Tüketici ile ilgili düzenlemeler

Üçüncü Bölüm

TÜKETİCİ İLE İLGİLİ DÜZENLEMELER VE PRENSİPLER

Bu bölümde tüketicinin korunması yönünde Asr-ı Saadet'te yapılan düzenlemelerle vaz'edilen prensipleri incelemeye çalışacağız. Tüketiciyi koruma, iktisadî hayatı ve çarşı-pazan kontrol etme görevi, başında Muhtesib'in bulunduğu adına "Hisbe" denilen bir teşkilata tevdi edildiği için buradan başlayarak konuya gireceğiz. [71]

A- Hisbe Teşkilatının Doğuşu Ve Fonksiyonları

Sistematik yapısına îslamî ilk teşkilatlanma dönemi olan Halife I. Ömer (r.a.) (13-23 h./634-643m. yılları arasında halifelik yapmıştır.) zamanında kavuşan Hisbe teşkilatı hemen hemen bütün islam devletlerinde ya başlıbaşına bir müessese olarak ya da kaza makamının görevleri arasında yer alarak canlılığım sürdürmüştür. Halife I. Ömer'le sistematik yapısına kavuşan bu teşkilat Osmanlılara kadar gelmiş, Osmanlılarda îhtisab Ağalığı, Ihtisab Eminliği, îhtisab Nazırlığı gibi isimlerle anılarak nihayet h. 1271/1854'de lağvedilerek "Şehremaneti"ne tebdil edilmiştir.[72] Bu teşkilatın doğuşunu, nereden kaynaklandığını, fonksiyonlarını ve bunlardan tüketiciyi koruma ile ilgisi olanlarım ilk dönemdeki şekliyle incelemeye tabi tutacağız. [73]

A. Hisbe Teşkilatının Doğuşu

Hisbe kelimesi; hesap etmek, ölçmek ve takdir etmek anlamlarına geldiği gibi bu kelimeden türetilmiş olan îhtisab kelimesi de; inkar etmek/ reddetmek, çirkin bir işi hoş karşılamamak anlamlarına gelir. Ayrıca güzel tedbir almak ve gözetmek, saymak anlamları da vardır. Terim olarak islam fikhındaki anlamı ise: terk edilen iyi işleri emretmek, ortaya çıkan çirkin fiillerden sakındırmaktır.[74]

Hisbe teşkilatı kaynağını Kur'ân-ı Kerim'in "Sizden hayra çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten nehyeden bir topluluk bulunsun." (3:104), "Siz insanlık için (meydana) çıkarılmış hayırlı bir ümmetsiniz; iyiliği emreder I marufu emreder, fenalıktan münkerden akkorsunuz ve Allah'a inanırsınız..." (3:110) ve "Onlar Allah'a ve âhiret gününe inanırlar; iyiliği emreder, kötülükten menederler, hayırlı işlere koşuşurlar. İşte bunlar sâlih insanlardandırlar." (3,114) "Mümin erkeklerle mümin kadınların da bir kısmı, bir kısmının velileridir, (dostları ve yardımcılarıdır). Onlar, iyiliği emreder, kötülükten akkorlar, namazı dosdoğru kılarlar. Zekatı verirler, Allah ve Resulüne itaat ederler. İşte onlara Allah rahmet edecektir. Çünkü Allah Azizdir, hikmet sahibidir." (9, 71) "Israiloğullarından kafir olanlar, Davûd ve Meryem oğlu İsa'nın diliyle lanetlenmişlerdir. Bunun sebebi söz dinlememeleri ve sınırı aşmalarıdır." "Onlar, işledikleri kötülükten, birbirini vazgeçirmeye çalışmazlardı. Andolsun yaptıkları ne kötüdür!" (5; 78-79) gibi ayetleriyle "Sizden kim bir kötülük görürse onu eliyle düzeltsin buna gücü yetmezse diliyle, buna da gücü yetmezse kalbiyle (nefret etsin). Bu (sonuncusu) da imanın en zayıfıdır."[75] hadisinden almaktadır. Bu görevi islam'da ilk yapan da Hz. Peygamber olmuştur. O, pazarda yürürken buğday satan birisinin yanına gelir ve elini buğday yığınının içine daldırır, eline ıslaklık gelir. Durumu zahireciye sorar. Yağmurdan ıslandığı, cevabını alır. Bunun üzerine "insanların görebilmesi için alt kısmını üste niçin getirmediğini sorar ve; "Bizi aldatan bizden değildir." der.[76]

Yine Hz. Peygamberin Ömer b. Hattab'ı ve Semra binti Nuheykil el-Esediyye ismindeki bir kadını Medine çarşısını, Said b. Said el-As'ı Mekke çarşısını kontrol işinde görevlendirdiği[77] yani muhtesib tayin ettiği, Halife Ömer b. Hattab'ın Abdullah b. Utbe, Said b. Yezid, Semra bint-i Nuheykil'i ve Ümmü Şifa el-Ensariyye-yi Medine pazarına muhtesib olarak tayin ettiği bilinmektedir, isimleri geçen iki kadının yine kadınlarla ilgili işlerde görevlendirildiği muhtemeldir.[78] Bütün halife ve devlet idarecilerinin Hz. peygamberden başlayarak bu görevi üstlendiği söylenebilir. Bu yolda kendilerine uzak yerlerden gelen şikayetleri değerlendirmişlerdir. Halife II. Ömer b. Abdülaziz (99-101h/717-719m. yıllan arasında halifelik yapmıştır.), Mısır'daki görevlisinden; yük hayvanlarına taşıyabileceklerinden fazla yük yüklenildiğini haber aldığını, bunun engellenmesini isterken yine yıkılmaya yüz tutmuş bir duvarın yıkılması halinde tavuklarının zarar göreceğinden bunun önlenmesini isteyen bir kadının şikayetini de gidermesini ister ve bu bölgeye halka duyurulmak üzere bir tamim gönderir.[79] Bu teşkilatın Bizanslılardan alındığına dair iddialar tutarsız olduğu gibi insanların iyi olan işlerde birleşmesi de akla ve mantığa aykırı bir durum olmasa gerektir. Ayrıca Ihtisab Müessesesi kaynağını yukarıda açıklandığı üzere Kur'ân'm yönlendirici emirlerinden almaktadır.[80]

B. Hisbe Teşkilatının Fonksiyonları

"Marufu emretmek, münkerden sakındırmak" emri her müs-lümanı bağlayıcı bir emirse de Muhtesib için bu bir görevdir.

Muhtesib'in otoriter, adil, görüş sahibi, sabırlı, dirençli, dayanıklı, dinde sağlam olması, açık münkerleri (kötülükleri) bilmesi gerekir. Hisbe, kazaî hükümlerle mezalim ahkamı arasında vasıta olup kâdı'nın sahasına müdahale edemediği gibi görevi dışmdaki işlere de karışamaz. Onun prensibi "emr-i bi'1-ma'ruf ve nehy an'il nıünker" yani iyi olan işleri emretmek ve kötü olan işlerden alıkoymaktır. Bu anlamda korunması gereken üç hukuk söz kon-su olur. 1) Allah'ın hukuku: Halkın ibadetlerine bağlılığını temin etmektir. 2) insanların hukuku (Amme Hukuku): Ahş-verişte uyulması gereken prensipler gibi. 3) Allah'ın ve insanların müşterek hukuku: yani amme hukuku ve sosyal faaliyetler gibi.[81]

Bu açıklamalar ışığında muhtesib'in kadı ve mezalim hakiminden[82] farklı ve ayrı olan görevleri; ölçü ve tartı eksikliğini, hile, aldatma, vakti gelmiş vâdesi dolmuş borcu Ödememeyi,[83] kusurlu, sahte mal satmayı, kötü ve kalitesiz üretim yapmayı, paranın değeriyle oynamayı, kimyevî usullerle bozuk ve düşük kaliteli mal üretmeyi ve satmayı, fiyatlarla oynamayı, ihtikâr yapmayı, sağlığa zararlı gıda üretmeyi ve satmayı engellemek,[84] alışveriş merkezleri olan çarşı ve pazarları, şehirler arası yolların giriş ve çıkışlarını, kervanların dinlenme ve hareket yerlerini dolaşarak kontrol etmek ve münker fiillere müdahale etmek, geceleri sokakları kontrol etmek, halkın evlerinin mahremiyetini sağlamak, çevreyi gözetmek yollara çöp ve artıkların atılmasını ve inşaat yapılmasını, yapılan inşaatların diğer fertlere ve ammeye zarar vermesini engellemek, hayvanlara, gemilere ve diğer vasıtalara aşırı yükleme yapmaya engel olmak, kötü hava şartlarında yola çıkmayı önlemek, sihirbazlık, hokkabazlık, büyücülük yapanları cezalandırmak, dışarıda ve bilhassa hamamlarda avret yerlerini açanları menetmek, çarşı, yol ve sokak temizliğini sağlamak, cenaze işlerine bakmak ve halkın diğer sosyal faaliyetlerini kontrol etmek, yasak ticarî anlaşmalara mani olmak, halkı yasalar ve yükümlülükleri hakkında aydınlatmak, okulları ziyaret ederek öğretmenlerin Öğrencileri dövmelerini önlemek, sahte meslek sahiplerim menetmek, fakir yolcuları barındırmak gibi pek çok görevleri vardır.[85]

Muhtesip görevini yaparken şu aşamaları izler: Tarif etme, öğüt ve nasihat verme, Allah korkusunu hatırlatma, bütün bunlardan sonra aşırı gitmeden sözle incitme, bizzat yanlışı düzeltme, eziyet vermekle tehdid etme, o da olmazsa azarlama, dövme ve tazir cezası verme ve nihayette silah ve yardımcılarını kullanma gibi...[86]

B- Tüketiciyi Koruma Prensipleri

Bu bahiste, yukarıda anlatılanlardan da anlaşılacağı gibi, Hisbe teşkilatının fonksiyonları arasında sayılan tüketiciyi koruma prensipleri ele alınacaktır. Bunlar; Kalite kontrolün Tanımı, Önemi ve Islamî Kaynaklarda bu alandaki veriler, Fiyat kızıştırma (neceş) yasağı, Ölçü ve Tartı Denetimi, Pazar Dışında Malı Karşılama, Şehirlinin köylü adına satışı (simsarlık), Karaborsacılık yasağı, Tekelcilik ve Mal biriktirme yasağı olarak tesbit edildi. [87]

A. Kalite Kontrolü

1. Kalite Kontrolün Tanımı:

Kalite kavramı için; günümüzde, üretim-tüketim zinciri içinde "bir ürünün tatmin etmeyi amaç edindiği tüketici ihtiyaçlarına uygunluk derecesi" veya kalite uzmanı J. M. Juran'm kısa ve Özlü olarak ifade ettiği gibi "kullanıma uygunluk" biçimindeki bir tanıma rastlayabiliriz.[88] Bir ürünün kalitesini yalnızca onun özellikleri değil aynı zamanda tüketicilerin ihtiyaçları da belirlemektedir. Buna göre kalite izafî bir anlam taşımaktadır. Yani aynı özelliklere sahip bir ürün iki ayrı tüketici gözünde farklı kalite değerlerine sahip olabilir. Bunun nedeni ihtiyaçların çeşitli kültürel, maddi-manevi ve toplumsal özelliklerden dolayı insandan insana farklılık göstermesidir. [89]

2. Kalite Kontrolü İle İlgili Islâmî Veriler:

Asr-ı Saadet'te Hz. Peygamber (s.a.v.) ve halifeler piyasayı kontrol altında tutmuş, haksız gelir elde et...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın