyurmuştur.

Hîbe vermekle insanlar arasındaki sevgi bağlarını geliştirmeyi, Allah´ın, "Mü´minler ancak kardeştirler [3]buyurarak terğib ettiği islâm kardeşliği bağlarını güçlendirmeyi, Peygamber efendimizin "hediyeleşin" emrine uymayı kasdeden kişi, verdiği hibeden ötürü, kendi niyeti kadar sevap kazanır. Ama hasis bir gaye uğruna malını hîbe veya hediye eden kişinin bu yaptığını, Allah ve Rasûlü kabul etmez. Rasûluliah´ın da "ameller, ancak niyetlere göredir" buyurduğu gibi, bu kişi, niyeti kadar ikâba mâruz kalır.

Sözlükte hîbe, maldan başka bir şeyle de olsa, bir kişinin bir başkasına ihsanda bulunmasıdır. Tıpkı Zekeriyya (a.s.) in; "(Rabbim) bana bir çocuk ihsan buyur" demesi gibi. Hîbenİn fıkhî ıstılah açısından ifâde ettiği anlama gelince, mezheblerin buna ilişkin geniş açıklamaları aşağıya alınmıştır.

(2) Hanefîler dediler ki: Hîbe, bedel olmaksızın bir aynı, halde (şimdiki zamanda) başkasına mülk etmektir. Bu demektir ki; sahih bir mülkiyetle bir ayna sahip bulunan bir kimsenin, bu malını kendisine hîbe edilecek kimseden bir bedel alma şartına bağlamaksızın başkasına mülk olarak vermesi sahih olur. Bu, mal sahibinin mülkiyetinde bulunan bu aynını bir bedel alma şartıyla başkasına hîbe etmesine aykırı değildir. Buna da "bedel şartlı hîbe" denir. Çünkü maksat, hîbenin sahih olmasında bedelin şart kılınmasının yok edilmesidir. Ama bunun yanında aynın sahibi kendi aynını, bedel alma şartım koşmadan hîbe etmeyecekse, bu caiz olur. Örneğin: "Bana yüz bin lira vermen şartıyla bu evi sana hîbe ettim" demek gibi.

Hîbenin tanımında geçen "mülk etmektir" sözü satışı, hîbe ve diğer şeyleri kapsamına alır. Tanımda "ayın" kelimesi, ayırıcı bir kayıt olup, iğreti verme ve kiraya verme gibi, menfaatleri başkalarına mülketme işlemini hibenin kapsamı dışına çıkarmaktadır. Borcu, borçludan başkasına hîbe etmeyi de kapsam dışına çıkarmaktadır. Çünkü borç, "ayın" olarak adlandırılmaz. Sözgelimi bir kimsenin bir başkasından ikiyüz bin liralık alacağı olur da, o kimse bu alacağım borçludan başka birine hîbe eder ve bu parayı borçludan teslim almasını emrederse, bu hîbe sahih olur. Çünkü kendisine hîbe edilen kişi, bu parayı önce sahibine niyâbeten borçludan teslim alacak, sonra da kendi adına kabzedecektir. Çünkü bu para kendisine hîbe edilmiştir. Evet, teslim almasını emretmeden bu hîbe sahih olmaz. Kendisine hîbe edilen kişi, bu parayı borçludan teslim almadıkça hîbe akdi batıl olur. Buna cevap olarak denilir ki: Borç, her ne kadar bir borç olarak ayn değilse de, alacaklının, kendisine hîbe edilene, teslim almasını emrettikten ve onun da bu borcu alacaklıya niyâbeten teslim aldıktan sonra borç olmaktan çıkıp ayın haline gelecektir. Dolayısıyla hîbe edilmesi de artık sahih olur. Ayından maksat, şimdiki halde veya gelecek zamanda ayın haline gelecek olan şeydir.

Borcun, borçlunun kendisine hîbe edilmesine gelince; bu, gerçek anlamda bir hîbe değildir. Aksine bu, borçlunun zimmetinin borçtan ibra edildiği anlamında bir mecazdır. Her ne kadar hîbe lafzıyla yapılmaktaysa da, bu, borcun düşürülmesi demektir.

"Bedel olmaksızın" kaydını hîbenin tanımına koymakla, bedel alma şartı koşularak yapılan satış ve benzeri şeyler, hîbe akdinin kapsamından çıkmakta, ama sadaka hîbenin kapsamına girmektedir. Çünkü sadaka, bedel almaksızın bir aynı başkasına mülketmektir. Buna cevaben denilmiştir ki: Hîbenin buradaki tanımı genel lâfızlarla yapılmıştır ki, bu da bu gibi tanımlarda caizdir. Denebilir kî, sadakada sadece Allah´ın rızası gözetilir. Hîbede ise -Mâlikîlerin de dedikleri gibi- beraberinde Allah´ın rızası gözetilsin veya gözetilmesin, kendisine hîbe edilen şahsın gönlünü almak düşünülür. Öyleyse hîbenin tanımında bu gözetilirse, güzel olur.

Hîbenin tanımına "şimdiki zamanda" kaydım koymakla da, vasiyet kapsam dışına çıkarılmış olmaktadır. Çünkü vasiyet, bir aynı bedelsiz olarak gelecek zamanda başkasına mülk etmektir.

Mâlikîler dediler ki: Hîbe, bir malı sırf hatırını saymak için başkasına bedelsiz olarak mülketmektir. Buna hediye adı verilir. Bu demektir ki, sahih mülkiyetle bir aynı, mâlik bulunan bir kişi, uhrevî sevabı bir tarafa, sırf kendisine hîbe edileni hoşnut etmek için ve hiç bir karşılık almaksızın ve aynı başkasına mülk olarak verebilir. Bu mülk edişe hîbe denir.

Tanımdaki "mülk etmektir" sözü hîbe, satış ve bunlara benzer akidleri kapsamaktadır. Tanıma "bir malı" kaydım koymakla iğreti verme, vakfetme ve benzeri menfaatleri mülk etme işlemleri kapsam dışına çıkarılmaktadır. "Kendisine hîbe edilenin hatırım saymak için" kaydını koymakla sadaka, hîbenin kapsamı dışına çıkarılmış olmaktadır. Çünkü sadaka ile sırf Allah´ın rızâsı gözetilir. Ya da hem Allah´ın, hem de kendisine sadaka verilen kişinin rızâsı ve hoşnutluğu gözetilir. Kuvvetli olan görüş budur. Sadaka ile, yoksulun değil de sırf Allah´ın rızâsı gözetilir diyenler de olmuştur.

Şâfîîler, hîbenin iki anlam ifâde ettiğini söylemişlerdir:

1- Genel anlamda hîbe; hediyeyi, hîbeyi ve sadakayı kapsar.

2- Özel anlamda ise sadece hîbeyi ifâde eder ki, buna rükünîü hîbe denir.

Genel anlamda hîbe, kişinin kendi sağlığında gönüllü olarak (kendi mülkiyetinde bulunan bir aynı) başkasına mülk etmesidir. Bu tanımda bulunan mülk etmesidir" kaydıyla iğreti verme, vakfetme ve misafir ağırlama gibi Şeyler hîbe kapsamı dışına çıkmaktadır. Çünkü hîbe, bir malı başkasına mubah kılmaktır.

Tanımda geçen "gönüllü olarak" kaydıyla, satışla vukûbulan mecburî ülk etme, hîbe kapsamı dışına çıkarılmış olmaktadır. Acaba zekât, adak keffâret de satış gibi olup bunlar vasıtasıyla meydana gelen mülk etme, er istemez mi meydana gelmektedir, yoksa bu yolla vukûbulan mülk etme, borcu, ödeme kabilinden mi meydana gelmektedir?

Buna cevaben denir ki; bu gibi şeyleri hak edenlerin mülkiyetleri, bu şeyler kendilerine teslim edilmeden tahakkuk eder. Meselâ bir malın üzerinden bir senelik süre geçince, zekâtı hak edenlerin bu maldaki mülkiyetleri, mal sahibi olan mükellefin zimmetinde tahakkuk eder. Mal sahibinin zekâtı vermesi, kendi zimmetini zekât yükümlülüğünden ibra etmesidir, yoksa zekâtı vermekte olduğu kişiye yeni bir mülk etme işlevi de bulunmamaktadır. Adak ve keffâretleri ödemek de böyledir.

Hîbe tanımına konulan "kendi sağlığındayken" kaydıyla, vasiyet hîbe kapsamı dışına çıkarılmış olmaktadır. Sağhğındayken gönüllü ve bedelsiz olarak malım başkasına mülk eden kimseye "sadaka veren", "hediye eden" ve "hîbe eden" denir. Bu işlemi yapan kimseye özel anlamda sadece "hîbe eden" denir. Hîbe etmek kişinin sağhğındayken gönüllü olarak ne ikram için, ne sevap için, ne ihtiyaç için icâb ve kabul ile kendi malını başkasına mül-ketmesi demektir.

"Ne ikram için" kaydını koymakla, hediyeler hîbe kapsamı dışına çıkarılmış oldu. Çünkü hediye vermekle, kendisine hediye verilen kişiye ikramda bulunma amacı güdülür.

"Ne sevap, ne de ihtiyaç için" kaydını koymakla, sadakalar hîbe kapsamı dışına çıkarılmış oldu. Çünkü sadaka vermekle uhrevî sevapları kazanmak veya yoksulun ihtiyacım gidermek amacı güdülür. "îcâb ve kabul ile" kaydı da böyledir. Çünkü sadaka ve hediyede icâb ve kabul şart değildir. Bu anlamda hîbe de kayıtsız olarak söylendiğinde bu kasdedilir.

Bundan da anlıyoruz ki sadaka, kişinin kendi sağlığında iken sevap kazanmak veya yoksulun ihtiyacını gidermek amacıyla, kendi malını başkasına mülk etmesidir. îşte bu, hîbe demektir. Hediye de aynı şekilde ikram maksadıyla gönüllü olarak, işinin kendi malını başkasına mülk etmesi demektir. Şu halde her sadaka ve her hediye bir hibedir.

Özel anlamda hîbeye gelince, buna ne sadaka, ne de hediye denir. Sadaka vermemeye veya hediye etmemeye yemin eden bir kimse, sonra da özel anlamda hibede bulunursa, yeminini bozmuş olmaz. Ama hîbe etmemeye yemin edip de, sonra sadaka eder veya hediye ederse yeminini bozmuş olur.

Bir kimseye ikram olsun diye, âhiret sevabı da kasdedilerek icâb ve kabulle bir mal verilirse, her üç kavram da tahakkuk etmiş olur. Bu şekilde verilen mala hîbe denilebildiği gibi, hediye ve sadaka da denebilir. Ama âhiret sevabı ve karşı tarafa ikramda bulunma kasdı güdülmeksizin icâb ve kabulle bir mal verilirse, bu mala sadece hîbe denilir. Ama sadaka ve hediye kavramları yalnız olarak tahakkuk etmezler. Çünkü kişiye ikramda bulunarak bir mal vermeye hem hediye, hem de hîbe denilir. Sevap kazanma kas-diyla verme durumunda da verilen mala hîbe ve hediye denilir.

Hanbelîler dediler ki: Hîbe, tasarrufu olan bir kimsenin, bilinen veya biUnmesi imkânsız olan meçhul, mevcud ve kendisine hîbe edilene teslim edilmesine muktedir olunan bir malı, sağhğındayken bedelsiz olarak vâ-cib olmaksızın başkasına mülketmesidir.

"Tasarrufu caiz olan bir kimsenin mülk etmesidir" demek, bir kişinin tasarruf ehliyetine sahip (mükellef ve reşid) olması şartıyla, kendi mülkiyetindeki bir malı başkasına mülk etmesi demektir. "Bir malı" demekle taşınır-taşınmaz akarlar, kapsşm içine alınmış olmaktadır. Bunların hîbe edilmesi sahihtir. "Bilinen veya1 bilinmesi imkânsız olan-meçhul" sözü, hîbe edilen malın bilinir olması gerektiğini ifâde etmektedir. Meçhul malın hîbe edilmesi sahih olmaz. Ancak bilinmesi imkânsız olursa sahih olur. Meselâ bir kimsenin buğdayı, komşusunun buğdayıyla karışırsa, bunlardan birinin kendi buğdayını diğerine hîbe etmesi sahih olur. "Mevcut" kaydını koymakla, ortada bulunmayan mallar hîbe kapsamı dışına çıkarılmış oldu. Meselâ gebe olmayan bir ineğin, ileride doğacak yavrusunu hîbe etmek sahih olmaz. "Teslim edilmesine muktedir olunan bir malı" kaydını koymakla, havada uçmakta olan kuş gibi, ele geçirilip karşı tarafa teslim edilmesine muktedir olunmayan mallar, hîbe kapsamı dışına çıkarılmış oldu. "Vâcib olmaksızın" kaydını koymakla zekât, keffârej ve adak malı gibi verilmesi mecburî olan şeyler, hîbe kapsamı dışına çıkarılmış oldu. Çünkü bu gibi şeyler hîbe değildirler. "Sağhğındayken" kaydını koymakla vasiyet, kapsam dışı edilmiş oldu. Vasiyet, ölüm sonrasında mülk etmektir. "Bedelsiz olarak" kaydını koymakla, satış ve benzeri muameleler kapsam dışına çıkarılmış oldu.

Hîbe, hediye, sadaka ve atiyye eş anlamlıdırlar. Bunların hepsi de kişinin kendi sağhğındayken malını, bedelsiz olarak başkasına mülk etmesidir. Ancak bunlar, niyet bakımından biribirlerinden ayrılmaktadırlar.

Kişi kendi malını sırf ahiret sevabı karşılığında başkasına verirse, bu bir sadaka olur. İkram için, dostluk ve mükâfat için verirse, bu bir hediye olur. Herhangi bir maksat olmaksızın verirse, bu bir hîbe ve atiyye olur.

๑۩۞۩๑ Kitap Dünyası - İlim Dünyası Kütüphanesi ๑۩۞۩๑ => Dört Mezheb Fıkhı => Konuyu başlatan: Eflaki üzerinde 26 Şubat 2010, 15:18:09