Canlı Davranışlarında Bir Motif: Levy Uçuşu

Canlı Davranışlarında Bir Motif: Levy Uçuşu

Bütün canlılar, yaşamaları için yiyeceğe ihtiyaç duyar ve hayatlarını idame ettirebilmek için, kendilerine tahsis edilen nimetleri aramaya koyulur. Fakat yiyecekler, yerküre üzerine eşit dağıtılmamıştır. Her yörenin kendine has yiyecek türleri vardır. Hattâ birbirine çok yakın yerlerdeki aynı cins iki meyve veya sebze türünün tatları dahi farklı olabilir. Hayvanların, kendisine tahsis edilen bu yiyecekleri ararken izledikleri strateji merak konusu olmuştur. Bu stratejilerden birisi "Levy Uçuşu" olarak adlandırılmaktadır. Levy Uçuşu, fizikte sıklıkla kullanılan bir matematik kavramdır ve çok basamaklı bir yolculuktur. Bu yolculuk sırasında ziyaret edilen yerler arasındaki mesafeler, birkaçı istisna olmak üzere kısadır. Öyle ki, Levy Uçuşu gerçekleştiren kuş türlerinin, harekete başladıkları bölge civarında küçük mesafeli uçuşlar yaptıktan sonra yeni ve uzak bölgelere geçmeleri dikkat çekici bulunmuştur. Bu hareket stratejisi sadece hayvanlarla alâkalı değildir; âdeta uçsuz bucaksız kâinat içindeki birçok galaksi sisteminde, akışkanların türbülânsında da müşahede edilmektedir. Hayvanlar âleminde gözlediğimiz uzun mesafeleri kapsayan Levy uçuşları, sadece yakınlardakini değil, aynı zamanda çok uzaklardaki yiyecek kaynaklarını bulma konusunda da mükemmel ve etkin bir strateji gerektirir. Hayvanların bu mükemmel stratejiyi nasıl gerçekleştirdiklerini merak eden bilim insanları, bu sahada birçok araştırma gerçekleştirmiştir. Bu araştırmaların neticesinde, takip edilen stratejide (Levy Uçuşu'nda) matematik hesaplamaların var olduğu ve davranış modeli olarak fraktal-desenlerin bulunduğu tespit edilmiştir.

Levy Uçuşu, kısaca şöyle özetlenebilir: Yiyecek arayan bir kuş, öncelikle bulunduğu küçük bir bölgeyi tarar. Bu tarama işlemi, âdeta bir madde içindeki atomların yaptığı "Brown hareketleri"ne benzer. Bu benzerlik, farklı bir uzay-zamanda dahi olsa, varlık âleminde vahdeti işaret eden bir davranış motifinin bulunduğunu göstermektedir. Kuş, bölgede bulunan yiyecek bittikten sonra, gelişigüzel olarak belirlendiğine inanılan(!) bir yön seçerek büyük ölçekli bir uçuş yapar ve yiyecek aramaya koyulur. Böyle bir hareket neticesinde aşağıdaki gibi bir yol deseni ortaya çıkabilir. Şekle dikkatlice bakılırsa, küçük bir bölgede yiyecek araması bittikten sonra büyük ölçekli bir uçuşun gerçekleştirildiği görülebilir. Bir "Levy Uçuşu"nda mesafelerin dağılımı farklıdır. Meselâ a büyüklüğündeki en büyük adımların ihtimali, da ile orantılı olarak azalır. Burada a üsteli 1 ile 3 arasında reel bir sayıdır. Bu dağılıma "kuvvet kanunu dağılımı" denir ve en sık atılan uzun adımları verir. Ayrıca uzun gezintilerle bölüm bölüm bozulmuş birçok küçük hareketin oluşturduğu bir desen oluşturur.

Levy Uçuşu gösteren bazı hayvan türlerinden ve sosyal hayattaki bazı davranış motiflerinden misâller vermek faydalı olacaktır.

Albatroslar, okyanusların üzerinde çember şeklinde yörüngeler çizerek büyük mesafeler kat eder. Bu seyahatleri sırasında yönlerini değiştirmeden önce, kalamar veya balık yemek üzere o bölgedeki deniz yüzeyine konar. İlk önceleri, bu beslenme şeklinin gelişigüzel olduğu düşünülmekteydi. Fakat daha sonraları, okyanuslar ve denizler ölçeğinde albatrosların sergilediği gizli bir yörünge deseninin olduğu, Cambridge Üniversitesi'ndeki ekologların topladığı elektronik veriler sayesinde ortaya çıkmıştır.1 Araştırmacılar, elde ettikleri verilerde, Levy Uçuşu'nu netice veren, ölçekten bağımsız olan fraktal bir desen elde etmişlerdir. Daha da enteresanı ise, üç yıl sonra, takip edilen güzergâhın bazı şartlar altında, nadir yiyecekleri bulmak için izlenebilecek en iyi yol olduğunun tespit edilmiş olmasıdır. Bu durumda, yön seçiminin gelişigüzel olmadığı anlaşılmıştır. Bu tespit, araştırmacılara, yeni bir ekolojik prensibin kapısını açmak üzere olduklarını hissettirmiştir. Bu hissediş, diğer sahalardaki bilim insanlarını da motive etmiş ve sonunda ren geyiğinden yabanarısına, kum amiplerinden balıkçıların alışkanlıklarına kadar bütün davranış tiplerinde aynı desenin olduğu ortaya konulmuştur.

Albatros kuşlarında tespit edilen Levy Uçuşu'ndan alınan ilhamla, uydular vasıtasıyla plânktonlarla beslenen köpekbalıklarından veri toplanmış ve Levy Uçuşu'nu hatırlatan düşey düz çizgilerden oluşan hareketler gözlenmiştir.2 Köpekbalıklarının yiyecek bulmak için hangi yöne doğru hareket etmesi gerektiğini biliyor gibi davranması bilim insanlarını oldukça şaşırtmıştır. Bu davranış motiflerinin benzerliği, bilim insanlarını daha da motive etmiş ve 18 kişilik bir araştırma grubu orkinos, morina, deniz kaplumbağası ve penguenler gibi deniz hayvanlarının sergiledikleri hareketlerin Levy Uçuşu'na uyup uymadıklarını görmek için veri toplamıştır. Elde edilen neticelerden sonra, bilim insanları artık hayvanların Levy Uçuşu'na uygun hareket edip etmediklerini değil, ne zaman ve niçin bu davranış motifini sergiledikleri sorularının cevabını aramaktalar.

Levy Uçuşu'nu e-postaların oluşturduğu desenlerde, tüketicilerin alışverişlerinde bile görmek mümkündür. İnsanların, taşıdıkları cep telefonları vasıtası ile hareketleri çok kolay bir şekilde tespit edilebilmekte ve insanoğluna ait dinamik süreçler takip edilebilmektedir. Bu sebeple, "insan davranış ekolojisi" denen bir sürecin başladığını söyleyen bilim insanlarının sayısı gittikçe artmaktadır. 2006 yılında Max Planck Enstitüsü'nde yapılan bir araştırmada, bir internet sitesi dolaylı bir şekilde kullanılarak, Amerika Birleşik Devletleri'nde yapılan para hareketleri takip edilmiştir. İnsanların bu siteye girerek o günün tarihini, kendi konumlarını ve sahibi oldukları çeklerin seri numarasını girebilmesine imkân veren bu araştırmada, internet sitesi havalelerin gönderildiği konumu gösteriyordu. 2 haftalık süre sonunda, New York'tan başlayan hareketlerin yaklaşık yüzde 60'ının 10 kilometrelik bir yarıçap içindeki bir bankaya, yüzde 7'sinin ise 800 kilometreden daha uzak mesafelerdeki bankalara gönderildiği görülmüştü. Yapılan istatistik hesaplar, bu hareketlerin de Levy Uçuşu'na uygun olduğunu göstermiştir.

Diğer bir araştırmada, 100 bin kişinin cep telefonlarının hareketi, 6 ay süreyle takip edilmiş ve elde edilen veriler bir defa daha Levy Uçuşu'nu göstermiştir. Bilim insanları, bu desenlerin iki faktörün bir kombinasyonu olduğunu düşünüyor: Birincisi, fertlerin çok sayıda küçük mesafeli hareket ve az sayıda büyük mesafeli hareket sergileyecek şekilde, Levy Uçuşu'na benzer bir deseni oluşturmak üzere kendi içinde bir meylinin bulunduğu; ikincisi, az sayıda insanın yaratılışlarına uygun olarak diğerlerinden daha uzun mesafeli hareket etmeleri neticesinde, insanlar arasında farklılaşmanın meydana gelmesi. Fakat insandan insana değişen bazı hususiyetlerin tesirini ortadan kaldırmak üzere bu ölçümler normlandığında, insan dinamiği üzerine çalışan Laszlo Barabasi'nin dediği gibi, "Bizi farklı yapan birçok detay var. Fakat bütün bunların arkasında evrensel bir desen var." tespitini yapmak mecburiyetinde bırakan Levy Uçuşu'na uygun bir motif elde edilmektedir. Boltzmann mükafatlı meşhur fizikçi H. Eugene Stanley ise, bu hususta şu tespiti yapıyor: "Levy Uçuşu'nu, Bohr atom modeli gibi düşünüyorum. Bohr atom modelinin, birçok hâdiseyi açıklamada başarılı olduğu anlaşılana kadar yanlış olduğu düşünülüyordu. Aynen bunun gibi, insanoğlunu hayretle düşünmeye sevk eden yeni bir hâdiseyle karşı karşıyayız: Hayvanların davranışını idare eden genel bir prensip." İşte bilim insanlarının böyle bir genel kaide bulma gayreti, aslında hayvanlar âleminin (ve dahi insanoğlunun), tevhid hakikatini ortaya koyarcasına davranış motifleri sergilediğini ve bize kendi lisan-ı hâlleriyle O'nun âyetlerini anlatmaya çalıştığını göstermiyor mu? Bize çok farklı gibi gözüken hayvanlar âlemi, galaksiler âlemi, madde âlemi gibi âlemler arasındaki bu davranış ve strateji birliği, her şeye gücü yeten, sonsuz ilim ve kudret sahibi ve aynı zamanda terbiye edici bir Yaratıcı'ya işaret etmiyor mu?

Dipnotlar:
1. Mark Buchanan, Ecological modelling: The Mathematical Mirror to Animal Nature, Nature 453, 714-716 (4 June 2008).
2. N.E. Humphries, N. Queiroz, J.R.M. Dyer et al., Environmental context explains Levy and Brownian movement patterns of marine predators, Nature 465, 1066-1069 (24 June 2010).

sızıntı"
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın