Yargılama usûlü

200. Yargılama Usûlü

Muhakemenin ne şekilde yürütülmesi gerektiğine gelince: Ulema müttefiktirler ki hakim, birbirlerini dava eden iki tarafı bir tutup aynı yer ve hizada oturtmak, ikisini de dinlemek, önce davacıdan başlamak ve eğer davalı inkâr ederse, davacıya şahitlerinin bulunup bulunmadığını sormak zorundadır. Şayet davacının şahitleri yok ve anlaşmazlık da bir malî konuda ise, davalıya yemin lazım geldiğinde ihtilaf yoktur. Eğer anlaşmazlık -boşanma, evlenme ve öldürme davaları gibi- malî olmayan bir konuda ise, imam Şafiî'ye göre, yine davalıya yemin lazım gelir. Fakat İmam Mâlik, «Davalıya ancak, davacının bir şahidi bulunduğu zaman yemin lazım gelir» demiştir.

Anlaşmazlık bir. malî konuda olduğu zaman da, davalıya mücerret dava ile mi yemin lazım gelir, yoksa davacı davalı ile birlikte iş yaptığını isbat etmedikçe davalıya yemin lazım gelmez mi diye ihtilaf etmişlerdir.

Cumhur, «Davalıya mücerret dava ile yemin lazım gelir. Çünkü Ibn Ab-bas'ın Peygamber Efendimizden buyurduğunu rivayet ettiği,

'Şahit getirmek.davacıya, yemin de davalıya düşer' hadisi âmmdır» demiştir.[35] îmam Mâlik de «Davalıya yemin, ancak ne zaman ki davacı davalı ile birlikte bir iş yaptığını ispat ederse lazım gelir» demiştir. Medine'nin meşhur yedi fıkıh bilgini de buna katılır. Bunlar bu görüşlerinde genel maslahatı gözönünde bulundurmuşlardır. Çünkü eğer mücerred dava ile davalıya yemin lazım geldiği söylenecek olursa, insanlann bu yolla birbirlerine zorluk çıkarmalarına imkan verilmiş olur. Bunun içindir ki îmam Mâlik, «Kadın, kocasının kendisini boşadığını iddia ettiği zaman, eğer şahidi yoksa kocasına yemin tekli t edemez» demiştir.

Dava, ya bu alacak hakkında olur ve davalı da o alacağı ödediğini söyler. Bu durumda, eğer davalının şahitleri varsa şahitlerinin dinlendiğinde ihtilaf yoktur. Eğer -belli bir şeyin satışı gibi- herhangi bir akdin vaki olup olmadığı hakkında olursa, yine hüküm böyledir. Fakat davacının, herhangi bir şey hakkında, «Bu benimdir» demesi ve davalının da bunu inkâr etmesi ha-, linde, davalının şahitlerinin dinlenip dinlenemediğinde ihtilaf edilmiştir. İmam Ebû Hanife, «Davalının şahitleri -nikah ve benzeri tekerrür etmeyen akidlerden başka- hiçbir anlaşmazlıkta dinlenemez», başkaları da «Hiçbir davada dinlenemez», İmam Mâlik ile îmam Şâfıî ise «Dinlenir» demişlerdir. «Dinlenemez» diyenler, «Çünkü şeriat; davacıyı şahit getirmek, davalıyı da yemin etmekle mükellef tutmuştur. Eğer davalının şahitlerini dinleyecek olursak şeriatın bu prensibine uymamış oluruz» demişlerdir. Çünkü onlara göre bu hüküm taabbüdîdir.

Bu ihtilafın sebebi, davalının şahitleri iddia edilen şeyin davalının elinde olduğundan başka bir şey ifade ederler mi, etmezler mi diye ihtilaf etmeleridir. «Başka bir şey ifade etmezler» diyenler, «Davalının şahitlerini dinlemekte mânâ yoktur» demişlerdir. «Davalının şahitleri, iddia edilen şeyin davalının malı olduğunu ifade ederler» diyenler ise, «Davalının şahitleri dinlenir» demişlerdir.

«Davalının şahitleri dinlenir» dediğimiz zaman, eğer iki tarafın şahitleri birbirleri ile çelişir ve hiçbiri, mülk sahibinin elinde tekerrür etmesi mümkün olan bir şeyin vaki olduğunu söylemezse, -îmam Mâlik'e göre- iki tarafın şahitlerinden hangisi daha çok adil ise, onunla hükmolunur. îmam Ebû Hanife ise, «Davalının şahitleri daha adil de olsalar, asıl, davacının şahitleri olduğu için onların ifadesine göre hükmolunur» demiştir. İmam Mâlik'e göre, bir ta-rafm şahitleri sayı bakımından diğer tarafın şahitlerinden fazla olduğu zaman nasıl tercih edilmiyorlarsa, îmam Ebû Hanife'ye göre de, bir tarafın şahitleri adalet vasfı bakımından diğer tarafın şahitlerinden fazla olduğu zaman tercih edilmezler. Evzaî ise, «Hangi tarafın şahitleri sayıca daha fazla olursa, onların şahitliği ile hükmolunur» demiştir. İki tarafın şahitlerinin adalet vasfı bakımından aynı derecede olmaları halinde ise, -îmam Mâlik'e göre- her iki tarafın da şahidi yokmuş gibi, davalı yemin eder. Şayet davalı yemin etmekten çekinirse, o zaman davacı yemin eder ve taleb ettiği hak sabit olur. Çünkü iddia edilen şeyin davalının elinde oluşu, davalının şahididir. Bunun içindir ki delillerin en zayıfı olan yemin hakkı, davalıya verilmiştir.

Davalının davayı itiraf etmesi haline gelince: Eğer dava edilen şey ortada duran bir mal ise, davacıya hemen teslim edilmesi gerektiğinde ihtilaf yoktur. İddia edilen şeyin davalının zimmetine geçmiş bir alacak olması halinde de, davalı hemen ödemekle mükellef tutulur. Şayet «Ödemeye gücüm yetmez» der ve fakat yalan söylemesinden şüphe edilirse o zaman hapsedilir ve -îmam Mâlik'e göre- gerçekten ödemeye gücünün yetmediği anlaşılınca-ya kadar hapiste kalır. Ne zaman ki şahitlerle gücünün yetmediğini isbat eder veyahut fazla hapiste kalması neticesinde buna kanaat hasıl olursa, serbest bırakılır. Zira Cenâb-ı Hak, "Eğer borçlu fakir ise, zengin oluncaya kadar

ona mehil vermek gerekir" [36] buyurmuştur. Kimisi de» «Alacaklıları, yakasını bırakmayıp kendisi nereye giderse peşinden dolaşabilirler» dediği naklolunmuştur.

Hakim henüz karar vermemişken, eğer davalı davacının şahitlerini cerh ederse, davanın düştüğünde ihtilaf yoktur. Fakat karar verildikten sonra davalının, şahitleri cerh etmesi ile -îmam Mâlik'e göre- karar bozulmaz. İmam Şafiî ise «Bozulur» demiştir.

Şahitlerin, ifadelerinden dönüş yapmaları haline gelince: Bu da, ya karar verildikten sonra, ya da önce olur. Eğer karar verilmezden önce şahitler ifadelerini değiştirirlerse -ulemanın çoğuna göre- hüküm sabit olmaz. Kimisi de «İlk verilen ifade ne ise, ona göre karar verilir» demiştir. Eğer hakim karar verdikten sonra şahitler ifadelerini değiştirirlerse, îmam Mâlik'e göre hüküm sabittir, diğerlerine göre sabit değildir.

îmam Mâlik'e göre şahitlerin yalan söylediğinin sonradan anlaşılması halinde, eğer şahidlikleri ile bir mal zayi olmuş ise -ne şekilde olursa olsun-zayi olan malın bedelini ödemek zorundadırlar. Abdülmelik ise, «Şahitler yanılmış olduklarını söylerlerse sorumlu değillerdir» demiştir. îmam Şafiî de «Şahitler -ister bilerek, ister yanılarak yalan söylemiş olsunlar- şahitlikleri ile zayi olan malın bedelini ödemek zorunda değillerdir» demiştir. Şahitlerin yalan şahitliği üzerine bir kimsenin ölüm cezasına çarptırılması halinde ise, eğer şahitler yanılarak yalan söylediklerini iddia ederlerse, onlardan diyet alınır. Bilerek yalan söylediklerini itiraf etmeleri halinde ise -Eşheb'e göre- onlara kısas lazım gelir. Îbnu'l-Kasım ise «Bilerek yalan söylediklerini itiraf da etseler, şahitlere kısas lazım gelmez» demiştir. [37]

[35] Beyhâkî, 1/252.

[36] Bakara, 2/280.

[37] İbn Rüşd Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Rüşd El-Hafîd, Bidayetü’l-Müctehid ve Nihayetü’l-Muktesid, Beyan Yayınları: 4/371-373.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın