Söz israfı

SÖZ İSRAFI

İsraf denince, eşya ve zaman gibi elde edilmesi güç şeylerin lüzumsuz harcanması akla gelir; Ekmek israfı, elektrik israfı, su israfı, giyim eşyası israfı gibi Fakat söz israfı pek aklımıza gelmez
İsraf, saçıp savurmak, yerli yersiz harcamak, eldeki nimetin kadrini bilmez bir şekilde sarfetmek olduğuna göre, elbette konuşmak nimetinin meyvesi olan sözün de israfı olur
Konuşabilmek melekesi insana mahsus kıymetli bir nimettir Ağız, dil, ses ve gırtlağa sahip bulunan diğer canlılara verilmeyen "beyan, ifade etme, konuşma" nimetini insana veren kudret, tabii ki, o nimetin nasıl kullanılması gerektiğini de tayin ve tespit eylemiştir
Bu meselenin, biri dinî ve ahlakî; diğeri edebî olmak üzere iki yönü vardır Bu yazıda meselenin dinî ve ahlakî yönünü ele alacağız
Her şeyde olduğu gibi sözde olan israf da dinimizde ve kültürümüzde hoş görülmemiş, önlenmesi için tedbirler alınmıştır Hangi sözlerin israf sayıldığı hususunu ileriye bırakarak, niçin sözde israf olur sualiyle meseleye ışık tutmaya çalışalım
Kur'ân-ı Kerim'de, insanın elinden, dilinden, gözünden ve kulağından, hatta kalbinden ve hayalinden geçen her türlü fiil veya tasavvur disiplin altına alınmış (1) faydalı olacak şekilde hükme bağlanmıştır Bu mükemmel insan anlayışı içinde, ferdin hiçbir davranışı ölçüsüz, başı boş bırakılmamıştır
İslam bir ölçü ve uyumlar manzumesi olduğuna göre, insanın ağzından çıkan kelamın da bazı esaslar ile tanzim edilmesi icap eder Kısaca söz israfı diye adlandırdığımız ve mesuliyeti olan tekellüm/muhavere, dinin üç esasından biri olan "ahlâk"ın temelini oluşturur
Meseleye ayet ve hadislerden bir kaçıyla ışık tutup, kültürümüzde nasıl makes bulduğunu görmeye çalışalım Kur'an'da mealen şöyle buyruluyor:"O bir söz söylemeye dursun, mutlaka yanında hazır bir gözcü vardır" Buradan anlaşılabileceği gibi, insanın ağzından çıkan her sözü, anında teyp bandına kaydedilircesine, zabtedildiğini anlıyoruz
Hz Peygamber (sav)’den söz sarfına dair pek çok hadis rivayet edilmiştir
Bunlardan bazıları şu mealdedir: "Mümin, diğer müminlerin elinden ve dilinden emin olduğu kimsedir" "İki çeneniz arası ile iki apış arasını koruyacağınıza garanti veriniz ben de size Cennet garantisini vereyim" "Allah'a ve ahiret gününe inanan komşusuna ikram etsin, misafirine ikram etsin Ya hayır söylesin yahut sussun" "Lüzumsuz sözleri bırakmak, insanın İslamî güzellikleri arasında sayılır"
Bu hadisleri çoğaltmak mümkündür Ayet ve hadislerden anlaşılan şudur ki, kişi hayırlı, faydalı, lüzumlu olan konularda konuşmalı, boş yere gereksiz ve abes sözlerden kaçınmalıdır
İslam büyüklerinin bu ilahî tavsiyeye titizlikle uydukları görülür Boş söz konuşurum endişesiyle, Hz Ebubekir (ra)'in ağzında çakıl taşı bulundurduğu ve ancak gerektiği yerde ağzından taşı çıkararak konuştuğu naklediliyor İmam-ı Ahmet, ölüm anı yaklaştığı sırada, inleyişlerinin yazıldığını duymuş ve ruhunu teslim edene kadar inlememiş, susmuştur Meseleyi bu kadar dikkatle ele almışlar, vakit ve sözlerini israf etmemeye çalışmışlardır
İslam’ın, konuşma âdâbı ve söz disiplinine genişçe yer verdiğini görüyoruz Kişinin ağzından çıkan sözler, evsafına göre tasnif edilmiş, isimlendirilmiş ve uygun olmayanlarından sakınılması tavsiye edilmiştir Aşağıda sadece isimlerini saymakla yetineceğimiz, fakat her biri ayrı bir mevzu teşkil edecek kelâmları konuşmak, "söz israfı" olacağı için, bunlardan sakınmak imanlı olmanın gereğidir
Dinimizce yasaklanmış olan sözler kısaca şunlardır: Küfür sözleri, yalan, gıybet, iftira, istihza etmek (alay etmek), mâlâyani (boş ve faydasız) konuşmak, cidal, husumet sözleri konuşmak, kelamda tasannu (ağzını eğe büke) konuşma, dedikodu ve koğuculuk, iki dilli ve iki yüzlülük, lanet etmek, kötü söz ve küfürleşme, şehveti tahrik edici sözler, başkasının sırrını yaymak
Yukarıda İslamî ahlaka sahip kişilerin söz disiplinine kısaca temas ettik İslâm ahlakı ile terbiye olup yetişmiş ve bunu hayatına tatbik etmiş atalarımızın bir çok sözünde gevezelik ve boş sözler kınanmıştır
Türkçe'de söz kelimesi ciddi konuşmalar, dinlenebilir özelliğe sahip kelamlar için kullanılmıştır Söz bir kelimeye değil, bir mânâ bir hüküm ifade eden cümleye de denmiştir"Ata sözü" deyişinde de bu mânâ vardır Deyimlerimizde de söz, ciddiyet ifade eder Mesela, söz vermek, sözünde durmak, sözüne güvenilmek, sözünün eri olmak bu deyimlerden bir kaçıdır Söz ile ilgili ata yâdigarı şu darb-ı mesellerde de İslâmî bir terbiye kokmaktadır "Tatlı söz yılanı deliğinden çıkarır Anlayana bir söz yeter Söz gümüş ise sükut altındır"
Yerli yersiz konuşan, boş şeylere dalıp gidenlerin ağzından çıkanlara ise "laf/lakırtı" denmiştir Mesela, laf atmak, lafını bilmemek, lafını esirgememek Laftan anlamaz olmak, laf lafı açmak deyimleri söz israfına işaret etmektedir "Laf ile peynir gemisi yürümez" sözünde de, kuru ve boş kelam ile bir yere varılamayacağı ve bunun söz israfı olacağı vurgulanmıştır
Sözü uzatmadan, söz ustalarının bu konuda söylediklerinden bir kaçını nakledip meseleyi bitirelim Söz israfı yapmama konusunda ölümsüz Yunus, çağları delen sesiyle şöyle diyor:
Onsuz sözün gör nedir, çok söz ayvan yüküdür
Arife bir söz yeter, tende cehver
Gönüllerin pasını ger sileyim der isen
Şol sözü söylegil kim sözün hülasasıdır
Söz var kıla kaygıya şad, söz var eyler bilişi yad,
Eger horluk eger izzet her kişiye sözden gelir
Söz ola kese savaşı, söz ola kestire başı,
Söz ola ağulu aşı bal ile yağ ede bir söz
Sözünü bilen kişinin yüzünü ağ ede bir söz,
Sözünü pişirip diyenin işini sağ ede bir söz
Sözü uzatıp dolaştırmadan en keskin şekliyle, en kestirmeden söylemesini bilen Hak dostu, gönül eri, eren tipi büyük Yunus, söz israfı hakkındaki fikrini "Çok söz hayvan yüküdür" diyerek kestirmeden ifade etmiştir
Kutadgu Bilig sahibi Yusuf Has Hacip de söz israfı hakkında şöyle der:
Sözüne dikkat et, başın gitmesin, dilini tut, dişin kırılmasın
Sen kendi selametini istiyorsan, ağzından yakışıksız bir söz çıkarma
Çok sözden fayda görmedim, amma söylemek de faydasız değil
Sözünü çok söyleme, sırasında ve az şöyle, binlerce söz düğümünü bir sözde çöz
Dili iyi gözet başın gözetilmiş olur, sözünü kısa kes ömrün uzun olur
İnsan iki şey ile kendini ihtiyarlamaktan kurtarır; Biri iyi iş biri iyi söz
Her sözü saklamayı da anlayış hoş görmez, insan lüzumlu olan sözü söyler, gizlemez
Benden sana gümüş ve altın kalsa, sen onları bu söze denk tutma
Söz israfının zararına bazı meşhurlar da dikkat çekmiş, sakınılması tavsiyesinde bulunmuşlardır İşte onlardan birkaçı:
Söylemediğim şeylerin hiçbiri bana zarar vermedi (Calvin Coleridge)
Susmak insanı ele vermeyen sadık bir arkadaştır (Confucius)
Konuşmak ihtiyaç olabilir, ama susmak bir san'attır (Goethe)
Gürültü ve acı sözler, haksızlığın işaretidir (Victor Hugo)
Gönül alıcı bir söz, kışı yaza çevirir (Çin atasözü)
Her bildiğini söyleme, her söylediğini bil (Clavdius)
Ne kadar çok söylersen karşındaki o kadar az hatırlar Az söyle de kazancın çok olsun (Fenelon)
Asrın beyin yapıcısı, söz israfına şu vecize ile dikkat çeker:
"Her söylediğin doğru olmalı, fakat her doğruyu demek doğru değildir"
Demek sözün dinlenmeyeceği yerde söylenmesi, kayalıklar üzerine tohum ekilmesi gibi boşa gidecek bir nasihat, diğer ifadeyle söz israfı oluyor
Başlığını söz israfı diye attığımız yazıyı daha fazla uzatmadan Yusuf Has Hâcip'in şu özlü deyişi ile noktalayalım:

"Aman sözün aydın olsun öz olsun
Işık saçsın, bakan köre göz olsun"

Hİbrahim Okatan

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın