Diyetin nitelikleri ve miktarı:

2. Diyetin Nitelikleri ve Miktarı:

Ulema müttefiktirler ki hür ve müslüman olan kimsenin diyeti, deve besleyenler için yüz tane devedir. îmam Mâlik'e göre -yanlışlıkla öldürülen kimsenin diyeti, kasten öldürülen kimsenin diyeti ve Şibh-i Amd, yani kasıta benzeyen bir şekilde öldürülen kimsenin diyeti olmak üzere- üç çeşit diyet vardır, imam Mâlik'den gelen en meşhur rivayete göre Şibh-i Amd, Benî Müdliç kabilesinden Katâde adındaki adamın, oğlunu öldürmesidir. İmam Şafiî'ye göre ise, diyetler -hafif ve ağır olmak üzere- iki çeşittir. Hafif diyet, yanlışlıkla Öldürülen kimsenin, ağır diyet de kasten öldürülen kimse ile, Şibh-i Amd denilen kasıta benzeyen şekilde öldürülen kimsenin diyetidir. İmam Ebû Hanife'ye gelince; Ona göre de diyetler -yanlışlıkla öldürülen kimsenin diyeti ile, kasıta benzeyen şekilde öldürülen kimsenin diyeti olmak üzere- keza iki çeşittir. Ona göre kasten öldürülen kimsenin diyeti yoktur. Taraflar ne kadar üzerinde anlaşırlarsa, diyet o kadardır. Bu da, vadeli olarak değil, hepsi peşin olarak, öldürene lazım gelir. îmam Mâlik'in meşhur olan kavlinden de bu anlaşılır. Zira kasten Öldürene, yalnız anlaşma ile diyet lazım geldiğine göre, buna diyet demenin mânâsı yoktur. Ancak -rivayet olunduğuna göre- îmam Mâlik «Bu diyet de -yanlışlıkla öldürülen kimsenin diyeti gibi- vadeli olarak lazım gel [4] demiştir, ki bu diyetin, anlaşma ile lazım gelen maldan ayrıldığı cihet işte budur.

îmam Mâlik'e göre, kasten öldürülen kimsenin diyeti, dört bölük deve olup yirmibeş tane bir yıllık, yirmibeş tane iki yıllık, yirmibeş tane üç yılUk ve yirmibeş tane de dört yıllık gebe develerdir. İbn Şihâb ile Rabia da bu görüştedirler, îmam Mâlik'e göre ağır diyet üç bölük deve olup otuz tane iki yıllık, otuz tane üç yıllık ve kırk tane de dört yıllık gebe olan develerdir. îmam Mâlik'e göre ağır diyet ancak, Beni Müdlic kabilesinden olan adamın, oğlunu öldürmesi gibi öldürmelerde lazım gelir.

îmam Şafiî'ye göre ise, Şibh-i Arnd olan öldürmelerde de diyet üç bölüktür, îmam Şafiî'nin bu görüşü Hz. Ömer ile Zeyd b. Sâbit'ten de rivayet olunmuştur.

Ebû Sevr de «Kasten öldürülen kimsenin diyeti -ölenin velisi öldüreni bağışladığı zaman- yanlışlıkla öldürülen kimsenin diyeti gibi beş bölüktür» demiştir. îmam Mâlik ile îmam Şafiî, «Yanlışlıkla öldürülen kimsenin diyeti beş bölük deve olup yirmi tane henüz sütten kesilmeyen dişi deve yavrusu, yirmi tane bir yıllık dişi deve yavrusu, yirmi tane bir yıllık erkek deve yavrusu, yirmi tane üç yıllık, yirmi tane de dört yıllık dişi devedir» demişlerdir, ki bu görüş, îbn Şihâb ile Rabia'dan da rivayet olunmuştur. îmam Ebû Hanife ile tabileri de bu görüştedir. Ancak Hanefilere göre yirmi tane bir yıllık erkek deve yavrusu yerine yirmi tane henüz sütten kesilmemiş erkek deve yavrusu lazım gelir. Abdullah b. Mes'ud'tan bu her iki görüş de rivayet okutmuştur. Hz. Ali'den ise, yanlışlıkla öldürülen kimsenin diyetim dört bölük deve yaparak, yirmibeş tane bir yıllık erkek deve yavrusu bölüğünü attığı rivayet olunmuştur, ki Ömer b. Abdülaziz de bu görüştedir. Ebû Ömer b. Abdil-berr'in dediği gibi, bu hususta müsned bir hadis bulunmadığı için -Allah bilir- bunların hepsi caizdir.

Buhârî ile Tirmizîmn rivayetlerine göre, Peygamber Efendimiz,

«Yanlışlıkla işlenen öldürmelerin diyeti, yirmi tane henüz sütten kesilmemiş dişi deve yavrusu, yirmi tane henüz sütten kesilmemiş erkek deve yavrusu, yirmi tane bir yıllık, yirmi tane iki yıllık ve yirmi tane de üç yıllık dişi deve yavrusudur» 0) buyurmuştur. Ancak Ebû Ömer b. Abdilberr bu hadisi, «Hanif b. Mâlik yolu ile Abdullah b. Mes'ud'tan rivayet olunmuştur. Hanif b. Mâlik ise tanınmayan bir kimsedir» diyerek malul addetmiş ve «Ben bu hususta Hz. Ali'nin hadisini daha kuvvetli bulurum. Çünkü Abdullah b. Mes'ud'un hadisine uymayan rivayetler bulunduğu halde, Hz. Ali'nin hadisine uymayan bir rivayet yoktur» demiştir. Ebû Dâvûd da Amr b. Şuayb tarifi)

Amr'ın babasından, babası da dedesinden, Peygamber Efendimiz'in,

«Yanlışlıkla öldürülen kimsenin diyeti, otuz tane bir yıllık, otuz tane iki yıllık, otuz tane üç yıllık dişi, on tane de iki yıllık erkek deve yavrusudur» [5] diye hükmettiğini rivayet etmiştir. Fakat Ebû Selman el-Hattabî «Meşhur fıkıh alimlerinden herhangi birinin bu hadis ile amel ettiğini bilemiyorum. Ulemanın çoğu, yanlışlıkla işlenen Öldürmelerde lazım gelen diyetin -her ne kadar bölüklerinde ihtilaf etmişlerse de- beş bölük olduğunu söylemişlerdir» demiştir. Şa'bî, Nehâî ve Hasan Basrî'den de «Yanlışlıkla işlenen öldürmelerin diyeti dört bölüktür» dedikleri rivayet olunmuştur. Bunlar -Hz. Ali'den de dediği rivayet olunduğu gibi- «Yanlışlıkla işlenen öldürmelerin diyeti dört bölüktür» demişlerdir. Cumhur ise -yirmi tanesi bir yıllık, yirmi tanesi iki yıllık, yirmi tanesi üç yıllık, yirmi tanesi dört yıllık dişi deve ile yirmibeş tanesi de iki yıllık erkek deve olmak üzere- beş bölük olduğu görüşündedir. Cumhur ancak, iki yıllık erkek develerde ihtilaf etmişlerdir. Zira iki yıllık erkek develer, diyet olarak lazım gelen deve çeşitleri arasında geçmemiştir. Ulemanın, deve besleyicilerine diyet olarak lazım gelen develerin miktar ve çeşitleri hakkındaki görüşlerinin meşhur olanları, işte bunlardır.

Altın ve gümüş sahiplerine gelince: Ulema bunlar hakkında da ihtilaf ederek, îmam Mâlik «Altın sahilerine bir dinar ve gümüş sahiplerine oniki bin dirhem lazım gelir» diye söylerken, İrak uleması «Gümüş sahiplerine onbin dirhem lazım gelir» demişlerdir. îmam Şafiî ise, Mısır'dayken «îster altın ister gümüş sahibi olsun, kendisinden -ne tutarsa tutsun- develerin kıymetinden başka bir şey alınamaz», Irak'tayken de İmam Mâlik gibi demiştir.

îmam Mâlik'in dayanağı, Hz. Ömer'in yüz deve yerine, altını olanlardan bir dinar ve gümüşü olanlardan onikibin dirhem almasıdır. Hanefîlerin dayanağı da, Hz. Ömer'in bir dinara on dirhem kıymet koyduğuna dair rivayet ile, bir miskal altının, zekatta on dirhem gümüş ile kıy me dendiril di ği hakkındaki ulemanın icmaıdır. îmam Şafiî ise, «Diyet, esasında yüz devedir. Hz. Ömer altını olanlardan bin dinar, gümüşü olanlardan da onikibin dirhem olduğu için almıştır» demiştir. Amr b. Şuayb'ın babasından, babasının da dedesinden rivayet ettiği, «Diyetler Peygamber Efendimiz zamanında sekizyüz dinar ve sekizbin dirhem idi. Hıristiyan ve yahudilerin diyeti de müslüman-ların diyetinin yansı idi. Hz. Ömer halife oluncaya kadar durum böyle idi. Hz. Ömer halife olunca, bir gün minbere çıktı ve develerin eskisine nazaran pahalılaştığını söyleyerek, 'Bundan böyle gümüşü olanlar onikibin dirhem, altını olanlar bin dinar, sığır olanlar ikiyüz sığır, koyunu olanlar ikibin koyun ve kumaşı olanlar ikiyüz takım elbise vereceklerdir' dedi ve hıristiyn ile yahudilerin diyetine dokunmayıp olduğu gibi bıraka» [6] mealindeki haS dis, îmam Şafiî'nin görüşünü te'vid etmektedir. Kimisi de «Eğer Hz Ömer'in koyduğu bu kıymetler develerin bedeli olsa, alacağın alacakla değiştirilip satılması kabilinden olur. Zira yanlışlıkla işlenen öldürmelerde lazım gelen diyetin, te'diyesi üç yılda gereken vadeli bir borç olduğunda icma' vardır» diyerek bu hadisi İmam Mâlik'e delil yapmak istemiştir.

îmam Mâlik, İmam Ebû Hanife ve bir cemaat, deve, altın ve gümüşten başka bir şeyin diyet olamadığında müttefiktirler, imam Muhammed, imam Ebû Yûsuf ve «Fukaha-i Seb'a» diye meşhur olan Medine'nin yedi fıkıh bilgini ise, «Koyunu olanlara ikibin koyun, sığırı olanlara ikiyüz sığır ve kumaşı olanlara ikiyüz takım elbise diyet konulur» demişlerdir. Dayanakları da Amr b. Şuayb'ın yukarıda geçen hadisi ile, Ebû Bekir b. Şeybe'nin Atâ'dan rivayet ettiği, «Peygamber Efendimiz halka, ellerinde hangi mal bulunuyorsa ondan diyet vermelerini söyleyerek devesi olanların bin deve, koyunu olanların iki bin koyun, sığırı olanların ikiyüz sığır ve kumaşı olanların ikiyüz takım elbise vermelerine hükmetti» mealindeki hadistir. Bunlar ayrıca Ömer b. Abdülaziz'in askeri komutanlara, «Peygamber Efendimiz zamanında diyet yüz deve idi. Eğer diyet sahibi göçebe Araplardan ise, develerden başka bir şey veremez. Göçebe Arap, altın ve gümüşle mükellef tutulamaz. Şayet yüz deve bulamazsa, ona, yüz deve değerinde olan bin koyun lazım gelir»[7]mealinde yazdığı mektuba da dayanmışlardır. Diğer grup da, «Eğer deve, altın ve gümüş yerine bunların kıymetinde koyun ve sığır verilmesi caiz olsaydı, yiyecek sahibi olanlara da, bunların kıymetinde yiyecek maddelerini ve atlan olanlara da bunların kıymetinde at vermeleri caiz olurdu. Halbuki hiçbir kimse bunu söylememiştir» demişlerdir. [8]

[4] Tirmizî, Diyât, 14/1, no: 1386; Ebû Dâvûd, Diyât, 33/18, no: 4545; Hadis, Buhârî'de yoktur.

[5] Ebû Dâvûd, Diyât, 33/18, no: 4541.

[6] Ebû Dttvûd, Diyât 33/18, no: 2542.

[7] îbn Ebî Şeybe, 9/128, no: 6780.

[8] İbn Rüşd Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Rüşd El-Hafîd, Bidayetü’l-Müctehid ve Nihayetü’l-Muktesid, Beyan Yayınları: 4/249-252.

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın