Zehirli Duygular Öfke

Zehirli Duygular "Öfke"

Turgay Şirin

" O takva sahipleri ki, bollukta da darlıkta da Allah için harcarlar; öfkelerini yutarlar ve insanları affederler. Allah da güzel davranışta bulunanları sever." (Al-i İmran: 3/-134)

İnsan, birbirinden farklı karmaşık duygularla bezenmiş bir mikroalem varlıktır. Binaenaleyh insan, beşeri meziyetlerini farkederek, yani önce kendi varlığının sırlarını keşfedip, kendini tanıyarak, Rabbini tanıma sırrına muvaffak olmalıdır. Bu ise önce kendi insani duygularını tanımak, farketmek ve en nihayet olumlu ve olumsuz duygularını kavramak suretiyle, zehirli duyguların tesirinden kendini korumasını bilebilmekle mümkündür. Bu yönüyle yüzyıllardır insana menfi (zehirli) duygularını kontrol etmesini öğreterek, ebedi saadete ulaştırma gayretini güden islam başlı başına bir eğitim metodu sunmaktadır.

İnsanın temel duygularını; öfke, üzüntü, korku, zevk (şehvet), sevgi, şaşkınlık, utanç, iğrenme gibi daha bir çok duyguyu da ekleyerek saymak mümkündür. Bunlardan öfke, üzüntü, düşmanlık, kaygı, korku, keder, umutsuzluk, gibi duygular zehirli duygulardır. Bu yazımızda ilk olarak, zehirli duygulardan öfke üzerinde durarak, öfkenin yapısını kavramaya çalışacağız.

Kur'an'da öfke ve kızgınlığı doğrudan ifade eden kelimeler "gadap" ve "gayz"dır. Ancak "esef", "gılzet", ve "şiddet" kelimeleri de asıl anlamları yanında dolaylı olarak öfke anlamını da içermektedir.

Gadap, Allah'a isnad edilen bir vasıf olduğu halde, gayz, yalnızca kullara isnad edilen bir duygudur. Gılzet ve şiddet ise , öfke ile ilintili olmakla beraber, öfkeden daha ziyade asıl olarak müsamahasızlık, kabalık ve sertlik anlamlarında kullanılmıştır.1

Türkçemizde öfke; engellenme, incinme veya göz dağı karşısında gösterilen saldırganlık tepkisi, hışım, hiddet olarak tarif edilirken2, kızgınlık, sinirlenmek anlamını ifade etmektedir.3

Öfke, psikolojik olarak, duygusal bakımdan zayıflıktan kaynaklanan kızgınlığın bir neticesi olup, birtakım fizyolojik ve psikolojik tepkilerle açığa çıkarak düşünce kabiliyetimizi işlemez hale getiren bir heyecandır.

Öfke kendi kendini şişiren, besleyen bir duygu olup, uzun süreli olması bir takım psikolojik rahatsızlıklara neden olmaktadır. Öfke bu yönüyle, davranışa dönüşümü esnasında kişiyi ifrat noktasına götürmekte, insanda mevcut olan şuuru yok etmekte ve kontrolü kaybettirmektedir. Bu durumu İmam Gazali İhyâ-u ulumid-din adlı eserinde " Öfke ateşi şiddetlendiği, alevleri kuvvet bulduğu zaman sahibini kör eder. Hiçbir öğüdü dinlemez hale getirir. Ona tavsiyede bulunulduğu zaman dinlemez. Hatta verilen öğütler onu daha da azdırabilir... Derhal öfke dumanı kendisini sarar, aklın nurunu söndürür, hatta siler götürür. Çünkü düşüncenin kaynağı dimağdır. Öfke şiddetlendiğinde kalb kanının kaynamasından dolayı kapkaranlık bir duman dimağa yükselir, fikir kaynaklarının hepsini kaplar. Çoğu zaman fikir kaynaklarını kapladığı gibi, his kaynaklarına da sirayet eder. Binaenaleyh kişinin gözü kararır"4 diyerek dile getirmektedir.

Öfke fitri bir duygudur. Yapısı itibariyle öfke insanda enerjiyi ortaya çıkarırken üzüntü gibi duygular tam tersi, enerjiyi emici fonksiyon icra ederler.

Öfke iki temel nedenle ortaya çıkmaktadır. Bu nedenlerden birincisi bireyin kendisinden kaynaklanan sebeplerdir. Ikincisi ise dış etkilerden kaynaklanır. Dış etkiler dahilinde günlük hayatta muhatab olduğumuz birçok unsuru saymak mümkündür. Imam Gazali de öfkenin dahili ve harici iki sebebe bağlı olduğunu söylemiş, bunlardan dahili sebebi; "Cenab-ı Hak canlıyı hararet ve rutubetten yaratmış, aynı zamanda hararet ve rutubet arasında düşmanlık ve zıddıyet kılmıştır...Bundan dolayı Allah, insanın bedenine uygun gıdayı yaratmıştır. Allah insanda bu gıdayı almaya iteleyici şehveti de yaratmıştır... Şehvetin bir nevi olan gadabı Cenab-ı Hak insanı helakten korusun diye yaratmıştır" diyerek izah etmiş, harici sebebi de "..kılıç, mızrak gibi insanoğlunun helak olmasına sebep olan sair mühlikatlardır... Bu hususta insanoğlu, içinden gelen bir hamiyet ve kuvvete muhtaçtır ki, onun vasıtasıyla kendisinden helak edicileri uzaklaştırsın. Binaenaleyh Cenab-ı Hak, ateşten <<Öfke>> tabiatını yarattı ve insanoğluna yerleştirdi. Onun hamuru ile yoğurdu."5 diyerek izah etmiştir.

Öfke olumsuz bir duygudur. Öfkenin duygusal yönünün yanında, fizyolojik ve zihinsel unsurları da vardır. Bir başka deyişle öfke, düşünce ve davaranışlarla da ilgilidir. Bu duygu, vücudun, üzerinde baskı unsuru teşkil eden sebebe karşı kendini koruma tepkisidir. Vücut öfkenin yol açtığı stres altında kaldığında böbreküstü bezlerinden "adrenalin" adı verilen bir hormon salgılayarak alarm durumuna geçer. Kandaki miktarı böylece artan adrenalin kan basıncının yükselmesi, kalp atışlarının hızlanması gibi fizyolojik değişikliklere yol açar. Sonuçta vücut kendini tehdit eden uyarıcıya karşı koruma gücü bulur. Öfkenin vücuttaki göstergelerini Gazali güzel bir dille şöyle anlatmıştır; "..O halde insanoğlu hedeflerinden birisinden menedildiği zaman, öfke ateşi alevlenir. Kalbin kanını kaynatır ve kabartır. O kan, damarlara yayılır. Ateş yükseldiği gibi, bedenin yukarılarına doğru yükselir. Çanakta kaynayan su gibi bedende kaynar. Ve bunun içindir ki, insanın yüzüne dökülür. Insanın yüzü kızarır. Gözü kızarır. Insanın bedeni berrak olduğundan dolayı arkasında bulunan kan kırmızılığını dışarıya yansıtır."

Rahatsız edici duygular sağlığı olumsuz etkilerler. Yerleşik kaygı, uzun süreli üzüntü ve kötümserlik, sürekli gerginlik ya da düşmanlık, acımasız bir alaycılık ya da kuşkuculuk gibi duyguları yaşayan kişilerde astım, mafsal iltihabı, baş ağrıları, peptik ülser ve kalp rahatsızlığı gibi (herbiri başlıca geniş hastalık kategorilerini temsil eden) hastalıklara yakalanma ihtimalini ikiye katlar.6

Öfke kalbe en çok zarar veren duygudur. Sinir esnasında kandaki pompalama oranı düşer. Sinirlerini bozan bir olayı hatırlayan hastalar üzerinde yapılan araştırmada hastaların o olayı hatırladıklarında tamamen olmasa da o anki ruh haline büründükleri ve fizyolojik durumlarının o anki durumlarıyla parelellik arzettiği, o ankinin yaklaşık yarısı kadar öfkelendikleri görülmüştür. Hastalar da bunu doğrulamışlardır. Bununla aslında öfkelendirici bir olayda kalplerinin daha da fazla zarar gördüğünü göstermişlerdir.7

Erken ölüm nedenleri arasında öfkeye yatkınlık, sigara içmek, yüksek tansiyon, yüksek kolesterol gibi risk faktörlerinden daha etkilidir.8

Erken yaşlarda gelişen aşırı öfke yatkınlığı çok tehlikelidir. Etkili bir örnek vermek gerekirse, yirmi yaşında ve sürekli öfkeye kapılan biri her öfkelendiğinde, öfke hali nabzını ve tansiyonunu yükseltip kalbe yük bindirecektir. Bu tekrarlanıp durduğunda, zarara yol açacaktır. Özellikle her kalp atışıyla koroner arterden (damardan) akan kanın çalkantısı, damarda "mikro (küçük) yırtılmalara" neden olup, o bölgede plaklar geliştirir. Sürekli öfkeye kapıldığınız için nabzınız ve tansiyonunuz yüksekse, bu durum otuz yıl içinde daha da hızlı plak birikimine ve koroner kalp yetmezliğine yol açar."9

Kolayca öfkelenebilir insanların kalp durmasından ölme ihtimali, daha dengeli bir mizaca sahip olanlara oranla üç kat daha fazladır. Ayrıca kolesterol oranları fazlaysa, öfkenin eklenmesiyle bu risk beş katına çıkar.10

Bunlarla beraber öfke ve kaygı gibi zehirli duyguların, bir hastalığa başlangıç ve iyileşme süreciyle bağlantısı, bilimsel olarak en iyi kanıtlanmış olan duygulardır.

Öfke ve kaygı gibi zehirli duyguların bedeli sadece bağışıklık tepkisinin azalması değildir. Başka araştırmalar bu duyguların kardiyovasküler sistem üzerindeki olumsuz etkilerini de göstermektedir. Kökleşmiş düşmanca duygular ve tekrarlanan öfke nöbetleri erkekler için kalp hastalığında en büyük risk gibi görünürken, kaygı ve korku duyguları da kadınlar için daha ölümcül olabiliyor. Stanford üniversitesi tıp okulunda ilk kalp krizlerini geçirmiş binden fazla kadın ve erkek üzerinde yapılan çalışmalarda, ikinci krizini geçiren kadınlarda yüksek düzeyde korku ve kaygı görülmüştür. Bir çok vakada korkaklık kişiyi felce uğratan fobiler şeklini almıştır. Ilk kalp krizlerinden sonra hastalar araba kullanmaktan vazgeçmiş, işlerini bırakmış ya da evden dışarı çıkmaktan kaçınmışlardır.11

Sonuç olarak tüm bu olumsuz etkilerinin yanında öfke, eğitilebilir bir duygudur. Hatta öfke, zulüm ve haksızlığa karşı erdemli bir hiddet haline getirilebildiğinden, cennetle mükafatlandırılacak kadar önemli bir amele de dönüşebilir. Birçok faydalara dönüşmeye meyyal olan bu fıtri duygunun, akla hakim olmadan önce dindirilerek, i'tidalini muhafaza etmek mümkündür. Mü'minlere öfkeyi yutmak ve yumuşak davranmak lazımdır. Müslümanın vasfı daima öfkede mutedil olmak ve sükunette devamiyettir. Bu, kişinin duygularını tanıyıp, farkında olarak sükunete ve dengeye sahip olmak yolunda önemli bir vasfıdır. Bu hal başta Peygamberimiz Efendimiz olmak üzere büyük şahsiyetlerin de ortak özelliğidir. Öfkelenmemek, aynı zamanda sosyal bir insan olmanın da şartıdır. Bu şarta riayet etmeden hareket eden kişiler cemiyetten kopacak, hem kendinin hem de sevenlerinin huzursuz olmasına neden olacaktır.

Dipnotlar: 1. Yrd. Doç.Dr. Hayati AYDIN, Kur'an'da insan psikolojisi, Timaş yayınları, istanbul, 2001, shf 114.. 2. Türkçe sözlük, II, 1130 3. Türkçe sözlük, II, 869. 4. İmam Gazali, ihyau ulumiddin, çevr; Mehmed A. MÜFTÜOĞLU, Pırlanta yy, Genel dağıtım Çile yayınevi, 3. cild, sh 407. 5. Age, 3. cild, sayfa 405. 6. Daniel Goleman, Duygusal zeka, Varlık yayınları, 17. basım, İstanbul 2000, sayfa 216.. 7. Age, sayfa 217. 8...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın