Meltem ALTUNTAŞ

Ne zaman Batı dünyasında Müslümanlara dair bir haber çıksa yahut bir kitapta, belgeselde, filmde bizden bahsedilse bizi yanlış tanıdıklarından, anlamadıklarından dem vururuz. Ahlaki değerlerimizi gerçek manasıyla değerlendiremediklerini söyleriz. “Bir anlatabilsek bize bakışları değişir” deriz. Oysa bu problem sadece bir gazetecinin, yönetmenin yahut yazarın yanlış görüşlerinden ibaret değildir. Bu, Batı’nın asırlar öncesinden miras olarak günümüze taşıdığı bakış açısıdır. Özellikle Müslüman kadınına ve aile yapısına dair Batılıların bilgilerinin pek çoğu 19. asra kadar hayal ürünü şeylerdir. Çünkü Müslüman aile yapısı, mahremiyet üzerine kurulmuştur. Bu edep dairesi çerçevesinde şekillenmiş aile müessesine dair bilgi edinemeyen birçok Batılı yazar, seyyah ve diplomat hayal ürünü unsurlarla dolu mektuplar, metinler, hikayeler yazıp kendi ülkelerine öyle dönmüşlerdir.

GÖRMEK İSTEDİĞİNİ YAZAN SEYYAHLAR

Seyyahlar gezip gördükleri yerlerden edindikleri bilgi ve izlenimlerini, yazdıkları seyahatnamelerde anlatırlar. Seyahatnameler bir nevi, toplumun kendisinin başkaları tarafından nasıl algılandığının görülmesine olanak sağlar. Ancak Batılı seyyahların seyahatnamelerine baktığımızda Doğu’ya, özellikle Müslümanlara dair anlatılanların; hep onların görmek istedikleri ya da bilinmesini istedikleri gibi olduğuna şahit oluruz. Nitekim İspanyol yazar Juan Goytisolo bunu şöyle dile getiriyor: “İstanbul’a gelmiş ya da belki de hiç ayak basmadan geldiğini iddia eden gezginlerin, kuşaktan kuşağa aktardıkları hayal ürünü öğelerle dolu rapor ve tanıklıkları; Batı’nın Osmanlı’ya ilişkin düşüncesinden çok, Batı’nın kendi düş gücü tarihinde yer almaktadır.”
Kısacası, Batılılar kendi aynalarındaki bir garip hayali resmetmişler ve Osmanlı’yı kitaplarda yazılı olandan ibaret görmüşlerdir. Üstün körü, asılsız bilgiler sunan seyyahlar; aslında dini ve siyasi propagandalar yaparak gerçeklikten uzak, “öteki” olarak nitelendirdikleri Müslüman imajını çizmişlerdir. Hatta gariptir ki Osmanlı toplumunun birer parçası olan gayrimüslimlerin aile yapısı hakkında da bilgi sahibi değildirler. Bu konularda da çoğu kez hayal ürünü, doğrudan siyasi amaçlı anlatımlara yer verilmiştir.
Yine Goytisola’ya göre yabancı ziyaretçiler; Osmanlı’nın başkentini ve insanlarını, daha önce gezmiş seyyahların tabloları ile karşılaştırmakta ve o çerçeveye sığmayan ne varsa kenara itmekteydiler. Bu anlatılar içinde “harem entrikaları”, “yeniçeri zulümleri”, “giyinişler” ve “sosyal yaşamdan dışlanmış Osmanlı kadını”; seyyahların vazgeçilmez klişelerini oluşturmuştur.

ASLINDA OSMANLI KADINI…

Batılı seyyahlar ile Müslüman yahut diğer Doğulu toplumların seyyahlarının Osmanlı insanı hakkında anlattıkları arasında dağlar kadar fark vardır. Mesela meşhur Arap Seyyah İbn Battuta Anadolu’nun birçok şehrini gezmiş; Anadolu insanının misafirperverliğinden, dindarlığından ve aile yapısının edep üzerine kurulduğundan bahsetmiştir. Aynı şekilde Osmanlı coğrafyasının üç kıtaya yayılmış bütün bölgelerini gezen Evliya Çelebi de Osmanlı kadınından daima övücü ifadelerle bahsetmiştir. Kasımpaşa semtini ve halkını anlatırken hanımlar için şu ifadeleri kullanmıştır: “Gayet edepli ve kapalıdırlar ki sanki her biri bir Rabiatü’l-Adeviyye’dir.”
Osmanlı medeniyetinde hayatın her alanında helal harama dikkat edilmiş ve kamuoyu önünde de hakka riayet esaslı, helal dairede kalmaya özen gösterilmiştir. Dolasıyla o dönemdeki kaynaklara baktığımızda kadınların kamusal mekanlarda edebe aykırı biçimde görülmeleri; örneğin kapalı çarşıya girmeleri, dükkanlarda oturmaları, atlı arabalara binmeleri ve özellikle grup halinde bulunmalarının hoş karşılanmadığını görürüz. Ancak buna karşılık kadınlar için mesire yerleri belirlenmiş, onlara özel yerlerin şehir haritası çıkartılmıştır. Yine 1840 yılı Ramazan ayında yayınlanmış İstanbul’a has emirnamede namaz kılmak, vaaz ve nasihat dinlemek için Sultanahmet, Şehzade ve Laleli camilerinin kadınlara ayrıldığı belirtilmiştir. Bu camilere görevliler dışında kimsenin giremeyeceği, ayrıca kadınların geçiş güzergahlarını da rahatça kullanabilmeleri için çeşitli düzenlemeler yapıldığı vurgulanmıştır.

LADY MARY MONTAGU’NUN İTİRAFLARI

Uydurma anlatımlarla dolu seyahatname ve mektupların yanında, gerçeği saklamayan yazarlar da çıkmıştır. Mesela 1717 yılında bürokrat eşiyle İngiltere’den Osmanlı topraklarına gelen; Belgrad, Edirne ve İstanbul’u yazdığı mektuplarla arkadaşlarına anlatan Lady Mary Montagu hem asırlardır kendilerine anlatılan yanlışları itiraf etmiş hem de kendi gözlemlerini şöyle aktarmıştır: “Onların iyi adet ve güzel davranışlarıyla ilgili olarak şunları söyleyebilirim: Onların adetlerini kısmen tanıdığım için bize Türk hanımlarını anlatan bazı yazarların ibret verici tevazusuna ya da olağanüstü aptallığına hayranlık duymak zorundayım.  Onların bizden daha özgür oldukları çok rahat görülüyor. Hangi seviyede olursa olsun hiçbir kadın sık dokunmuş parlak müslin iki örtü olmadan sokağa çıkmaz. Bunlardan biri gözler hariç bütün yüzü örter, diğeri bütün başı örterek gizler ve yarı beline kadar uzanır. Vücudu da ferace altında gizlenir. Feracesiz kadın görmek imkansızdır. Bu kıyafetin kolları parmakların ucuna kadar uzanır ve binici kıyafeti (mantosu) gibi kadının her tarafını setreder. Bunun kışlığı kalın çuhadan, yazlığı ise hafif kumaştan ya da ipektendir. Buradaki kadınların kendilerini güzel setrettiklerini gözünüzün önüne getirebilirsiniz. Öyle ki kibar bir hanımefendi kölesinden ayırt edilemez. Kıskanç kocası bile karısına rastladığında onu tanıyamaz ve sokakta hiç kimse bir kadına dokunamaz ya da onu takip edemez.”
Müslüman kadınları kadar, Osmanlı tebaasından olan gayrimüslimler noktasında da birçok yalan yanlış şeyler yazılmıştır. Onlara zulüm edildiği, her birinin köleleştirildiği, kendi kültürlerini yaşamalarına izin verilmediği anlatılmıştır hep. Oysa gerçek öyle değildir. Lady Mary, o günlerde Homeros’u okumakta ve Antik Yunan’ın geleneklerini, elbiselerini öğrenmektedir. Bu topraklardaki gayrimüslim kadınların hala o gelenekleri koruduklarını görünce bir yazar arkadaşına şöyle yazmıştır: “Sizin Homer’i burada doyulmaz bir hazla tekrar okuyorum. Ve güzelliklerini daha önce anlayamadığım bazı küçük yerler için açıklamalar getiriyorum çünkü o zamanın pek çok örtü ve kıyafeti, burada hala olağan. Burada çok gerilerde kalmış bir yüzyılın kalıntılarına, bir başka ülkede olduğundan daha fazla rastlamak beni şaşırtmıyor. Çünkü Türkler, kendilerini daha aydın sanan başka milletlerin yaptıkları gibi kendi örf ve adetlerini yerleştirme zahmetine girmiyorlar. Size bugünkü alışkanlıkla örtüşen bütün yerleri göstermek çok sıkıcı olurdu. Ancak sizi prensesler ve büyük hanımların zamanlarını dokuma tezgahlarında elbise ve tüllerin nakışlarıyla geçirdiklerine temin ederim. Bunları Helena ve Andromache’da okuduğumuz gibi etraflarında çok sayıda hizmet eden kızlar var. Menelaus’un mermi kayışı şimdi kibarların kuşandıklarına benziyor; önde geniş altın tokalarla tamamlanıyor ve beli çeviren kısım zengin işlemeli. Helena’nın yüzüne örttüğü kar beyazı tül burada hala moda.”

Not: Bu yazıda Lady Mary Montagu’nun “Şark’tan Mektuplar” adlı kitabından ve Dr. İbrahim Hakan Dönmez’in “Yerli ve Batılı İki Seyyahın Gözüyle Osmanlı Kadını: Karşılaştırmalı Bir Analiz” adlı makalesinden faydalanılmıştır.
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın

Ve aleykumusselam. Osmanlı kadınlarının ne kadar zarif ve edebli olduklarını yabancı bir bayanın ağzından duymak ne kadar güzel. Ancak bu zerafet ve tesettür gittikçe çığırından çıkmakta. Kadının evlenmesi, ev içindeki görevleri topluma kölelik olarak lanse edilmekte. Hatta daha da ötesi yaptığı her türlü edepsizlikler özgürlük olarak gösterilmeye çalışılmakta. Bu hal ne olur bilemiyorum.
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın