Kurana göre eğitim ve mahiyeti

KUR'AN'A GÖRE EĞİTİM VE MAHİYETİ

A. Eğitimin Tarifi

Kur'an'ın eğitim için getirdiği tarifler şu üç başlık altında toplanabilir.

a) Eğitim insandaki potansiyel güç (kuvve)lerin açığa çıkartılmasıdır.

İnsanı tam ve mükemmel bir varlık olarak yaratan Allah Teala, ondaki mükemmelliğin tümünü fiili olarak yaratmamıştır.[1] Bunların bir kısmını kuvve (potansiyel) olarak bırakmış ve ortaya çıkmasını insanın irade ve çalışmasına bağlamıştır. İşte insandaki mükemmelliğin bu kısmını fiil ve davranış halinde ortaya çıkarma çalışmasına eğitim denir.

Bu tarifte Kur'an kavram olarak hidayet kelimesini kullanır. Çok geniş manalar taşıyan bu kelime Kur'an'da Allah'a, Peygamber'e, Kur'an'a ve insana nisbet edilerek kullanılır, İşte insana nisbet edilmesi, yani kulun hidayete ulaştırılması veya kulun kendisine hidayet etmesi, kendisini eğitmesi yani Allah'ın yaratılışını tam olarak gerçekleştirdikten sonra kuvve olarak bıraktığı kısmını da kendisinin gerçekleştirmesidir. Hatta hidayetin Allah'a, peygambere, Kur'an'a nisbet edildiğinde ortaya çıkan durumlarında birbirlerinden farklı olmadığı söylenebilir. Çünkü bunların hidayeti insana yönelik bir faaliyettir. Onların hidayet etmesi de sonuçta insanın hidayetine sebeb olmaktadır. Yani onun potansiyel güçlerini fiile dönüştürmesinde çeşitli yol ve usullerle ona yardımcı olmasıdır. Bu durumu Kur'an şu ayetle açıklar.

"O da, bizim Rabbimiz herşeye yaratılış özelliğini (hılketini) veren, sonrada hidayete yöneltendir dedi." [2]

Ayette belirtildiğine göre insana hilkati (yaratılış özellikleri) verildikten sonra yani tam olarak yaratıldıktan sonra, ikinci bir yaratma ile hidayet edilmektedir. Hidayet, insanın güç olma aşamasında kalan özelliklerinde cereyan eden bir yaratma olsa gerektir. Eğitim de onların fiile çıkarılması demektir. Yoksa bir yaratma üzerine başka bir yaratma gibi bir durum ortaya çıkar ki bu da imkansızdır.

Eğitimin bu tarifini Felak suresini tefsir ederken İbn Sina ele alır ve şöyle der: "Felak tan yerinin ağarması demektir. Felakın Rabbi, ibaresi ise Allah ile kainat arasında yaratma ile başlayıp sonsuza kadar sürecek olan bir terbiyenin varlığı demektir. Burada terbiyeden maksat Allah'ın varlık nurunun, mümkün varlık olan insandaki pasif güçleri, istidatları aydınlatmasıdır. Bu durumdan da insan hayatının hiç bir döneminde müstağni olamaz.[3]

b) Eğitim, insanın kabiliyetlerinin geliştirilmesi ve iyi özelliklerinin nitelik itibariyle çoğaltılmasıdır. [4]

Bu tarif ise Rabb kelimesinden kaynaklanır. Rab, birşeyi ıslah etme ziyade etme geliştirme, inşa etme çoğaltma anlamına gelir. Rab, terbiye anlamında kullanılınca kaynağı ve özü var olmakla birlikte ulaşacağı sınırlar dikkate alındığında kemalini elde etmemiş olan şeyleri halden hale geçirerek (derece derece) bu kemali elde etme durumuna yükseltmektir. [5]

Hamdi Yazır Hak Dini Kur'an Dili adlı tefsirinde Rab kelimesinden türemiş olan terbiye kelimesini "bir şeyi kademe kademe tedricen kemaline ulaştırmaktır" diye tarif etmektedir.[6] Ziyade etme ise bir şeyi bir şeye ekleyerek çoğaltmak demektir. İnsanın ilk yaratılışı üzerine ilave edilerek gerçekleştirilen eğitime de ziyade etme denir. [7]

Bu anlam, Kur'an'da 970 kere geçen Rab kelimesinin kullanılışından ortaya çıktığı gibi şu ayette de açıkça ifadesini bulur.

"Halk (yaratma) da dilediği artırmayı yapar." [8]

Vücudunun tüm organlarını yaratır. (Halk) Daha sonra bunlarda dilediği kadar artırır.

c) Eğitim, insanın işlerini en iyi ve en güzel ve en doğru şekilde yapacak bir uzmanlığa ulaşması için yapılan faaliyetlerdir.[9]

Üçüncü tarif ise ihsan kelimesi ile anlatılmaktadır. İhsan lügatte iki manaya gelir. Bir manası in'am (bir şeyi bir başkasına vermek) diğer manası da işini en güzel şekilde yapmak, işinde uzman olmaktır. Mesela bilince, iyice bilmesi yapınca, iyice yapması gibi. Kelimenin bu manasından dolayı denir ki, insanlar iyi yaptıkları, uzmanı oldukları alanla çağrılırlar. İhsan, bu manada İn'amdan daha umumî bir anlam kazanır. [10] Terim olarak da ihsan kelimesi, yaptığı işi uzman olarak en iyi ve en güzel şekilde yapan kişinin işine denir. Bu manada kişinin yeteneklerinin işi en iyi ve güzel yapacak şekilde geliştirilmiş olması demektir.

Kur'an ihsan kelimesi ile eğitime şöyle temas eder.

"Kendi ellerinizle (kendinizi) tehlikeye bırakmayın. İşi güzel yapın. Çünkü Allah işi güzel yapanları sever."[11]

Ayette "ihsan" kelimesi işi en güzel şekilde yapmak anlamında kullanılmıştır. Şüphesiz bir işin en güzel şekilde yapılması, o işin uzmanlığı demektir. Burada da "güzel iş" den kastedilen, o işin uzmanı olarak yapılan iştir.

Kur'an insanı eğitilebilen bir varlık olarak ele aldığı zaman, onun simgesi olarak "nebat" bitki simgesine başvurur.[12] İnsanın bitkiye benzetilmesi, onun bitki ile arasındaki fiziksel benzerlikten dolayı değil, onun eğitiminin bitkinin yetiştirilmesi ile olan benzerliğinden dolayıdır. Yani benzeme biyolojik değil, eğitimseldir. Bitki nasıl gelişme potansiyeline sahip ise, onun gibi insan da gelişme potansiyeline sahihtir. Ancak bu gelişmenin sağlanması, onun bakımına bağlıdır. İnsanın da pasif güçlerinin ortaya çıkması onun eğitimine bağlıdır.

Kur'an'da geçen eğitim tariflerinden sonra bazı alimlerini eğitim tariflerini görelim.

İmam-ı Azam: Şahsiyeti yıkan ve yapan şeylerin bilinmesidir.

Maverdi: Akıl ve şahsiyeti cilalamak kuvvetlendirmektir.

Zernuci: Bilgiyi ve takvayı elde etmek için bir vasıtadır. [13]

İbn Sina: Bilgi ile ahlakî hayatı geliştirmek, noksanlık ve yokluklardan uzaklaşmak, böylece potansiyel güçleri (hareket, idrak, rey ve temyiz) fiile dönüştürmektir.[14]

Gazali: Çocuğun kalbindeki saf cevheri koruma faaliyetidir. Esasen edeb kuvvede olanı fiile çıkarmaktır. [15]

Farabî, Eğitim ruhun terbiyesi, öğretim zihnin eğitilmesidir. Bir başka ifade ile eğitimi, insanda ahlakî erdemleri var etmek, öğretimi de nazarî erdemleri var etmek olarak tarif eder. [16]

İbn Haldun ise kişinin eğitiminden daha çok ahlak eğitimini anlamaktadır. Ahlakı ise iklim, gıda ve çevre ile ilişkillendirmektedir. [17]

Bütün bunların sonucunda Kur'an'ın eğitimi "önceden belirlenmiş kurallar vasıtasıyla, kişide kendi iradesi ile pasif güçlerini ortaya çıkarma davranış oluşturma, davranış kazandırma, davranış geliştirme ve bunların sonucunda işi en güzel şekilde yapma olgusudur" diye tarif ettiğini söyleyebiliriz. [18]

B. Eğitimin Mahiyeti

Eğitimin mahiyeti dendiğinde eğitimle birlikte düşünülmesi gereken özellikleri kastedilir. Eskilerin lazım-ı gayr-i müfarık dedikleri, birşeyin ayrılmaz niteliklerini kastederek kullandığımız bu kelime, bir şeyin onlar olmadan varlığını iddia edemeyeceğimiz özelliklerini anlatmak için kullanılır.

Eğitim olayında da şu hususlar onun ayrılmaz nitelikleri olarak düşünülmektedir.

1- Eğitim sosyal hayattaki muhafazakarlık ve yenilenme ilkesine uyar.

2- Eğitim ferdi farklılıklara dayanır.

3- Eğitim bir sürece ihtiyaç hisseder.

4- Eğitim teori-pratik ilişkilerinden etkilenir.

5- Eğitimin gücü sınırlıdır.

Şimdi kısaca bunlara temas edelim. [19]

1- Muhafazakarlık ve Yenilenme (İstikrar İçinde Yenilenme)

Genel olarak, insanın hem sosyal, hem fizik çevresi bir değişme ve yenilenme kanununa tabi imiş gibi görünmektedir. Özellikle sosyal konularda çok belirgin olan bu değişme, onları konu olarak ele alan sosyal ilimlerin de en güç problemini ortaya çıkarmakta, eğitim de bu ilimlerden biri olarak bu güçlükten payını almaktadır.

Eğitimin ferdî olmasına bakılarak davranışın fertte cereyan eden boyutu psikolojik olarak ele alınır. Fakat davranışın bir de ferdin dışında sosyal hayata yansıyan yönü vardır. Fertler arasında kalıplanmayı (interaksiyon) oluşturan bu boyutu, sosyolojik bir olgudur. Önceden belirlenmiş olan bu kurallarda çok büyük çapta formel veya informel toplum kurallarıdır. Bu anlamda toplum-eğitim, eğitim-toplum arasında işlevsel bir ilişki mevcuttur. Bu ilişkinin varlığı ve yoğunluğu, toplumda ortaya çıkan her durumun eğitime yansımasını kaçınılmaz kılmaktadır. Değişme ise, toplumsal hayatın temel öğelerinden birisidir. Değişmenin ortaya çıkışı, istikrara ve tekrara şiddetle ihtiyaç duyan ilmi kurallara büyük zorluklar ve güçlükler getirmektedir.

İşte bu türden güçlüklerin göz önünde bulundurulması şartıyla, bir çok sosyal münasebetleri konu alan eğitim, insandaki potansiyel gücün ortaya çıkarılması hususunda da zaman zaman birbiri ile çelişen, zaman zaman çakışan değişik bir çok metodla meşgul olmaktadır. Sözgelimi öğretmen-öğrenci, ana-baba-çocuk, toplum-fert, devlet-kurum, insan-çevre türünden ilişkiler, onun konuları içine girmekte, bu münasebetlerde yönetmek, yöneltmek, düzenlemek, özendirmek, rağbet ettirmek, yardım etmek, yol göstermek, takdir etmek, mükafaat vermek, cezalandırmak gibi bir çok kavram ortaya çıkmaktadır

Eğitim, bütün bunların, yetişen bireylerin gerek psikolojik gerek sosyolojik gelişimlerinde oynadığı roller üzerinde durur ve bu konuda onlardan azamî boyutlarda verim elde etmek için çabalar. Halbuki, bilindiği gibi bütün bu münasebetler, zaman içinde değişme sürecine tabidir. Eğitimin bu çabası süreklilik arzettiğinden değişmeden etkilenir. Çünkü o da bu değişime ayak uydurmak zorundadır. Bu durum ise ortaya bir belirsizlik çıkarır.

Değişme kavramı İslamî terminolojiye de girmiştir. İsbat-ı Vacib (Allah'ın Varlığı) n...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın