İslam a göre insanın temel nitelikleri

İslam'a Göre İnsanın Bazı Temel Nitelikleri

Antropologların ve genetik bilimcilerin gerçekleştirdikleri araştırmalar, bütün insanların tek bir biyolojik ailenin, yani insan türünün üyesi olduklarım ortaya koymuştur.1 Bu bilimsel veriye göre biyolojik açıdan insan türüne özgü evrensel nitelikler mevcuttur ve bunlar her bir fertte kişisel vasıfları belirleyecek Ölçüde bazı küçük farklılıkları içerse de organik açıdan inşam insan yapan temel özelliklerdir. Bununla birlikte yine insan türüne has evrensel, külli psikolojik özellikler mevcut mudur?.. Bazı sosyologlar, sosyal psikolog ve son yıllarda gelişen kültürel psikoloji, klâsik psikolojinin aksine psikolojik nitelikler açısından evrensel insan psikolojisi bulunmadığını, duygu, düşünce, inanç, tutum ve davranışların sosyo-kültürel çevre tarafından belirlendiğini, dolayısıyla insanın psişik niteliklerinin kültürel çevrelere göre değişen izafî bir karakterde olduğunu ileri sürmüştür.2 Ne var ki burada yapılacak olan İslâm'a göre insanın bazı temel özelliklerinin tesbit edilmesi olacaktır.

İNSANIN UNSURLARI

Kâinatı oluşturan varlıklardan sadece biri olan insan, topraktan (6,En'am:2; 20,Tâhâ:55 vd.) yaratılmış olup kendisine İlâhî "ruh" (15,Hicr:28-29; 38,Sad:71-72)tan üflenmiştir. Konuyla ilgili âyetlerden anlaşılacağı üzere insan mahiyet itibarıyla birbirinden farklı iki şeyden, "toprak" la ifade edilen madde ile "ruh" diye isimlendirilen (İbn Haldun'un deyimiyle "Rab-banî Latife"3 madde ötesi, lâhutî unsurdan oluşan mürekkep bir varlık olup, onun bu düalist niteliği varlık yapısının temel özelliğini teşkil etmektedir.4 Ancak bu düalist yapı birbirinden ayrılmaz bir bütün teşkil etmiştir ve insanî varoluş ancak bu şekilde gerçekleşebilir.

İNSANIN MAHİYETİ

Diğer bir husus da insanın yaratılış itibarıyla iyilik ve kötülüğe, hayır ve şerre nisbetlerinin ne olduğudur. Felsefe, psikoloji ve ahlâk ilmine konu teşkil eden bu husus öteden beri bilginleri meşgul etmiş, üzerinde çeşitli görüşler serdedilmiştir. Ancak kısaca söylemek gerekirse bazı İslâm âlimlerine göre insan yaratılışı tam hayır ve sırf kemâl üzere olduğu halde bilâhare beşerî hislere kapılmak, dünyanın çirkin sayılan işlerine karışmak, kötü çevrelerde yetişmek gibi faktörlerle yaratılışa aykırı bir hâl kazanır. Bu âlimler "Her çocuk fıtrat üzere doğar, sonra ana-babası onu Yahudi veya Hıristiyan yapar."5 mealindeki hadisi görüşlerine delil olarak göstermişlerdir.6 Fransız filozofu ve eğitimci JJ. Rousseau da " Çocuk tabiaten iyiliğe mütemayildir"' demekle bu görüşe katılmış olmaktadır. Diğer bazıları ise bunun tam aksi görüşü ileri sürmüşler ve insan yaratılışının sırf hayır üzere bulunmadığını kabul etmişlerdir. Buna göre her ne kadar ruh asıl itibarıyla Rabbanî ise de kötülükle karıştığı için şerre meyyaldir. Ancak bazıları hidâyet yollarına sevk eden bir rehberin yardımıyla yaratılışını değiştirerek hayır işlemeye doğru yol alır.8 Görüldüğü üzere bu görüşü benimseyenler insanın hayırdan çok şerre doğru yöneleceğini, fıtrî durumunun bunu gerektirdiğini bu sebeple de mutlaka eğitilmek suretiyle iyi huyların meleke haline getirilmesinin gerektiğini belirtmişlerdir.5 Nitekim Hz. Ömer'in "İnsanda on ahlâk vardır, bunlardan dokuzu iyi biri de kötüdür. Buna rağmen kötü olan huyu diğerlerini bozabilir."10 dediği rivayet olunmuştur. Ancak M. Hamdi Yazır insana her iki yolun da gösterildiğini bildiren âyetin (90,Beled:10) tefsirinde, "Ey insanlar, yollar ikidir, biri hayır biri de şer yolu. Şunu bilin ki, şer yolu size hayır yolundan daha sevimli kılınmış değildir."11 mealindeki hadisi delil göstererek, "Bu hadis bazılarının zannettiği gibi, insan tabiatının hayırdan ziyade şerri sevdiği, onda şerre meylin asıl olduğu iddialarına reddir"1* diyerek bu düşünce tarzının hatalı olduğunu göstermiştir.

İNSANIN HAYIR YA DA ŞERRE KABİLİYETİ

İslâm âlimlerinin çoğunlukla benimsediği telakkiye göre insan yaratılış itibarıyla ne sırf hayra ne de sırf şerre programlanmıştır. Bilakis o, hayır ve şerre yöneliş açısından nötr durumunda olup, yaratılışının yapısı her ikisine de eşit olarak yöneliktir.13 Nitekim Gazzâlî, dünyaya geldiğinde çocuk kalbinin"1 her türlü nakış ve suretten boş, berrak bir cevher halinde bulunduğunu, nakşedilecek her şeyi almaya hazır olduğunu, nereye meylettirilirse oraya yöneleceğini belirtmiş, ebeveynin hayır ve şer alternatifinden birine çocuğu kanalize ettiğini söyleyerek fıtrat hadisini delil olarak göstermiştir.1' İbn Miskeveyh de "Çocuğun nefsi kendisine herhangi bir suretin işlenmediği bir sadelik arz eder. Onun belli bir görüşü, belli bir tercihi ve kararı yoktur. Ona bir suret nakşedilir de o bunu kabul ederse ona göre yetişir ve alışkanlık kazanır."16 diyerek aynı hakikati vurgulamıştır. İbni Sina ise, çocuğun bir çok kabiliyetlerle dünyaya geldiğini, fakat bunların geliştirilmeye ihtiyacı bulunduğunu, ruhî güçleri kendisine sunulanları kabule hazır ve algılamaya elverişli olduğunu belirtmiştir.'7 M. Hamdi Yazır da aynı gerçeği dile getirmiştir.18 Nitekim Kur'ân-ı Kerim'in bazı âyetlerinde19 insanın hayır ve şerre yönelebilen esnek, düalist bir yapıya sahip bulunduğuna işaret edilmiştir.

KUR'ÂN'A GÖRE:

Kur'ân-ı Kerim'in işaret ettiği ve İslâm düşünürlerinin de vurguladığı insana özgü bu çift kutuplu yapı günümüz bilimsel araştırmalarının verilerine de uygun düşmektedir. Gerçekten de psikoloji ve antropoloji gibi insanı konu edinen bilimler, insanın genel olarak yönleri belirlenmiş kabiliyetlerle doğmadığını göstermiştir. Kabiliyetler esnektir, iyiye de kötüye de meyledebilir. Eğitim imkânları ile kabiliyetlerin insanın ve insanlığın yararına ve zararına kullanılabilir hale getirilmesi mümkündür.20 Nitekim XX. yüzyılda felsefenin bir kolu olarak gelişen felsefî antropoloji de insanı iyi ve kötü bütün yetenekleriyle bir bütün olarak ele almış ve onu önceden belirlenmemiş, açık bir varlık olarak, bir imkânlar varlığı olarak kabul etmiş ve buna "insanın plastitesi" demiştir21 Doğuştan gelen kabiliyetler eğitilmeye muhtaçtır ve eğitilmedikleri takdirde en ilkel seviyede kalabilmekte, hatta körelebilmektedirler." Esasen insanın hayır ve şerre yönelebilen bir imkânlar varlığı olması, bir yönüyle onun hürriyeti ve iradesi ile alâkalı olduğu kadar diğer yönüyle de Allah'ın insanı imtihan için yaratmış olması ve onu eylemlerinden sorumlu tutması ile ilgilidir. Üstelik Ailah Teâlâ'nın insanları, iradeleri dışında önceden tesbit edilmiş bir yöne zorunlu olarak sevk etmesi O'nun ilâhî imtihanına uygun düşmemektedir.

İNSAN EĞİTİMİ

İnsanın varlık yapısının genel özelliklerinden birisi de onun hiçbir şey bilmeyen fakat bilmeye kabiliyetli, öğrenmeye ve eğitilmeye elverişli bir şekilde dünyaya gelmesidir. Bu gerçek Kur'ân'da "Siz, hiç bir şey bilmezken Allah sizi analarınızın karnından çıkardı, şükredesiniz diye size kulaklar, gözler ve kalpler verdi." (16,Nahl:78) âyetiyle dile getirilmiştir, Zemahşerî mezkur âyeti, insanın tanrı şuuru gibi apriori her türlü bilgiden yoksun olarak yaratıldığı anlamında "insanın, kendisini ana karnında yaratan Mün'im hakkında hiçbir şey bilmez olarak yaratıldı"23 şeklinde yorumlarken, Fahreddin er-Râzî ise âyetin "İnsanın nesnelerin bilgisinden yoksun bir halde yaratıldığı"24 anlamında olduğunu belirterek âyetin fıtrî ve müktesap bütün bilgileri değil sadece müktesap bilgileri içerdiğini ifade etmiştir. Gazzâlî, insan ununun Rabbanî bir emir olduğu için yaratılışı gereği hakikatleri bilmeye elverişli olduğunu belirtmiş,25 Rousseau da 'öğrenmeye elverişli fakat hiçbir şey bilmeyerek doğuyoruz. Yarı teşekkül etmiş insan ruhunda henüz kendi varlığının hissi bile yoktur"26 diyerek insanın bu özelliğini yukarıdaki âyetin ruhuna uygun tesbit edebilmiştir. Günümüz eğitimcileri de insanın yaratılıştan eğitilmeye müsait olduğunu benimsemişler, eğitilmeye müsait oluşun "şekil almaya hazır olmak"27 mânâsına geldiğini belirtmişlerdir.

İNSANIN GÖREVİ:

İnsanın yaratılıştan sahip olduğu hususiyetlerden biri de onun yeryüzünde Allah'ın halifesi göreviyle bulunması ve bu bağlamda imtihana tâbi tutulmasıdır.28 Kur'ân-ı Kerim'in çeşitli âyetlerinde de bildirildiği üzere29 Allah Teâlâ'nın, meleklere Âdem'e secde etmelerini emretmiş olması, Âdem'in şahsında insanoğluna halîfelik yetkisi verildiğine işaret etmektedir. Bir hadiste ise insanın halîfe kılınmasına dikkat çekilerek şöyle denilmektedir: "...Allah Teâlâ ne yapacağınızı görmek ve denemek için sizi halîfe olarak dünyaya göndermiştir.'30 İnsanın halîfe kılınışının gereği ve neticesi olarak onun imtihan edilecek oluşu gerçeği, Kur'ân'da muhtelif âyetlerde, Allah'ın insana verdiği çeşitli nimetler hakkında31 ve kimlerin daha iyi fiillerde bulunacağının ortaya çıkması hususunda32 inanacağı tarzında bildirilmiştir. Allah teâlâ konuyla ilgili âyetlerde halifelik ile insanın imtihan edilmesi arasındaki ilişkiyi adetâ sebep-müsebbep münasebeti içinde ortaya koymuş ve imtihanın insanın eylemleri ve kendisine verilenler üzerinde olacağını açıklamıştır, "...onu imtihan edelim diy...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın