Ayıbı Dolayısıyla Malı Geri Vermenin Şartları

Ayıplı olması dolayısıyla malı geri vermenin bazı şartlan vardır:

1- Satın alınan malın emsali, çoğunlukla bu ayıptan salim bulunmalıdır. Böyle demekle de emsalinde çoğunlukla bu ayıbın bulunduğu mallar, kapsam dışına çıkarılmış oldu. Birinci gruptaki mallara örnek olarak deriz ki: Bir kişi, bir at veya bir eşek satın alır da burulmuş olduğunu görürse, bu burukluk o hayvan için bir ayıp sayılır. Çünkü at ve eşeklerin çoğu buruk değildir. B6yle olunca da burukluk, müşterinin o hayvanı satın almasındaki maksadının elden kaçmasına neden olur. Zîrâ müşteri, onu dişisiyle birleştirerek bir yavru elde etmek amacıyla satın almış olabilir. Dolayısıyla buruk olduğu takdirde o hayvanı geri verme hakkına sahipti.

ikinci gruptakilere gelince; bir kişi, koyun ve keçi gibi genellikle burulan, eti yenir bir hayvan satın alır da buruk olduğunu görürse, bu burukluk hayvanın geri verilmesini gerekli kılan bir ayıp sayılmaz. Çünkü bu gruptaki hayvanlar genellikle burulurlar. Burulmakla da daha fazla semizleşirler.

2- Satın alınan malda görülen ayıp, fazla zorlanmadan giderilmesi mümkün olmayan bir ayıp olmalıdır. Fazla zorlanmadan giderilebilecek bir ayıp ise, mal geri verilemez. Sözgelimi bir kişi, yıkamakla değeri eksil meyecek necâsetli bir elbiseyi satın alırsa, necis oluşu, bu elbiseyi geri verme hakkını doğuran bir ayıp olmaz.

Çünkü bu ayıbı, zorluk çekmeden gidermek mümkündür. Aynı şekilde eğriliği kolaylıkla düzeltilebilecek eğri bir kılıcı satın alan kişi de bu kılıcı geri verme hakkına sahip olmaz.

3- Satılan maldaki ayıp, satıcısının yanmdayken o malda mevcûd olmalıdır. Mezheblerin buna ilişkin detaylı görüşleri aşağıya alınmıştır.

4- Ayıplı malı geri verme şartlarının dördüncüsü, satıcının ayıptan be-raati şart köşmasıdır ki, mezheblerin buna ilişkin detaylı görüşleri aşağıya alınmıştır.

5- Maldaki ayıp, satış akdini feshetmeden önce yok olmuş olmamalıdır. Bir kişi, hasta bir hayvan satın alır ve satış akdini feshetmez sonra da hastalığı iyileşirse, bu hastalık nedeniyle artık satışı feshedemez. Çünkü hastalık, malı reddetmeden önce yok olup gitmiştir.

(137) Mâlikîler dediler ki: Satılan malın örf ve âdete göre ayıptan salim olması şarttır. Meselâ burukluk her ne kadar fiyatını arttırırsa da, hayvanın geri verilmesi hakkını doğuran bir ayıptır. Ancak satılan hayvan, işte çalıştırılacak bir sığır ise, burukluk onun için bir ayıp olmaz. Çünkü âdete göre sığırın sâdece buruk olanı işte çalıştırılır. Aynı şekilde koçun buruk olması da onun için bir ayıp değildir ve geri verilmesine imkân sağlamaz. Bazıları buruk olan sığır ve koçun geri verilmesinin müşterinin hakkı olduğunu söylerler. Çünkü burulmamışın eti, burulmuşun etinden daha lezzetli ve daha iyidir. En doğrusu, bu hususta örfün takdirine başvurmaktır.

Hanbelîler dediler ki: Satılan malın cisminin ayıptan, noksanlıktan salim olması şarttır. Burukluk, mutlak olarak o malda bir noksanlık meydana getirir. Satılan malın, ticâret erbabının örfüne göre de noksanlıktan salim olması şarttır. Birinci kuraldan çıkarılan hüküm budur. İkinci kurala gelince burukluk, örf tarafından ayıp olarak nitelenmedikçe ayıp sayılmaz.

(138) Hanbelîler dediler ki: Bü hususta ayıbın kuvvetlilik ve zayıflığı gözönüne alınır. Eğer ayıp, az bir başağrısı veya az bir sıtma gibi zayıf bir ayıpsa, malı geri verme hakkını doğurmaz. Ama ayıp şiddetli olursa, geri verme hakkını doğurur. Buna göre zorluk çekmeksizin ve elbisenin değerine eksiklik getirmeyecek şekilde necasetinin giderilmesi mümkün olan bir elbisedeki necaset, onun geri verilmesini gerekli kılan bir ayıp sayılmaz. Çünkü bu durumdaki necaset, zayıf bir ayıp sayılmaktadır.

Mâlikîler dediler ki: Yıkanması elbiseye zarar verse de vermese de, elbisedeki necaset, şayet satıcı tarafından gösterilmemişse, müşteriye geri verme hakkım kazandırır.

(139) Hanefîler dediler ki: Bİr kişi bir mal satın alır da değerini eksiltecek şekilde ayıplı olduğunu görürse ve bunu da satın alırken veya daha önce bilmezse, şu durumlardan biri kaçınılmaz olur: Bu ayıp ya müşterinin teslim almasından önce mal henüz satıcının dindeyken meydana gelmiş olur. Veya müşterinin teslim almasından sonra meydana gelmiş olur. Müşterinin teslim almasından önce, satıcının elindeyken de şu beş durumdan biri cereyan etmiş olabilir:

1- Bu ayıp, akdin yapılmasından sonra satıcının yanmdayken, satıcı tarafından mal üzerinde meydana getirilmiş olabilir. Bu durumda müşteri, malı almamak veya alıp da ayıp nedeniyle meydana gelen değer eksikliği oranında fiyatını düşürmek muhayyerliğine sahip olur. Bu arada, akidden önce meydana gelmiş başka eski bir ayıp bulsa da bulmasa da aynı hüküm sözkonusu olur.

2- Bu ayıp eşyada, müşterinin fiiliyle vukûbulmuş olmalıdır. Bu durumda satıcı, parayı ödememiş olduğu için malı teslim almasını engellemiş de olsa, müşteri malın bedelini tamamiyle ödemekle yükümlü olur. Yine bu müşteri kendi meydana getirdiğinden ayrı olarak satıcı yanında iken malda meydana gelmiş başka bir ayıp bulursa; bu ayıp nedeniyle malı geri verebilir. Malın bedelini ödeme yükümlülüğünden kurtulur. Yalnız, malda kendi meydana getirmiş olduğu ayıp oranında bir meblağ ödemesi gerekir.

3- Bu ayıp malda, müşteri ile satıcı dışındaki üçüncü bir şahıs tarafından meydana getirilmiş olabilir. Bu durumda, müşteri muhayyer olur. Dilerse malı, satıcıyla anlaştıkları fiyatın tamamı üzerinden satın alır. Malda meydana getirdiği değer eksikliği oranında bir meblağı, üçüncü şahıstan alır. Dilerse de malı geri verir ve fiyatını, satıcıya ödeme yükümlülüğünden kurtulur.

4- Bu ayıp, doğa! bir âfet sonucu meydana gelmiş olabilir. Bu durumda müşteri, malı iade ederek verdiği bedelin tamamını geri alma hakkına sahip olduğu gibi dilediğinde de malı kabul ede.bilir. Meydana gelen değer eksikliği oranında fiyattan indirim yapar. Bu arada, satıcının yanmdayken malda meydana gelmiş bir ayıp daha görürse, eski ayıp dolayısıyla malı geri vermesi sahîh olmaz. Çünkü malı, iki ayıp nedeniyle geri vermiş olmaktadır. Oysa ki malı, sâdece eski aybi dolayısıyla geri vermek sahih olabilir.

5- Bu ayıp, satılan malın kendisi tarafından meydana gelmiş olabilir. Meselâ satın alınan bir kölenin, kendini ayıplı kılacak bir fiili işlemesi gibi. Bu durumda» dördüncjp şıktaki hükmün aynısı uygulanır.

Satılan malda müşİerinin teslim almasından sonra bir ayıp meydana gelirse, yine beş durum sözkonusu olur:

1- Bu ayıp, müşterinin fiiliyle meydana gelmiş olabilir.

2- Doğal bir âfet sonucu meydana gelmiş olabilir.

3- Satılan malın, kendi fiili sonucu meydana gelmiş olabilir.

4- Satıcının fiiliyle meydana gelmiş olabilir.

5- Satıcıyla müşteri dışındaki yabancı bir şahıs tarafından meydana getirilmiş olabilir.

Birinci, ikinci ve üçüncü durumların hükmü: Satılan malda, müşterinin teslim almasından sonra meydana gelen ayıptan ayrı olarak (satıcı yanmdayken meydana gelmiş) eski bir ayıp daha bulunursa, bu eski ayıp nedeniyle malı geri verme hakkı doğmaz. Çünkü yeni ayıp, eskisiyle çatışmış olmaktadır. Müşteri, eski ayıp dolayısıyla malda meydana gelmiş olan değer eksikliği oranında bir meblağı satıcıdan isteme hakkına sahip olur. Ancak yeni ayıp dolayısıyla vukûbulan noksanhğıyla birlikte malı almaya razı olursa, sorun kalmaz.

Dördüncü ve beşinci durumların hükmü: Satıcının veya satıcıyla müşteri dışındaki yabancı bir şahsın, malın müşteriye tesliminden sonra malda bir ayıp meydana getirecek bir fiil işlemelerine gelince; bu ayıptan ayrı olarak malda eski bir ayıp daha bulunursa, bu ayıp nedeniyle müşteri, malı geri verme hakkına sahip olmaz. Malda ayıp meydana getiren her kişi, mal üzerinde suç işledikleri gerekçesi ile meydana getirdikleri değer eksikliği oranında tazminat vermekle yükümlü olur. Sonra meydana getirilen ayıp dolayısıyla verilecek fark hissesi, fiyatına nisbetle malın sağlamkenki değeriyle ayıphy-kenki değeri arasındaki fark kadardır. Meselâ bir kişi, değeri aslında yüz lira olan bir malı, kırk liraya satın alır. Sonra asıl değerinden on lira eksiltecek bir ayıp meydana gelirse değeri doksan liraya düşmüş olur. Böyle olunca da satın alınmış olduğu fiyatın onda biri (dört lira) düşürülür. Ayıbı meydana getiren kişi dört lira ödemekle yükümlü olur. Diğerleri de bu hesaba kıyaslanır. Malın değerini takdir edenlerin iki kişi olması, ikisinin de değer takdir ettikleri mal üzerinde vukuf sahibi olması; satıcıyla müşterinin huzurunda "tanıklık ederiz ki..." şeklinde haber vermeleri şarttır.

Buraya kadar verilen bilgilerden anlaşılıyor ki; müşteri, satın aldığı malda bir ayıp bulursa, o ayıp nedeni ile malı geri verir. Mah tutup da, ayıp dolayısıyla meydana gelen değer eksikliği farkını talep edemez. Ancak, mah olduğu gibi geri verip, vermiş olduğu bedeli tamamıyla geri alma hakkına sahiptir. Yalnız, yukarıdaki tafsilât çerçevesinde malda ikinci bir ayıp daha meydana gelmiş İse, geri vermek mümkün olmazsa değer farkını talep edebilir. Meselâ bir kişi bir elbise satın alır. Sonra dikmek için kesip birbirinden ayırır da bu arada değerini eksiltecek bir aybı olduğunu görürse, kestikten sonra elbiseyi geri vermek mümkün olmadığı için, değer f...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın