Satış akdi

1. Satış Akdi

Satış akdi, satıcının «sana sattım» alıcının da «senden satın aldım» dedikleri gibi, satma ve satın alma deyimlerinin geçmiş zaman fiil kiplerinden başka sözlerle sahih olamaz. Şayet alıcı satıcıya «Metaını bana şu fıatla sat», satıcı da «Sana sattım» derse -İmam Mâlik'e göre- satış vaki olur ve alıcıya da -eğer bir mazeret beyan etmezsen- satıcının parasını vermek gerekir ise de, îmam Şafii'ye göre alıcı da «Ben satın aldım» demedikçe satış vaki olmaz. Alıcının satıcıya «Metaını kaça satıyorsun?», satıcının da «Şu fiata satıyorum» ve alıcının «Ben satın aldım» demesi de, -satıcı tekrar «Ben sattım» demedikçe- bunun gibidir. Yani satış vaki olur mu, olmaz mı diye ihtilâf edilmiştir.

İmam Şafii'ye göre satış, sarih (açık) deyimlerle olduğu gibi kinaye (kapalı) deyimlerle de olur. İmam Mâlik'in ise, bu hususta bir şey söyleyip söylemediğini hatırlayamıyorum.

İmam Şafii'ye göre satış MUATAT ile, alıcının satıcıya -bir şey söyle-meksizin- satın aldığı malın bedelini, satıcının da ona -bir şey söylemeksi-zin- sattığı malı vermesi ile vaki olamaz.

Kanaatimce satışın vaki olması için gerekli olan «sattım» ve «satın aldım» sözlerinin ayrılmadan bu sözleri söylemelerinin gerektiğinde ihtilâf yoktur. Buna göre satıcı «sana sattım» dedikten sonra alıcı orada cevap vermeyip, ancak ya kendisi veyahut satıcı oradan kalkıp gittikten sonra bir daha dönüp «kabul ettim» derse, satış vaki olmaz.

Fakat satışın ne zamari vaki olduğu hususunda ihtilâf etmişlerdir. İmam Mâlik, îmam Ebû Hanife, bu iki Imam'ın tabileri ve Medine ulemasından bir cemaat, «Birbirinden ayrilmasalar bile biri 'Sattım' diğeri de 'Aldım' dedi mi, satış vaki olur» demişlerdir. İmam Şafii, İmam Ahmed, Ishak, Ebû Sevr, îmam Dâvûd ve ashabtan Abdullah b. Ömer (r.a.), «Satış, alıcı ile satıcının satış meclisinden kalkıp ayrılmaları ile vaki olur. Alıcı ile satıcı birbirinden ayrılmadıkça -aradan ne kadar zaman geçerse geçsin- vaki olmaz» demişlerdir, îbn Ebî Züeyb, Îbnül-Mübârek, kadı Şüreyh, tabiinden bir cemaat ve başkaları da buna katılır. Bu görüş aynı zamanda Abdullah b. Ömer ile ashabtan Ebû Berire el-îslâmî'den rivayet olunmuş ve ashabtan hiçbiri onlara muhalefet etmemiştir. Bunların delili de, îmam Mâlik'in Nâfi' tariki ile Abdullah b. Ömer'den rivayet ettiği «Peygamber (s.a.s) Efendimiz,

'Satıcı ile alıcı -ayrılmadıkça- arkadaşı aleyhine satışı bozabilir' buyurdu» [108] hadisidir.

Bu hadisin bazı rivayetlerimde, «Meğer biri arkadaşına (satışı kabul veyahut red'den birini seç), dese» ziyadesi vardır. Aynca bu hadisin senedi, muhaddislerce senetlerin en kuvvetli ve en sıhhatlisidir. Hatta Ebû Muhammed, «Böylesi bir sened ahâd tarikiyle de olsa kesin inanç verir» demiştir.

Bu hadis ile amel etmeyi reddedip satışın yalnız «Verdim»-«Aldım» sözleri ile vaki olduğunu söyleyen diğer tarafa gelince: Bunlar değişik biçimlerde delil getirip her biri bir şeye dayanmışlardır, imam Mâlik'in dayanağı, Medine halkının bu hadise göre davrandıklarına rastlamayışıdır. Halbuki kendisinin bizzat münkatı1 olarak rivayet ettiği îbn Mes'ud'un,

«Satışı yabanlardan sancının sözü kabuldür ya da her biri aldığını geri verir» [109] hadisi onun bu görüşüne terstir, imam Mâlik, herhalde bu hadisi umuma hamletmiştir. Yani «Henüz birbirlerinden ayrılmışken de, ayrıldıktan sonra da ihtilâf ederlerse, satışı bozabilirler» biçiminde yorumlamıştır. Çünkü, eğer birbirlerinden ay-nlmalan satışın vaki olması için şart olsaydı, o zaman birbirlerinden ayrılmamışken düştükleri ihtilâfın hükmünü açıklamaya gerek olmazdı. Zira henüz birbirlerinden ayrılmamışken ihtilâfa düşseler de, düşmeseler de -satış henüz kesinleşmediği için- satışı bozabilirler. Ancak birbirlerinden ayrıldıktan sonradır ki, satışı bozabilmek için ihtilâfa düşmüş olmaları şarttır. Bununla beraber bu hadis, münkatı' olduğu için birinci hadis ile çeliştirilemedi-ği gibi, onunla çeliştirilmesi ancak umum mânâsında olduğu taktirde mümkündür ki, bu da kesin değildir. O halde en iyisi, bu hadisi de öteki hadise uy-gun biçimde yorumlamaktır. Tahmin ederim ki imam Ahmed de imam Mâlik gibi bu hadisi müsned olarak kaydetmemiştir, işte satışın yalnız «Aldım-Verdim» sözlerinin sarfedilmesiyle vaki olduğunu söyleyen İmam . Mâlik'in dayanağı budur.

imam Mâlik'in tabilerine gelince: Onlar da hem birtakım sem'î delillerin zahirine, hem kıyasa dayanmışlardır. Sem'î delillerin en açığı "Ey iman etmiş olanlar, akidleri yerine getirin" [110] âyet-i kerimesidir. Çünkü akid -bilindiği üzere- tarafların «sattım» ve «saün aldım» demelerinden başka bir şey değildir ve buradaki emir de vücub anlamındadır. Henüz satıcı ile alıcının birbirlerinden ayrılmamışken satışı bozabilmeleri ise, akdi yerine getirmenin vücubuna aykırıdır. Mâlikilerin yaptıkları kıyas da şöyledir:

«Satış akdi de -evlenme, hulu', rehin verme, kasden adam öldürme olaylarında kan bedeli üzerinde sulh yapma akidleri gibi- bedelli bir akiddir. Bu akidlerde nasıl taraflar birbirlerinden ayrılmamışken akdi bozamıyorlarsa, satış akdinin de öyle olması lazım gelir».

Mâlikilere «Zahirlerine dayandığımız sem'î deliller, yukarıda geçen ha'dis ile tahsis edilmişlerdir. O halde sizin elinizde yalnız kıyas kalır. Bu duruma göre siz de kıyası hadise tercih edenlerden olursunuz. Halbuki -İmam Ebû Hanife'nin yaptığı gibi- kıyası hadise tercih etmek -her ne kadar imam Mâlik'ten de rivayet olunmuşsa da- İmam Mâlik'in mezhebinde prensip olarak uygun görülmemiştir» diye itiraz edildiği zaman «Bizim, bu kıyasa başvurmamız ne hadisi red, ne de kıyası hadise tercih etmek demektir. Bizim bu ameliyemiz hadisi te'vil ederek onu zahir olan anlamından bir başka anlama döndürmektir. Bu ise usul-i fıkıh ulemasının ittifakıyla caiz olan bir şeydir» diye cevab verirler. Mâlikiler: «Bu hadisi iki şekilde yorumluyoruz. Biri, hadiste geçen satıcı ile alıcıdan murad, malı pazarlık eden ve henüz aralarında satış kesinleşmeyen kimselerdir» diyorlar. Halbuki eğer böyle olursa, hadis hiçbir şeyi ifade etmiş olmaz. Çünkü aralarında satış henüz kesinleşmeyen kimselerin, satışı bozabildikleri zaten bilinen bir şeydir. Mâlikiler, hadisi ikinci şekilde de yorumlarken, «Hadisteki satıcı ile alıcının birbirlerinden ayrılmalarından murad 'Eğer ikisi birbirlerinden ayrılsalar, Allah her birini kendi varlığından zenginleştirecektir' [111] âyeti kerimesinde olduğu gibi bedenen değil, sözle birbirlerinden ayrılmalarıdır» demişlerdir. Halbuki bu mânâ hakikat değil, mecazdır. Ayrılmanın hakiki mânâsı bedenen ayrılmaktadır.

İşte satışın birinci rüknü olan akdin ana kaideleri bunlardır. [112]

[108] Buhârî.fîuyH1, 34/44, no: 2111; Müslim, Buyu', 21/10, no: 1531; Ebû Dâvûd, Buyu' 17/53, no: 3454; Mâlik, Buyu', 31/38, no: 79.

[109] Mâlik, Buyu\ 31/38, no: 80..

[110] Mâide,5/l.

[111] Nisa, 4/130.

[112] İbn Rüşd Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Rüşd El-Hafîd, Bidayetü’l-Müctehid ve Nihayetü’l-Muktesid, Beyan Yayınları: 3/213-215.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın