Alış-Veriş ve Bununla İlgili Hükümler

(Kitâbü´1-Buyû)

Bey´in Tanımı

Bey´ lügatte bif jnalm bir başka malla değiştirilmesidir. Bu, tıpkı parayla değiştirilmesi gibidir. Değiştirilen İki maldan birine mebi´ (satılan), diğerine ise semen (bedel) denir. Lügate göre mebi´ ile semen´-in, şer´an kendilerinden yararlanılması mubah olan temiz şeyler olmalarıyla, yararlanılması mubah olmayan necis şeyler olmaları arasında bir fark sözkonusu değildir. Meselâ içkinin lügate göre mebi´ veya semen olması sahihtir. Ama ileride de görüleceği gibi bu, şer´an sahîh olmaz. Aynı zamanda bey´, bir şeyin başka bir şeyle değiştirilmesi demek; selâma karşılık vererek selâmı selâmla değiştirmeyi, ziyarete karşı iâde-i ziyarette bulunarak ziyareti ziyaretle değiştirmeyi, iyiliğe karşı iyilik ederek iyiliği iyilikle değiştirmeyi kapsamına alan geniş anlamlı bir kelimedir. Bu tanıma göre bütün bu sayılan değiş-tokuşlar alım-satım diye adlandırılırlar.

Elbette bu tanımlama mecazîdir.

Bazı fıkihçilaröey´in lügat anlamının, bir malı bir mal karşılığında başkasına mülk olarak vermek olduğunu söylemişlerdir ki bu, birinci tanımla aynı anlama gelmektedir. Ancak bu, Jbey´in sâdece gerçek anlamını ifâde etmektedir. Yani bu tanıma göre iâde-i ziyaret ve benzerleri alış verişin kapsamına girmemektedirler. Bazılarının naklettiğine göre bey´ kelimesi lügatte; bir bedel karşılığında zâtı mülkiyetten çıkarmak anlamına gelir ki, bu da ikinci tanımdaki mânâya göredir. Çünkü zâtın mülkiyetten çıkarılması, başkasını mala sâhib kılmak demektir. İcar ve benzeri yollarla başkasını malın yararına sâhib kılmak, lügate göre bey1 (satış) anlamına gelmez.

Satın almanın karşılığı olan "şîrâ"´ kelimesine gelince bu, bir bedel ödeyerek zâtı mala dahil etmektir. Veya bir mal vererek bir mala sâhib olmaktır. Şu da var ki, lügat, bey´ kelimesini şirâ´ kelimesinin yerine, şirâj kelimesini de bey´ kelimesinin yerine kullanmaktadır. Satıcının işine bey´ ve şirâ´ denir. Nitekim müşterinin yaptığı işe de bey´ ve şirâ´ denmektedir. Meselâ;

"Onu değersiz bir fiyata, sayılı bir kaç dirheme sattılar[20] âyet-i kerimesindeki "şirâ"´ kelimesi, satma anlamında kullanılmıştır. Yine bunun gibi iştira ve ibtiyâ kelimeleri, lügat açısından hem satıcının yaptığı, hem de müşterinin yaptığı şey için kullanılmaktadır. Yalnız örf, bey´ kelimesini satıcının yaptığı işe mahsûs kılmıştır ki satmak, zâtı mülkten çıkarmaktır. Yine örf, şirâ´ kelimesini de müşterinin yaptığı işe mahsûs kılmıştır. İştira ve ibtiyâ kelimelerini de müşterinin yaptığı işe, yani satın almaya mahsûs kılmıştır. Satın almak, zâtı mala dâhi! etmektir.

Sonra bey´ kelimesi kendi başına İki mef´ûl üzerine müteaddi olur. evi sana sattım" cümlesinde olduğu gibi bey´ fiili, biri diğeri kelimesi olmak üzere iki mef´ûl üzerinde müteaddî olmuştur. Bey´ kelimesi, bazan ikinci mef´ulûn başını tekid için "min, ilâ ve ala" harfleri getirilerek kullanılır. Şu cümlede olduğu gibi:

Görüldüğü üzere birinci cümlede ikinci mefûlün başına harfi ikinci cümledeki ikinci mefûlun başına min harfi, üçüncü cümlede ise ikinci mefûlün başına dan münkaltb harfi getirilmiştir.

Bey´in şer´î tanımı ve kısımlarına gelince, mezheblerin bu husustaki detaylı görüşleri aşağıya alınmıştır.

(1I8) Haneffler dediler ki: Fıkıhçılann ıstılahına göre bey´ kelimesi iki anlama gelmektedir:

Birincisi özel anlamıdır ki, buna göre bey´, eşyanın altın, gümüş ve benzeri nakitler karşılığında satımıdır. Bey´ kelimesi kullanıldığında yalnızca bu anlamı ifâde eder.

İkincisi genel anlamıdır ki, özel anlamı da içinde olmak üzere on iki kısma ayrılır. Şundan ki: Ya zâtı itibariyle bey (satış)in anlamına bakılır ki, o da bir mal karşılığında bir malı başkasına mülk olarak vermektir. Veya alâkalı olduğu mal bakımından bey´in anlamına bakılır veya fiyat bakımından bey´in anlamına bakılır. Bu sayılan durumların her üçünde de bey´ (satış) dört kısma ayrılır. Yani ifâde ettiği anlam bakımından bey´ kelimesi; nafiz, mevkuf, fâsid ve bâtıl gibi dört kısma ayrılır. Şöyle ki: Bey kelimesi, satışın yapıldığı anda mülkiyeti ifâde ederse,-nafiz (geçerli) olur. Satışın yapıldığı anda değil de bilâhare akdi yapanlardan birinin iznine bağlı olarak mülkiyeti ifâde ederse mevkuf, (askıda kalmış bir satış) olur» Bey´ kelimesi, malı tesellüm esnasında mülkiyeti ifâde ederse fâsid bir satış olur. Veya bey´ kelimesi asla mülkiyeti ifâde etmezse, bu satış bâtıl olur.

Satılan mal (mebi´) açısından bey´e (satışa) bakacak olursak yine dört kısımla; mukâyeze, sarf, selem ve bey´i mutlak ile karşılaşırız. Şöyle ki: Bey´de bir mal başka bir malla değiştirilerek satış işlemine altın ve gümüş gibi nakitler karıştırılmamış ise buna mukâyeze denir. Mukâyeze bir eşyanın başka bir eşya ile takasedilmesidir. Bu eşyaların her İkisine de hem mebi´, hem semen demek mümkündür.

Satışta işleme giren şeyler para ise, yani bir para başka bir parayla satılıyorsa, buna sarf denir. Sarf; altın, gümüş ve benzeri paraların kendi emsalleriyle satılmasıdır. Buna borcun borçla (nakdin nakidle) satılması da denir. Ya da satılan ayın, bilahare teslim edilmek üzere parası peşin alınır. Buna selem denir. Satılan şey (mebî´), peşin ya da bilâhare verilecek bir nakid karşılığında verilen bir mal olursa, buna mutlak bey´ (satış) denir. Önce de söylediğimiz gibi bey´ kelimesi söylendiğinde, çoğunlukla bu mânâ anlaşılır. Bey´ kelimesiyle bundan ba|ka bir anlam kastediliyorsa o zaman, kastedilen şey neyse onunla ilgili kaydı koymak gerekir. Sarf, selem vb. gibi.

Fiyat bakımından bey´ kelimesine göz atacak olursak, bunun dört kısma ayrıldığını görürüz. Tevliye, murabaha, zay´a ve müsâveme. Şöyle ki: Evvel emirde malın satın alınmış olduğu fiyata ya bakılır, ya bakılmaz. Eğer ilk alış fiyatına bakılarak eksik veya fazla olmaksızın aynı fiyata satılırsa buna "bey´-i tevliye" (sermâyesine satış) denir. Sermâyeden fazlasına satılırsa buna "bey´-i murabaha" (kârına satış), sermâyeden eksiğine satılırsa "bey´-i zay´a" (zararına satış) denir. Ama ilk alış fiyatını bir tarafa bırakıp pazarlık ederek, tarafların üzerinde anlaştıkları bir fiyatla satmaya gelince buna "bey´bî´l-müsâveme" (pazarlıkla satış) denir.

Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, özel anlamıyla bey´; bilinen belli bir şekilde malı, nakidle değiştirmektir. Bey´in genel anlamına gelince, bu; bilinen belli bir şekilde malı mal ile değiştirmektir. Mal, nakitleri ve eşyaları kapsamına alan bir kelimedir. Anlatmış olduğumuz bütün kısımlarıyla bey´ler (satışlar) bey kelimesinin bu genel tanımı içine girerler.

Mal, insan tabiatının eğimli olduğu ve İhtiyaç anında yararlanmak için sakladığı şeydir. Şeriat gözünde iki özelliği taşımayan malın bir değeri olmaz:

1- İhtiyaç anında kendisinden yararlanma özelliği bulunmalıdır.

2- Kendisinden yararlanılması şer´an mubah olmalıdır. Tek bir buğday tanesi gibi kendisinden yararlanma özelliği bulunmayan bir şey, muteber bir mal değildir. Şer´an mubah olmayan şeyler de muteber birer mal olamazlar. Şarap ve domuz eti gibi... Her ne kadar bazı insanlar bunlardan yararlanıyorlarsa da, şeriat nazarında bunlar mubah değildirler. Dolayısıyla şeriat nazarında mal sayılmazlar. Şarap satan kişinin satışı, satış olarak tahakkuk etmez. Ama temiz bir şeyi şarap vererek satın alma durumunda satış tahakkuk eder. Bedelinin şarap olması, satışı etkilemez. Bu durumda temiz şeyi´ satın alacak olan müşteri, onun bedeli olan şarabı, mal sahibine vermekle yükümlü olur. Bununla da anlaşılmış oluyor ki tanımdaki mal; eşya olsun nakid olsun şeriat nazarında değeri olan bir mal demektir. Böyle olunca da sarf, selem, murabaha, tevliye ve mukâyaza´yı kapsamına alır.

Bu tanım, malî bir bedel karşılığında olmak şartıyla hibeyi kapsamına almaktadır. Bazılarının zannettikleri gibi bu şekildeki bir hibeyi tanımın dışına çıkarmak sahîh olmaz. Çünkü her ne kadar bu tesellümden önce bir hî-be ise de, tesellümden sonra bir bey´ (satış) dir. Bu, şu şekilde olur; Adamın biri, "bana yüzbin lira vermesi şartıyla bu evi falan şahsa hîbe ettim" derse, yüzbin lirayı almazdan önce bu sözü, hîbe hükmündedir. Bunun sahih olması için, hîbenin sıhhat şartları gerekir. Ama bölünmeye ihtimali olan cadde hakkında böyle yapmak sahih olmaz. Bunda tesellümden Önce mülkiyet sabit olmaz. Akdin taraflarından her birinin teslimden geri durması caizdir. Ama tesellümden sonra bunun hükmü, satışın (bey´in) hükmü gibi olur ve bunda Şuf´a hakkı da sabit olur. Taraflar, ayıplı olursa almış olduklarını geri verme hakkına sâhib olurlar. Bunların yanısıra diğer bazı satış ahkâmı bunda da geçerli olur. Açıkça görüldüğü gibi bu, bey´in kapsamına girmektedir. Evet bu muameleye tesellümden önce bakıldığında hîbe gibi görünür. Ama "kendine özgü şekliyle" kaydını koymakla hîbe kapsamından çıkmış olmaktadır.

İki kişinin birbirlerine mal teberru etmelerine gelince, meselâ adamın biri bir diğerine bir malı teberru eder, öbürü de ona bîr mal teberru ederse .bu ikisinin teberrûu, az da olsa mübadele sayılacağından bey´ tanımı kapsamına girer. Çünkü ilk teberru eden, her ne kadar bir şeyin karşılığı olmaksızın teberru etmişse de, ikinci şahıs birincinin teberrûuna karşılık olarak teberruda bulunmuştur. Bunda tek taraflı bir mübadele vardır. "Kendine özgü şekliyle" kaydı bunu tanım dışına çıkarmaktadır. Çünkü aslına bakılırsa bu satış değil, hibedir. Hîbe bahsinde de görüleceği gibi buradaki örnekte taraflardan her biri teberrûundan cayabilir.

Zorlanarak satan kişinin bey´i (satışı) da tanım kapsamına girer. Çünkü zorlan...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın