İslam da mescidin toplumdaki yeri

İSLÂM’DA MESCİDİN TOPLUM HAYATINDAKİ YERİ

İslâm'da insanların içtimaını sağlayan yerlerden biri olan evden sonra, karşımıza cami veya mescid çıkmaktadır. Aslında mescid, müslümanların açıkça ve yaşadıkları devrin ihtiyaçlarına göre resmen toplandıkları; hem ibadet edilen, hem ilim öğrenilen, hem de sosyal ve siyasî işlerin görüşüldüğü yerdi. Bu anlamda Cuma namazı da, İslâm toplumunun bütün işlerini görüşmek üzere haftada bir gün yapılan resmî ve zorunlu toplantı olarak da değerlendirilebilir.(1) Esasen Hz. Peygamber'in aile fertleriyle rahatça kalabileceği bir evi bile yokken, Medine'ye varır varmaz ilk iş olarak bir mescid yapmaya teşebbüs etmiş olması, O'nun, mescidin toplum hayatındaki yerini ve önemini çok iyi bilmiş olduğunu göstermektedir. Bütün bunlar göz önünde bulundurularak mescidin toplum hayatındaki yeri ele alınacaktır. Ancak, her ne kadar "mescid" kelimesi genel anlamda ele alınmış olsa da, İslâm'ın ve dolayısıyla Hz. Peygamber' in mescid konusunda getirmiş olduğu anlayış, daha sonraki dönemlerde hemen hemen aynen muhafaza edilmiş olup kayda değer bir yenilik veya ilâveye rastlanmadığından, İslâm'da mescid anlayışı ve mescidin toplum hayatında yerine getirmiş olduğu görevleri -Mescid-i Nebi esas alınarak- şu şekilde sıralamak mümkündür:

1. İBADET YERİ OLMASI

Her şeyden önce mescidler; "ALLAH'ın, yapılmasını emrettiği ve adının anılmasını istediği ibadet yerleridir."(2) Mescidlerin, ibadetin dışında bir amaçla kullanılması ise ihtiyaca binâendir.(3) Bununla beraber, ALLAH'a ibadet edilen her yer mescid sayıldığına(4) ve Hz. Peygamber de: "Bana yeryüzünün her tarafı mescid ve temiz kılındı"(5) buyurduğuna, diğer taraftan: "Evlerinizde namaz kılmak için bir yer tahsis edin; oraları temiz tutun ve evlerinizi mezarlığa dönüştürmeyin"(6) dediğine göre, "ibadet yeri olarak mescidin toplum hayatındaki önemi nedir?" gibi bir soru akla gelebilir.
Bilindiği gibi, ibadetlerin huşu ve huzur içinde yerine getirilmesinde, Rab-kul münasebetinin sağlanmasında ve ibadet esnasında manevî bir havanın teneffüsünde mescidin ifa etmiş olduğu görev çok büyüktür. Çünkü Kur'ân-ı Kerim'in ifadesiyle: "Mescidlerin tamamı ALLAH'a ait olan ve oralarda ancak kendisine ibadet edilen"(7) yerlerdir. Mescide giren insan, bir nevi dış dünya ile irtibatını keser ve ALLAH'ın evinde olduğunun şuuruna erer. Dolayısıyla da kendisini ALLAH'a daha yakın hisseder. Diğer bir ifadeyle kişi, mescide girdiği andan itibaren artık ALLAH'ın evine girmiş demektir. ALLAH da, evine giren kulunu fazlasıyla mükafatlandırır. Bunun içindir ki Hz. Peygamber, cemaat halinde kılınan, namazın, kişinin tek başına kıldığı namazdan yirmi beş veya yirmi yedi derece daha üstün olduğunu söylemiştir.(8 )
Diğer taraftan Hz. Peygamber'in, sarımsak vb. şeyleri yiyenlerin, o halleriyle mescide gelmemelerini istemiş olması(9), oraya tükrük, balgam vb. atılmamasını tavsiye etmesi de(10) mescidin mânevî havasını temin için olsa gerektir.
İslâm'da ibadetin ve özellikle günde beş vakit toplu halde namaz kılmanın gerekli görülmüş olması, müslümanların diğer pek çok sosyal işlerini kolaylaştırmıştır.(11)

2. EĞİTİM-ÖĞRETİM YERİ OLMASI

Kur'ân'ın ve İslâm'ın ilk sözü "oku!" buyruğudur.(12) Öte yandan Hz. Peygamber, gönderiliş gayelerinden birinin de öğretmenlik olduğunu söylemiş(13) ve peygamberliğinin ilk günlerinden itibaren eğitim-öğretim faaliyetlerine büyük önem vermiştir.(14) Daha Mekke'de iken, sahabeden Erkam'ın evinde(15) Kur'ân öğretimiyle, eğitim faaliyetine başlayan Hz. Peygamber'in Bedir esirlerine, kurtuluş fidyesi olarak on müslüman çocuğuna okuyup yazmayı öğretmelerini şart koşmuş olması, O'nun eğitim-öğretime vermiş olduğu önemi göstermesi bakımından dikkate değer bir husustur.(16)
Ayrıca Hz. Peygamber, hicretten iki yıl önce Mus'ab b. Umeyr'i Medine'ye Kur'ân öğreticisi olarak göndermiş;(17) 622'de Medine'ye hicretinde ise ilk iş olarak orada bir mescid kurmuş ve onun bir bölümünü de eğitim-öğretim merkezi (suffa, zulle) haline getirmişti. İşte Medine'deki bu eğitim-öğretim merkezi, ondan sonra kurulan cami içi ve dışı eğitim müesseselerine model olmuştur.(18) Ayrıca o dönem eğitim-öğretim faaliyetlerinin sürdürülmesinde mescid, önemli bir ilim merkezi olmuştur. Böylece, Medine'ye hicretten sonra mescid ve cami, İslâm'ın sosyal yapısına giren ilk müessese olmuştur.(19)
Hz. Peygamber döneminde mescid kanalıyla sürdürülen eğitim-öğretim faaliyetlerinde Suffa'nın da(20) önemli bir yeri vardır. Mescide bitişik olarak yapılan ve genelde muhacirlerin barındığı ve gündüzlü olarak devam edenlerle birlikte sayılarının zaman zaman dörtyüze kadar yükseldiği söylenen(21) Suffa ehline göre, "Suffa; yatakhane, istirahat ve ders çalışma yeri; Mescid-i Nebî ise, dershane durumundaydı."(22) Resulullah (sav) zaman zaman mescidde oturur, etrafını halka şeklinde saran cemaati aydınlatırdı.(23)
Mescid-i Nebî'nin bütün müslümanlar için bir eğitim-öğretim merkezi, Suffa ashabının da gece gündüz mescid çevresinde bulunduğu göz önünde bulundurulacak olursa, onların, Hz. Peygamber'in mescid ve çevresinde yürütmüş olduğu eğitim-öğretim faaliyetlerinden yararlandıkları anlaşılacaktır. Ayrıca Suffa ashabı Resulullah'ın ara sıra mescidde oluşturduğu ilim halkalarına da devamlı olarak katılıyorlardı.24
Hz. Peygamber döneminde mescidde sürdürülen eğitim-öğretim faaliyetleri sadece Suffa ashabına yönelik olmayıp gündüz mescide gelip gece evine dönenler de vardı.25 Ayrıca böyle bir eğitime tâbi tutulanlar, mescide bağımlı kalmak zorunda olmadıkları gibi, o günün şartlarında sürdürülen eğitim faaliyetleri de tamamen mescide bağlı değildi.26 Fakat o dönem eğitiminin belirli bir yeri ve zamanı olmamakla beraber, yoğun olarak sürdürüldüğü yer, yine de Mescid-i Nebî ve çevresi idi.27
Suffa'nın zamanla ihtiyaca cevap verememesi üzerine Hz. Peygamber, Medine'nin çeşitli yerlerindeki diğer mescidleri ve hatta bunlar dışındaki bazı yerleri de eğitim yeri haline getirmişti. Medine'deki dokuz adet mescidin bu amaçla kullanılmış olabilecekleri de tahmin edilmektedir.28 Aslında Kur'ân ve hadîslerdeki okumayı emir ve teşvik edici açık beyanların29, bu ilk İslâmî eğitim-öğretim müesseselerinin ortaya çıkarılmasında önemli etken oldukları anlaşılmaktadır.30
Mescid-i Nebî'de sürdürülen eğitim-öğretim faaliyetleri arasında taşraya yönelik olanı da vardı. Bilhassa Hudeybiye anlaşmasından sonra, kırsal kesimden bazı kabile temsilcileri kafileler halinde Medine'ye gelir, 10-60 gün arasında şehirde kalırlardı.31 Hz. Peygamber, civardan gelen bu heyetleri mescidde ağırlar ve onlara ilmihal kabilinden bazı bilgiler verdikten sonra, onları kabilelerine geri gönderirdi. Taşraya yönelik olarak yerine getirilen bu tür eğitim-öğretim faaliyetleri bazen, Suffa'da yetişmiş elemanlar göndermek suretiyle gerçekleştirildi.32
Şüphesiz Hz. Peygamber'in başlatmış olduğu ve mescid kanalıyla sürdürdüğü eğitim-öğretim faaliyetleri sadece erkeklere yönelik değildi. Haftanın belirli bir günü de, kadınlara tahsis edilmişti. O gün gelince kadınlar mescidde toplanır; Resûlullah (sav) onlara çeşitli konularda bilgi verir, bazı emir ve tavsiyelerde bulunurdu. Denilebilir ki, o dönemde mescid, tam anlamıyla bir talim ve terbiye yeriydi.33

3. DİPLOMATİK MÜNASEBETLERİN SÜRDÜRÜLDÜĞÜ YER OLMASI

Hz. Peygamber vahye mazhar kılınmakla iki görevi birden üstlenmiş bulunuyordu: Peygamberlik ve devlet başkanlığı. Çünkü "İslâmiyet'in mahiyeti icâbı, din ile siyaset bölünmez bir bütün teşkil etmekteydi. Bu durum ifadesini, cami'nin ordugâh merkezinde kurulmuş olmasında buluyordu..."34 Bu münasebetle, müslüman olsun veya olmasın, herhangi yabancı bir heyet, Hz. Peygamber'le görüşmek üzere Medine'ye geldiklerinde O, bu heyeti mescidde kabul ediyordu.35 Bu kabul merasimi de genellikle elçiler sütûnunun (üstüvânetü'l-vüfûd) bulunduğu yerde yapılmaktaydı. Bu sütûnun, günümüzde de, Hz. Peygamber'in yabancı elçilerle görüşüp karşılaştığı yerin anısını muhafaza etmekte olduğu söylenmektedir.36
Mescidin İslâmî bir merkez olmasını ise bizzat Hz. Peygamber istemiştir.37
Hz. Peygamber ile görüşmek üzere gelen heyetin mescidde serbestçe hareket etmelerine de göz yumuluyordu.38 Hatta Necran Hristiyanlarına, mescidde kendi inançlarına göre ibadet etmelerine bile izin verilmişti.39 Kısaca mescid, dinî ve siyasî konuların görüşüldüğü bir parlamento binası görevini de yürütmekte idi.40

4. HUKUKÎ MESELELERİN ÇÖZÜME KAVUŞTURULDUĞU YER OLMASI

Hz. Peygamber döneminde çok yönlü kullanılmış olan mescidin, yerine getirmiş olduğu Önemli görevlerden birisi de, onun, çeşitli hukûkî hâdiselere sahne olmasıydı. Karı-koca arasında gerçekleştirilen nikah akdinin sona erdirilmesinden, alacaklı ile borçlu arasındaki anlaşmazlıkların giderilmesine kadar pek çok hukukî mesele mescidde çözüme kavuşturulmuştu.
Sehl b. Sa'd'ın rivayetine göre, ashaptan biri bir gün Resulullah'a gelerek: "Ey ALLAH'ın Resûlü! Ne dersiniz? Bir kimse hanımı ile başka bir erkeği görürse o adamı öldürebilir mi?" diye sormuş ve daha sonra da, hanımı ile Resulullah'ın huzurunda lânetleşmişlerdi.41 Sehl, bu olaya şahit olduğunda on beş yaşında olduğunu belirtmiştir.42 Yine bir gün Ka'b adında bir sahabi, İbn Ebi Hadred'de olan alacağını mescidde istemiş ve bu yüzden aralarında tartışma çıkmıştı. Tartışma sebebiyle sesleri de hayli yükselmişti. Resulullah (sav), onların sesini evinden duym...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın