Karikatür ve Eleştiri

Karikatür ve Eleştiri

Ağustos 2006 - 92.sayı

Murat YILMAZ kaleme aldı, DİĞER YAZILAR bölümünde yayınlandı.

Karikatürcüler hep çizecek değil ya, bazen de yazarlar. Dergimizin “Fiske” köşesi çizeri Murat Yılmaz da öyle yaptı. Yazdı. Karikatürün ne olduğunu, karikatürcünün kim olduğunu yazdı. Çizmesini bilmediklerinden değil, karikatürcülerin bir sebeple öyle eğri büğrü çizdiklerini açıkladı. Eğri olmayan harflerle...

Bu sene karikatür kavramı gerek ülkemiz gerekse dünya gündeminde bir hayli yer aldı. Avrupalı çizerlerin karikatürlerini, müslümanların tepkilerini, bütün olayların ayrıntılarını biliyorsunuz. Tekrarlamaya gerek yok. Yazımız da bu olay üzerine değil. Biz, artık toplumun en ücra köşesinde olanların da duyduğu karikatür üzerine yazmak istiyoruz.

Karikatür nedir, karikatürcü kimdir, karikatürcü ne yapmaya çalışır sorularına, bir karikatürcünün yazabildiği kadarıyla açıklık getirmeye çalışacağız.

Karikatür nedir?

Karikatür kısaca “çizgiyle mizah yapma sanatı” diye tanımlanır. Fakat bu tanım, mizahın gülmek-güldürmek, komiklik olarak anlaşılmasından dolayı karikatürün tam anlaşılamamasına yol açar. Burada tanımın netleşmesi için “eleştiri” kavramının tanıma eklenmesine ihtiyaç var. Çünkü karikatür sadece hayattaki gülünçlükleri bulup güldürme gayesi taşımaz. Ayrıca, insanların doğru olmayan, rahatsız eden yönlerini eleştirir, yapılan yanlışları gülünç duruma düşürerek belirginleştirir ve dikkatleri çeker. Bir doğruya dikkat çekmek için yanlış olanı ele alır, onu gülünç, küçük duruma düşürür. Böylece doğruya hatırlatma yapar.

Mesela “hoşgörü” konulu bir karikatür yarışması düzenlense gönderilen karikatürlerde “hoşgörüsüzlüğü” eleştiren karikatürler görürsünüz. Bu tersinden bir anlatımdır ve oldukça etkili bir mesaj verme yöntemidir. Hiç kimsenin gülünç, çirkin görünmek istemeyeceğini kabul edersek, insanların o karikatürlük hale düşmemek için kendilerini toparlayacakları umulur. Böylece karikatür doğru kişiler elinde doğru bir amaçla kullanılırsa çok faydalı da olur.

Karikatürcünün niyeti ve gücü

Elbetteki her iş yapmakta olanların elindedir ve ortaya çıkacak olan onların niyetlerine bağlı olacaktır. Kimileri yapıcı eleştiriyi bırakıp işi hakarete vardıracaktır. Fakat bu genel değildir ve dünyadaki hemen hemen tüm karikatürcüler arasında, “Karikatürde eleştiri vardır, fakat hakaret yoktur.” şeklinde kabul görmüş bir kural vardır. Bu yazıda da karikatürde eleştiri konusu üzerinde durulmuş, hakaret konusu dışarıda bırakılmıştır.

Eleştirici yapısıyla ele aldığımızda karikatürün etkisini, gücünü artık hepimiz biliyoruz. Öyle karikatürler var ki, sayfalarca yazının vermek istediği mesajı bir dosya kağıdıyla verebiliyor. Hatta bazı karikatürlere baktıkça, inceledikçe sürekli düşünceyi zorlayan, yeni yeni fikirlere yol açan bir etki açığa çıkıyor.

Karikatür sanatının etkisini tam anlamayanların, karikatürdeki bu düşünceye, fikre etkisini farkedebilmeleri, bundan yararlanabilmeleri biraz zordur. Bu işi iki çizik atılması şeklinde görenler, önemsemeyenler karikatüre ne kadar bakarlarsa baksınlar bir şey anlamayabilirler. Tabiri caizse bu biraz da karikatürcünün niyeti gibi, karikatüre bakanın da niyetine bağlı. Çizenin de bakanın da birbirlerini anlayabilmeleri için önyargıdan sıyrılmaları gerekiyor.

Karikatürlerde insanların burunlarının, kafalarının, ayaklarının büyük çizilmesi o kadar önemli değildir. Bu şekilde çizimler karikatürde teknik bir hadisedir ve her karikatürcünün sürekli çizdiğinde kendine has çizgisi oluşur. Bu çizgisi gereği tipleri veya eşyaları abartılı çizer. Bu abartılı çizimler nedeniyle resimden ayrılır. Karikatürdeki bu abartılı ve basit çizimler karikatürün algılanmasında etkili olur. Fakat asıl önemli olan karikatürün fikre etkisidir. Yoksa ilkokul öğrencisi de resim defterine bir şeyler çizdiğinde burunları, kulakları, kafaları veya ayakları büyük çizer. Yani karikatürdeki bu abartılı çizimlerin eleştiri kavramıyla doğrudan bir ilişkisi yoktur.

Karikatürde din konusu

Karikatürcü kendi inancına göre karikatürler çizer. Buna ister din deyin ister ideoloji, bir müslüman, hıristiyan veya ateist karikatürcü kendi inançları doğrultusunda karikatürler çizer. Kendince İslâm’ı eleştiren hıristiyanın, yahudinin veya ateistin çizdiği karikatürleri müslüman kabul etmez, onaylamaz. Çünkü dine ait hususlar eleştiri kabul etmez. Zaten İslâm’ın eleştirilecek hiçbir yanı da yoktur. Ben müslümanım diyen bir karikatürcü de iman esaslarını eleştiren veya alaya alan bir karikatür çizse, İslâm dininden çıkar. Sadece karikatürü çizen değil, o karikatüre bakıp, “Evet, doğru çizmiş!” diyen de iman dairesinden çıkar.

Peki İslâm’ı değil, fakat bu yüce dine mensup olanların yaptıkları yanlışları, hataları eleştiren karikatürler çizmek nasıl açıklanacaktır?

Müslüman karikatürcüler için bu sorunun cevabının anlaşılması çok önemlidir. Çünkü müslüman karikatürcü, müslümanların hatalarını karikatürleştirip belirginleştirirken, niyetinin İslâm’a ve müslümanlara saldırı olmadığının mutlaka bilinmesini ister. Aksine yaptığı çizimle din kardeşlerinin kimi hatalardan vazgeçmeleri isteğini ortaya koyar.

Müslüman karikatürcü İslâm dinine saldıranları eleştiren karikatürler de çizer, ama onun asıl umursadığı, önemsediği kendi kardeşleridir, müslümanlardır. Karikatürcünün görevi nedir sorusu cevaplanırken, müslüman kardeşlerinin yanlışlarını, hatalarını çizmek de vardır, hatta asıl olan budur dememiz gerekiyor. Müslüman karikatürcü de kardeşlerine hakkı tavsiye etmekle yükümlüdür. Başka yollarla birlikte bunun için karikatürün imkanları da kullanılır.

Karikatür dilinin biraz sivri olması, onun kabullenilmesini zorlaştıran en büyük sebep. Fakat karikatürün etkili olmasının en büyük nedenlerinden biri dilindeki bu sivriliktir.

Şüphesiz ki müslüman karikatürcü de İslâm dairesi içinde hareket etmek zorundadır. Yani gıybet-iftira edemez. Eleştirisini hata üzerine yönlendirir ve adı sanı belli şahıslar üzerinden değil, genel çizimlerle mesajını verir. Belli şahısları çizmesi ancak övülecek, örnek gösterilecek yönleriyle olur. Yoksa karikatür belli bir şahsın işlediği kusurun açığa çıkmasına, toplum içinde rezil olmasına yol açarsa, elbette müslümanın müslüman kardeşinin ayıbını gizleme ilkesine ters düşer.

Karikatür çizen sözler

Aslında karikatürdeki eleştiriyi karikatür çizmeyenler de kullanıyor. Örneğin karikatür çizmediği halde karikatürcülerin kullandığı metodu en iyi uygulayanlardan biri olarak Mehmet Ildırar hocamızı hayranlıkla seyreder ve dinlerim.

Almanya’daki bir sohbetini kasetten dinlemiştim. Sohbet ederken dinleyenlerden bazıları cezbeye kapılıp bağırıyorlardı, nara atıyorlardı. Bu bağırış ve naralar bir müddet devam ettikten sonra hocamız:

“Kardeşlerim dışarıda Alaman polisleri var, cezbelerinizi duyabilirler. Cezbelerinizi kontrol edin.” diye uyarıda bulundu ve sohbetine devam etti. Bu uyarıdan sonra bağırış ve naralar hemen hemen durdu. Bunun üzerine Mehmet Ildırar hocamız karikatürcü deyimiyle espiriyi (eleştirisini, vermek istediği mesajı) patlattı:

“Ne oldu o cezbeye kapılıp, bağırıp nara atanlara? Alaman polisi dışarda deyince sustunuz. Gerçek cezbe ne Alaman polisi, ne Fransız polisi dinler. Gerçek cezbe geldi mi tutamazsınız, kontrol edemezsiniz!” diyerek sohbetine devam etti.

Burada dikkat çekmek istediğim, hocamızın kullandığı eleştiri metodudur. Karikatürcülerin kullandığı da aynısıdır. Hocamız Alaman polisi dışarda demeden de uyarısını yapabilirdi. Ama öyle güzel bir yöntemle konuyu anlattı ki, tesiri diğer anlatımlardan daha fazla oldu.

Aslında tasavvuf ehli insan, karikatürün anlatım tarzına hiç yabancı değildir. Bir bakıma aynı metodu kullanır. Karikatür sanatının belirgin özelliği az sözle veya hiç söz kullanmadan çizgiyle mesajını vermektir. Tasavvuf ehli büyüklerimiz de çok fazla konuşmazlar. Az, fakat öz konuşurlar. Kimi zaman da hiç konuşmadan bir hareketleriyle mesajlarını verirler.

Karikatür ve yazı

Yazarlarımızdan Ayşe İzci Hanımefendi’nin dergimizin Ekim 2005 sayısında bir yazısı var. Okumayanlara okumalarını, okuyanların da tekrar tekrar okumalarını tavsiye edeceğim bir yazı. “Kendini Seven İnsan” başlıklı yazının son bölümünde “Nefise Hanımın Maceraları” diye bir bölüm var. O bölümde Nefise Hanım, gittiği hac ziyaretinde yaptıklarını şöyle anlatıyor:

“Daha bizimkiler uyurken (mesaj 1: onlar uykucu tembeller) ben erkenden Kâbe’ye gidip (mesaj 2: ben onlar gibi tembel değilim) tam 57 kez (?!) tavaf ettim... Ay, ay!.. Keşke siz de gidebilseniz! (Mesajlar: İbadetimin sayısını duyun, ben gidebildiğim için maddi ve manevi olarak sizden ayrıcalıklıyım.)”

Dikkat edildiğinde Ayşe İzci, Nefise Hanımın sözlerinin arasına parantez içinde yazılar eklemiş ve karikatürcülerin eleştiri metodunu kullanmıştır. İşte karikatürcünün işi parantez içindeki o yazılardır. O yazıların içeriğini karikatürün çizgisi ve eleştiri metodu ile anlatmaktır.

Şimdi müslümanları eleştirdi diye karikatürcülere kızanlar aynı metodu kullanan Mehmet Ildırar ve Ayşe İzci’ye de mi kızacaklar? Vay sen nasıl müslümanları eleştirirsin diye. Eleştiri yapıyor diye karikatürcülere kızanlar, belki de farkında olmadan kızdıkları o metodu kullanarak karikatürcüler hakkında eleştiri yapıyorlar.

Karikatürcü neyi eleştirir?

Artık şu konu net bir şekilde anlaşılmalıdır. Karikatürcü eleştirir. İşi budur. İslâmî değerlere saldıranları, müslümanları g...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın