c) Ruh Sağlığı ve Hekimliği Çağdaş psikoloji ve psikiyatrinin ele aldığı birçok konu İbn Sina'nın araştırmaları içerisinde yer alır. Onun bu alanda geliştirdiği görüşler içerisinde, günümüz bilimsel ölçülerine göre de değer taşıyan pekçok şeye rastlamak mümkündür.
Son asırda Jung'un kullandığı ve adına “ilişki testleri” denilen testler yardımıyla kişinin geçmişinde yaşanmış ve saklanmış olan bazı hatıralara ulaşmak mümkün olabilmektedir. İbn Sina, bazı otoriterlerce bu metodu ilk olarak bizzat kuran ve uygulayan kişi olarak kabul edilir. Kendisi bu metodla aşk ve sevda”nın sebep olduğu bir hastalığı tedavi etmiştir. Aynı şekilde Freud'ün cinsî travmaya dayanan psikanalizinin de Bruer'den önce İbn Sina tarafından aşk tedavisinde kullanıldığı ileri sürülür. [78] Ayrıca, onun çocuk psikolojisi ve psikiyatrisi ile ilgili olarak yer verdiği görüşlerin günümüzde de geçerli değer taşıdığı söylenebilir [79].
İbn Sina, “Ölüm Korkusundan Kurtuluş” (Risale fî defi ğami'1-mevt) isimli risalesinde, müslüman bir din psikologu ve ruh hekimi sıfatıyla, ölüm korkusunun sebepleri, etkileri ve bundan kurtuluş çarelerini incelemiştir. “Üzüntü” (el-Hüzn) ve “Sıkıntı ve Endişenin Giderilmesi” (Defü'1-ğamm ve'1-hemm) isimli iki ayrı risalesinde de aynı şekilde teşhis ve tedaviye yönelik görüşler ortaya çıkar. “Namaz ve Maniyeti” (es-Salâtü ve mâhiyetühâ) isimli risalesinde, namazın insan ruhu üzerindeki etkisini felsefî bir açıdan açıklamaya çalışır. İbn Sina, rüya ve rüya yorumu konusuna da ilgi duymuş ve “Rüya ve Yorumu” (er-Rü'yâ ve't-Tâbir) isimli eserinde, rüyanın keyfiyeti, kısımları, yorum kanunları, yorumlardaki anlaşmazlıklar., gibi meselelere yer vermiştir. İbn Sina'nın “el-îşârât”, “Hayy b. Yakzân”, “Aşk”, “Kaside-i Nefs” gibi eserlerinde, tasavvuf psikolojisine ışık tutan dikkate değer görüşler ortaya konmuştur. [80]
Gazzâli (450/1058-505/1111) İslâm psikoloji tarihinde Gazzâli'nin, başkalarıyla kıyaslanmayacak önemli bir yeri vardır. Bizzat kendisinin yaşadığı ruhî sarsıntı ve şüpheler, belki de onu insanın iç dünyası ve ruhî tecrübeleri üzerinde yoğunlaşmaya sevkeden bir faktör olmuştur. Sonuçta Nefs ilmi onun çalışmalarında bütün ayrıntılarıyla ortaya konduğu gibi, dinî davranışların insandaki yerleşik güdü ve niyetler açısından ele alınıp yorumlanması da bir yöntem olarak ön plâna çıkmıştır. Bundan dolayıdır ki, Gazzâli'nin önemli eserlerinde psikolojik derinlik ve muhteva hemen göze çarpar. O, içgözleme dayalı davranış tahlillerine aklî ve nazarî düşüncelerden daha fazla önem verir. Dolayısıyla, psikoloji konulannda ortaya koyduğu düşünce ve teorilerin birçoğunu, kendi şahsî iç tecrübelerine dayandırdığını belirtmesi yersiz değildir. Ayrıca, kendisinin yaşadığı şuur hâlleri ve iç tecrübeleri, başkalarının da kendi nefislerinde gözlemleyebileceklerini, bunların herkese açık keyfiyetler olduğunu ifade etmekle [81], psikolojik olayların herkes için geçerli ortak sebep ve kanunlara bağlı olduğu görüşünü de ortaya koymuş olmaktadır.
Gazzâli, genel psikolojide olduğu kadar, Din Psikolojisinde de dikkate değer görüşlerin sahibidir. Bu konuda onun Muhâsibî'den oldukça etkilenmiş olduğu anlaşılmaktadır. Şüphesiz Gazzâli'nin eserlerinde yer alan her tür psikolojik tesbit ve tahlil, sonuçta dinî-ahlâkî bir konunun anlaşılması amacına yöneliktir. Gazzâli'yi islâm psikolojisinin esaslarını ortaya koyan kişi olarak görenler [82] haklı sayılabilir. Çünkü, onun bu alandaki görüş ve incelemeleri sistemli bir bütün oluşturacak yeterliğe ulaşmış gözükmektedir. [83]
a) İnsandaki Dört Temel Güdü Gazzâli insanın varlık yapısının, ayrı özelliklere sahip dört unsurdan oluştuğunu, bütün psikolojik eğilimlerin bunlardan kaynaklandığını ifade eder.
1. Benlik Güdüsü (=Rabbâniyet): Bağımsızlık, üstünlük, hakimiyet, başarılı olma, engelleri yenme, amacına ulaşma, önder olma, sevilme ve beğenilme., gibi eğilim ve isteklerin çıkış kaynağı budur.
2. Fizyolojik Güdüler (=Behimiyyet; Hayvâniyyet) : Yeme, içme, cinsel doyuma ulaşma., gibi istek ve ihtiyaçlar, insanın birçok davranışının temelinde yer alırlar. Bu tür isteklere “şehvet” de denir.
3. Saldırganlık Güdüsü (=Sebûiyyet) : Öfke, saldırma, sövme, dövme., gibi davranışlar bunun bir ifadesidir.
4. Kötülük Yapma Güdüsü (=Şeytâniyet) : İnsan gazap ve şehvet bakımından hayvanla ortak özellikte iken, düşünce ve anlayışın yanısıra, kötülük yapma gücü bakımından ondan ayrılır. Bu özelliği ile insan, akıl ve düşüncelerini kötülük yollarında kullanır, aldatma ve hile yollarına başvurur ve kötülüğü iyilik gibi göstermeğe çalışır [84].
b) Güdülenme ve Davranış Gazzâli, insan davranışının dinamiğini, çağdaş psikolojide yer alan güdülenme (motivasyon) nazariyelerine çok yakın tarzda tasvir etmiştir. Ona göre insanın psikolojik sahası, şuur alanı (kalb) iki kaynaktan gelen etkiler vasıtasıyla faaliyete geçmektedir. Birincisi, dış etkilerdir ki, bunlar duyu organlarının algıladığı şeylerdir. İkincisi; hayal, hatıra, arzu (şehvet), öfke (gazap) gibi insanda yerleşmiş olan mizaç ve kişilik eğilimleridir. însan duyularıyla birşey algıladığı zaman bunun kalbde izi kalır. Aynı şekilde, fazla yemekten veya mizaçtaki kuvvet sebebi ile şehvet kabardığı zaman, bu da insan üzerinde bir etki oluşturur ve her ne kadar duyumla ilgisi olmasa bile, zihinde canlanan hayaller varlığını sürdürür. Böylece, bir konudan diğerine kendiliğinden geçiş yapan hayal, şuuru etkisi altında tutar [85]. İşte bu değişik kaynaklar vasıtası ile oluşan bütün bir uyarıcılar (=havâtır) birikimi ya da günümüz psikolojisinin adlandırmasıyla “güdüsel örüntü”, davranışların temelinde yer alır. Gazzâli, çağdaş psikolojide “güdülenme durumu” denilen içsel olaylar serisini, şöyle bir sıra ile açıklar: Önce, belli belirsiz bir his, bir fikir, bir hatıra (hatır; havâtır) kişiye kendisini hissetirir. Meselâ, birden bire zihninde, arkasında gelen bir kadının sureti canlanır. Eğer dönüp baksa onu görecektir. İşte bu şekilde şuur alanına ilk giren şeye “hatır” veya “hâdisi-i nefs” demektedir. Sonra, bu hatır kişide bir istek, heyecan, tabiî bir eğilim ve arzuyu uyandırır. Bu durumda o kişi, o kadına dönüp bakma arzusu duyar ki, bu insan tabiatındaki şehvetin harekete geçmesi demektir. Bu, “meyi, “rağbet”, “şehvet” gibi kelimelerle ifade ettiği arzunun uyanması safhasıdır. Bu iki safhadaki gelişine kişinin iradesi dışındadır. Daha sonra, şuuru kendiliğinden, irade dışı bir şekilde etkileyen ve kişide, kendisi hakkında bir istek ve arzu uyandıran konuyla ilgili olarak zihnî bir hükme ulaşılması gerçekleşir. Bir engel sözkonusu değilse kişi, arkasındaki kadına bakmayı düşünür. İnsan birşeye canlı bir şekilde eğilim duyduğu, güdülendiği zaman, engeller kaldırılmadıkça, “çaba ve niyet” meydana gelemez. Bu durumda insanı utandıran ya da korkutan bir sebep varsa kararsızlık ve çekingenlik eğilimleri ortaya çıkar ve hedefe ulaşılmaz. Gazzâli bu safhaya “hüküm ve itikad” demektedir. Yani bu irdeleme safhasıdır. Son safha, kişiyi etkileyen konuda hedefe ulaşmak için kesin karar vermek, harekete geçmeye niyet etmektir. Başlangıçta kişinin niyet ve çabası zayıf olabilir, fakat güdülenmeyi doğuran sebebin çekiciliği dolayısıyla, daha sonra bu yönde bir davranışta bulunma güçlü bir çaba ve irade halini alır. Fakat, irade kesinlik kazanmış olsa bile bazan pişmanlık duyularak vazgeçildiği de olur. Bazan da bir engel araya girebilir ve işin gerçekleşmesi güçleşir. Gazzâli bu son safhaya niyet, heram, kast, azim, irade., gibi isimler verir [86]. Bütün bu safhalardan sonra davranış gerçekleşmiş ve hedefine ulaşmış olur. [87]
c) Psikoloji ve Din Gazzâli dinî davranışı, tek başına bağımsız bir gerçeklik halinde ele alıp incelemez; insan davranışını bir bütün olarak ele alarak dinî davranışları da bu genel çerçeveye bağlı olarak değerlendirir. Yani ona göre, insanın genel psikolojisinden ayrı ve bağımsız bir Din Psikolojisi düşünülemez. Çünkü, ona göre dinin anlamı, din konulan çerçevesinde billurlaşan (ya da dinden kutuplanan) genel duygular, düşünce, tutum ve tepkilerden ibarettir. Meselâ Allah sevgisi, dinin ana konusu olan Allah'a yönelmiş olan tabiî sevgiden başka birşey değildir; dinî korku da aynı şekilde, bütün belirtileriyle tabiî korkunun dışında birşey değildir ve bütün bu korku belirtilerini uyandıran şey de “ilâhî ceza” konusudur. Diğer çeşitli dinî davranışlar için yapılan değerlendirme de bu şekildedir. Bu görüş tarzı, W. James ve çağdaş din psikologlarının çoğunun da, kendi çalışmalarında ulaştığı bir sonuçtur.
Niyet ve hedefleri açısından ele alındığı zaman, Gazzâli'ye göre insandaki güdüleri iki ana başlık altında ifade etmek mümkündür:
a. Din güdüleri (bevâisü'd-din,
b. Hevâ güdüleri (bevâîsü'1-hevâ).Dinî güdü veya yüksek insanî eğilimler, kişiyi kendi arzulanna değil ilâhî iradeye uymaya ve iyiliğin hakim olduğu bir hayata yöneltirler. Gazzâli bu güdüyü, aklın yol göstermesine göre iş görmeye hazır eğilim olarak tanımlar; Allah karşısında korku ve umut bu güdünün içeriğini oluşturur. Buna, sevgi, şükür tevekkül., gibi çeşitli duygular ve tutumlar eklenir.
Hevâ güdüleri ise, dinî güdülere aykırı olarak, insanı ilahî ve yüce bir amaca değil, kişisel tatmin ve zevke yönelten ve muhtevasını mal edinme, yeme-içme, cinsellik arzusu gibi istek ve duyguların oluşturduğu sırf dünya hayatına dönük eğilimlerdir. Gazzâli'ye göre, insana zevk ve tatmin veren bu tür davranış konu ve hedeflerini de kendi içinde üç gruba ayır...
[
Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın