Kuranda eğitim yöntemleri

KUR'AN'DA EĞİTİM YÖNTEMLERİ

İnsanın Eğitilmesinin Yolları

ALLAH, eğitilebilecek şekilde yarattığı insanı kendi haline terketmemiş ona eğitimini gerçekleştirmenin yollarını da öğretmiştir. Kur'an, fıtratı dikkate alındığında insanın potansiyel kötülüklere düşmeden kendisini en iyi yaratılışlı duruma getirebilmesinin yol ve yöntemlerinin neler olduğu sorusuna bazı yolları tavsiye ederek cevap vermektedir. Şimdi bu yolların üzerinde kısaca duralım. [1]

A- Metafizik Tavır

Kur'an'da ALLAH'ın en çok tekrarlanan sıfatı (970 kere) olan Rab (eğitici) kelimesi, insana merbub (eğitilen) olarak ALLAH ile ilişkisini sürekli ve canlı tutma yolunu gösterir. İnsan, hayatının her döneminde metafizik bir tavrı alışkanlık haline getirmesi ve geliştirmesi için teşvik edilir. Bu ilişkinin sürekliliği ve canlılığı, onu daima ilahi bir ölçüyü gözönünde tutma gibi zor, fakat zevkli ve yüksek bir değerler dünyası ile içice yaşamanın coşkusu ile beraber kılacaktır. ALLAH ile içice olarak kurulan Rab-merbub ilişkisi hususunda insan, ALLAH’a "elest bezmi"nde söz vermiş ve onu eğiticisi olarak kabul ettiğine dair şahadette de bulunmuştur.[2] Bu konuda bir misak (sözleşme) içindedir. [3] Dünyadaki hayatını gerek bireysel, gerekse toplumsal açıdan amacına uygun bir düzeyde ve kalitede oluşturabilmek için ALLAH'ın koyduğu kuralların sürekli kendisine öğretileceği bir ortama ve onun şartlarına uyacağına dair ALLAH'a söz vermiştir.

Kur'an, insanın Rabb'ı ile sürekli birlikte oluş halini, onun kul olma şuurunu canlı tutması ile mümkün görmektedir. İnsan, her işinde kul olduğunu düşünecek ve davranışlarında kulluk şuuru içinde ALLAH'ın emir ve yasaklarını ölçü olarak kabul edecektir. İnsan bunun için yaratılmıştır[4] Hayat, kulluğun iyi yapılıp yapılmadığını ortaya çıkarmak için bir imtihan alanıdır.[5] İnsan ALLAH'ı Rabb olarak tanımalı ve sonra da doğruluğa devam etmelidir. [6]

İnsanın davranışlarında metafizik tavrı elde etmesi onun zihnini ve duygularını eğitmesi ile mümkün olur. Öyle ise, insan zihnini ilahi bilgiyi elde edecek seviyeye getirmeli, çevresindeki ve tabiattaki denge ve hikmeti idrak edebilmelidir. Aynı zamanda da duygularını ilahi emirlerle yönlendirmeli ve geliştirmelidir. [7] Çünkü Kur'an, insanın misakı (verdiği sözü) nı unutabileceğini, kendi öz mizacına uygun davranışların bir oluşumu olan kulluk psikolojisini terkedebileceğini, böyle bir inkardan dönmeleri için kendilerine ayetlerin açıklandığını beyan eder. Öyle ise insan metafizik tavrı konusunda çok duyarlı olmalı, onu unutmak bir yana, daha da geliştirmeye çalışmalıdır.

Kur'an, insan eğitiminde bu ilahî ortamın tesisine birinci derecede önem verir. Kim ALLAH ile yaptığı sözleşmeye uyarsa, ALLAH onun için Rab sıfatının yanında Hûda (Rehber) sıfatını gerçekleştirir. ALLAH, o insan için artık sadece genel anlamda Rab değil, aynı zamanda Hûda (Rehber)dir. Bazı konularda özellikle teori-pratik ilişkileri açısından çözmeye gücünün yetmediği, aklının almadığı ve kendi idraki ile bir çıkış yolunu bulamayıp uygulamada çaresiz kaldığı hususlarda rehberlik işlevini somuta indirgeyerek peygamberler gönderir. Bu anlam ve kayıtla sınırlı olarak peygamber de onun için bir rehberdir.

İnsanın eğitiminde ALLAH ile içice olma hali, bir başka yönden Kuranla devam eder. Kur'an’da insanlar için bir rehberdir, İnsan sözleşmeye uyar; ilke ve prensiblerini Kur'an'ın genelinden çıkardığı bir hayat tarzını benimserse, gene ALLAH ile ilişkisi sürüyor demektir. Bu sefer onun rehberi Kur'an'dır. Kur’an'in rehberliği, insandaki bu metafizik tavrı canlı tutar.

İnsanın eğitiminin ilahi potadaki son ayağı, insanın yine bizzat kendisi ve diğer insanlardır. Yukarıdaki bağlantıları korumak ve sürdürmek şartıyla insan, eğitimini kendisi ve diğer insanların rehberliği ile de gerçekleştirebilir. Çünkü insan, ilim öğrenmek suretiyle bozgunculuk ve kan dökücülük gibi temel iki kötü özelliği giderebilen bir varlıktır.[8] Bunun yolunu da kendisine ALLAH Teala öğretmiştir. Bu manada yeryüzünde ALLAH'ın Halifesi (vekili)dir. Bu anlamda çok zor, ama o oranda zevkli bir görev üstlenmiştir. Bir yönü ile ilahî, diğer yönü ile insanî olan bu görev, zor olmasına rağmen altından kalkılamayacak bir görev değildir. Öyle ise, insan diğer insanların rehberliğinde de kendisini eğitebilir. Metafizik bir tavır elde edebilir. [9]

B- Gözlem

Kur'an gözlem yöntemini, ALLAH'ın varlığının belgeleri olarak harikuladelikleri gözler önüne sermesi ve insanın bunları gözlemlemesi olarak tanımlar. Bu hususa Kur'an'da şöyle temas edilir:

"İnsanlara ufuklarda (dış alemde) ve kendi nefislerinde ayetlerimizi göstereceğiz ki, onun (Kur'an’ın) gerçek olduğu onlara iyice belli olsun, Rabbinin her şeye şahid olması yetmez mi? [10]

Ayette zikri geçen dış alemdeki deliller (afakî) dış gözlem ile, insan vücudundaki deliller (enfusî) iç gözlem ile gözlemlenir. Bir de tarihi olayların gözlemlendiği dolaylı gözlem vardır.

Düşünmede aklı hakem kabul eden Kur'an, aklın gözlemlerden yararlanmasını tavsiye etmekte[11] düşüncenin, kainatın işleyiş kanunlarını anlayabilecek seviyeye ulaşmasına büyük önem vermektedir. 750'nin üzerinde ayet, tabiat, coğrafya, astronomi ve fen ilimlerinin sahasına giren konulardan bahsetmekte ve insanların bunlardan ibret almasını istemektedir. Hatta inanç sistemini kurarken, duyuları kullanmaktan, gözlem yapmaktan yararlanmakta, işe nereden başlanacağını, hangi delillerden nasıl yararlanılacağını bildirmekte, düşünce sisteminde olaydan kanuna, duyulardan akledilire, görünenden görünmeyene gidilmesi gibi metodolojik yaklaşımlara yer vermektedir.[12] Hatta Hz. İbrahim'in inanmak için gözleri ile görmek istemesini gözlemin önemini vurgulamak için misal vermektedir. [13]

Kur'an gözlem yönteminin üç türünü de kullanır. [14]

1- İç Gözlem (Enfusî):

İnsanın kendi nefsini gözlemesidir. Kur'an bu metodla insanın bir sonuca ulaşabileceğini şu ayetle vurgular.

"Artık insan kendi nefsinin gözleyip değerlendiricisidir. İsterse özürlerini sayıp döksün." [15]

Bunun yanında Fussılet, 41/53; Casiye, 45/4; Zariyat, 51/21; Tarık, 86/5-8 ayetlerinde de insana iç gözlem tavsiye edilir. Bu metodla ibret alması istenir.

İnsanın biyolojik ve psikolojik özellikleri bir çok harikuladelikleri kapsar. Onun için insandan, kendi özelliklerine bakarak biyolojik ve ruhî yapısını gözlemlemesi, gördüklerinden ibret alıp bazı sonuçlara ulaşması istenir. Buna iç gözlem denir. Kur'an, bazı ayetlerde bu duruma temas eder. İç gözlem metodunu Kur'an, tavsiye ederken genellikle dış gözlemle birlikte zikreder.

"Kesin olarak inananlar için yeryüzünde ayetler vardır. Kendi nefislerinizde de öyle görmüyor musunuz? [16]

Kur'an ayrıca ibret almak için insanın yaratılışında ve doğumunda da birçok ayetler olduğunu haber vermektedir.[17] İç gözlem metodu psikolojide birçok itirazlara uğramasına rağmen gene de kullanılan bir metoddur. İnsanın biyolojik ve psikolojik yapısındaki harikuladelikler, insanı, önce ALLAH'ın varlığına, sonra buna bağlı olan diğer hakikatlere götürür. Bu delillere bakarak insan kendisini eğitebilir. [18]

2- Dış Gözlem (Afakî):

İnsanın kendini eğitebileceği yolların birisi de dış gözlem metodlarını kullanmaktır. İnsanoğlu bir devenin nasıl yaratıldığına, göğün nasıl yükseldiğine, dağların nasıl dikildiğine, yeryüzünün nasıl yayıldığına[19] bakacak ve kendisine öğüt verici olan peygamberin öğütlerine kulak verecektir. K. Kerim insanın kendisini eğitmesinin en etkili yolu olarak gördüğü, onun tabiatla başbaşa kalmasını sık sık tavsiye etmekte, göklerde ve yerlerde onun ibret ve ders alabileceği bir çok özellikleri zikretmekte ve gerek bu olayları ve gerekse mesela; hayvanların karınlarındaki fışkı ile kan arasındaki halis sütün bu durumunu, hurma ve üzümden edinilen gıdaların lezzetini, arının faaliyetleri ve bal üretmesini, kuşların uçmasını dış gözlem ve müşahade yolu ile değerlendirmesi gerektiğini söylemektedir. [20]

Gözlemin gereği gibi yapılabilmesinin de şartları gene K. Kerim'de insanoğluna açıklanmaktadır. Bu hususta insanın sahib olduğu özellikler vurgulanmakta, kendisine bakması istenmekte, körle görenin aynı olmayacağı belirtilmekte, karanlıkla aydınlığın eşit olmadığı beyan edilmekte ve insanlardan akıllarını kullanarak gören ve aydın olan kişiler olmaları istenmektedir. [21]

3- Dolaylı Gözlem:

K. Kerim nefsin eğitilebileceği bir diğer yol olarak da çevrede veya tarihte cereyan etmiş olayları gözlemlemeyi (dolaylı gözlem) onlardan ibret almayı tavsiye etmektedir. Ve bu metodla nefsini eğitmeye insanın gücünün var olduğuna işaret etmektedir. [22] Ayrıca bunun için zaman zaman seyahatler yapmasını istemekte, yeryüzünün her tarafının ibret alınacak tarihi olayların kalıntıları ile dolu olduğunu haber vermektedir. [23] Bunların dışında zihni ve kalbi eğitme ile ilgili birçok usuller de K. Kerim'de zikredilmektedir. [24]

C. İlim Öğrenme ve İlim Öğretme:

Bütün bunların yanında Kur'an'ın insana öğrettiği kendini eğitme yöntemlerinden birisi de, ilim öğrenme, kendisini bilgiyi bilir hale getirme yöntemidir. Kur'an, bilgiyi sadece bir öğrenme konusu olarak görmemekte, bilen kişinin aynı zamanda bu bilgi ile kendisini eğitebileceğine dikkat çekmektedir. Kur'an'ın, bilen kişiyi ortaya çıkararak onun eğitimini de gerçekleştirme yöntemi henüz ilk ayetler gelirken ortaya çıkan bir özelliğidir. "Oku" diye başlayan bu il...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın