Fasit satışların sonucu

100. Fasit Satişların Sonucu

Ulema, fasit olan bir satış akdi ile satın alman ve alıcının elinden çıkmayıp, olduğu gibi duran malı sahibine geri verebilmesi gerektiğinde müttefik iseler de (azatlamak, başkasına satmak, hibe etmek, rehin olarak vermek gibi) herhangi bir tasarrufla alıcının elinden çıkan veyahut (artmak veya eksilmek gibi) bir değişikliğe uğrayan malın hükmü hakkında ihtilaf etmişlerdir. İmam Şâfıî «Fasit bir satış akdi ile satın alınan malda her türlü tasarrufun fasit olduğu ve uğradığı değişikliğin hiçbir hukukî değer bulunmadığı için, sahibine geri verilmesi gerekir» demiştir. İmam Mâlik «Malda edilen her türlü tasarruf veyahut malın uğradığı değişiklik, malın alıcı elinden çıkmış olması demektir. Şu halde malın kendisi geri verilmez. Ancak kıymeti lazım gelir» demiştir. Yalnız İbn Vehb, İmam Mâlik'ten, «Riba ile artan mal, değişikliğe uğramış sayılmaz. Bunun için eğer fasit bir satış akdi ile satın alınmış olan mal, riba ile artarsa kıymeti değil, kendisinin geri verilmesi gerekir» dediğini rivayet etmiştir, ki İmam Ebû Hanife de buna katılır.

İmam Mâlik'e göre fasit olan satışlar -haram ve mekruh olmak üzere- iki kısımdır. Haram olan satışlarda eğer mal alıcının elinden çıkarsa, malın kıymeti lazım gelir. Mekruh olan satışlarda ise, malın alıcı elinden çıkması ile, satış sıhhat kazanır. İmam Mâlik'e göre mekruh olan satışlarda çoğu kez malın alıcıya teslimi ile de -kerahet hafif bir sebeb olduğu için- satış sıhhat kazanır.

Şâfiîler, riba veyahut garar yüzünden satışı caiz olmayan şeyleri -şarap ve domuz eti gibi- lizatihi (doğrudan) haram olduğu için satışı caiz olmayan şeylere benzettiklerinden, onlara göre fasit olan satışlarda, satılan mal alıcı elinden çıksa da, geri verilmesi gerekir. İmam Mâlik ise, «Riba veyahut ga-rarh satışlar -bu satışlarda adalet bulunmadığı için- yasak edilmiştir. O halde mal, alıcının elinden çıktığı zaman adaletin gereği malın kıymetini geri vermektir. Zira bazen mal, alıcıya teslim edildiği zaman kıymeti bin dirhem iken geri verilmesi gerektiği zaman beşyüz dirhem kıymetinde veyahut -tersine olarak- teslim edildiği zaman kıymeti beşyüz dirhem iken geri verilmesi gerektiği zaman bin dirhem kıymetinde olur» demiştir. Bunun içindir ki imam Mâlik'e göre, fasit olan satışlarda, mal, kıymeti değiştiği zaman alıcı elinden çıkmış sayılır.

imam Mâlik'e göre, satıcı ile alıcıdan birinin diğerine borç vermesi şartı ile yapılan satışlarda -eğer borcu veren, satıcı ise- mal, alıcının elinden çıktığı zaman, alıcı malın kıymetini -eğer satış bedelinden çok değilse- geri verir. Çünkü bu durumda alıcı, satıcıdan borç yardımı gördüğü için ona, malın değerinden zaten fazla bir fiyat vermiştir. Eğer satıcıya ondan da fazla bir kıymet verirse adalete aykırı düşer. Eğer alıcı satıcıya borç vermiş ise, o zaman satıcı, malın değerinden daha az bir bedeli alıcıdan aldığı için, alıcı malın kıymetini -eğer satış bedelinden daha az değilse- geri verir. Çünkü bu satışlar -menfaat karşılığı borç vermeye vasıta oldukları için- yasak edilmiştir. Zira borç verme akdi, insanların birbirlerine yardım etmeleri gayesini güden bir akidtir. İmam Mâlik bu meselede hepsinden daha kavrayışlıdır.

Ulema, malın alıcı tarafından teslim alınmasından önce borç verme şartından vazgeçildiği takdirde satış sıhhat kazanır mı, kazanmaz mı diye ihtilaf etmişlerdir. İmam Ebû Hanife, İmam Şafiî ve diğer ulema, «Sıhhat kazanmaz», İmam Mâlik ile tabileri ise «Kazanır» demişlerdir. İmam Mâlik'in tabileri nden yalnız İbn Abdilhakem, «Sıhhat kazanmaz» demiştir, ki bu görüş İmam Mâlik'ten de rivayet olunmuştur. Cumhur, «Çünkü bu satışın yasaklanması, satışın fasit olduğunu ihtiva eder. Fasit olunca da, fesadına sebeb olan şartın ortadan kalkması ile sıhhat geri dönmez. Nasıl ki gözle görülen şeyler de herhangi bir sebeble yıkıldıktan sonra o sebebin ortadan kalkması ile, yıkılmazdan önceki durumlarına dönmezler» demiştir. Rivayet olunduğuna göre Muhammed b. Ahmed b. Sehl el-Bermekî bu meseleyi Mâlikî ulemasından İsmail b. İshak'a sorarak, «Taraflardan birinin diğerine borç vermesi şartı ile yapılan bu satışla, bir köleyi yüz dinar ve bir tulum şaraba sattıktan sonra: 'Ben şaraptan vazgeçerim' diyen kimsenin satışı arasında ne fark vardır? Halbuki bu satış ulemanın icma'ı ile fasittir. Şu halde borç verme şartı ile yapılan satışın da fasit olması gerekir» demiş, İsmail b. îshak da ona kanaat verici bir cevap verememiştir.

Gerek sahih ve gerek fasit olan satışların müşterek kaide ve hükümleri hakkındaki konuşmamız burada sona erdiğinden, bundan sonra bu her dört şeyin her birine has olan bahislere -yalnız ana kaideleri mesabesinde olan meseleleri anlatmak üzere- başlıyoruz. [162]

[162] İbn Rüşd Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Rüşd El-Hafîd, Bidayetü’l-Müctehid ve Nihayetü’l-Muktesid, Beyan Yayınları: 3/253-254.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın