Sosyal hayatla ilgili halk inançları

İKİNCİ BÖLÜM

SOSYAL HAYATLA İLGİLİ HALK İNANÇLARI

Milâdî VII. Asrın başlarında Hicaz bölgesinde özellikle Mekke çevresinde. Ticarî hayatın vermiş olduğu hareketliliğe rağmen yöreye has bazı halk inançları canlılığım korumaktaydı. Bölge halkı bu inançlarla öyle içice idi ki, bunlar, toplum hayatını düzenleyen sosyal kurallar haline gelmişti.

Hayatın bütün safhalarında şu ya da bu şekilde bir halk inancına rastJamak mümkündür. Ancak bunları tek tek tesbit etmek oldukça güçtür, Biz bunları, ayrıntılara girerek tesbit vetmek yerine, o devrin sosyal hayatında yer etmiş bazı anahtar terim niteliğindeki inançları tesbit edip hadislerle olan münasebetini araştıracağız. Burada Hicaz bölgesindeki îslâm öncesi halk inançları içinde tesbit edebildiklerimizden bazılarını görelim. [248]

A- Teşeüm

Terim olarak "Teşeüm", "şu'm" kökünden türemiş bir kelime olup, uğursuz sayma, uğursuzluğa nisbet etme, kötüye yorma anlamına gelmektedir. Bir insanı uğursuzluğa uğratmaya "şe'm, bunu yapan kimseyede "'Meş um" denir.[249]

Islâmın ortaya çıktığı dönemde Hicaz bölgesinde, Araplar arasında uğursuz sayına inancının etkin bir yeri vardı. Bu inanan Konusu ise çok çeşitliydi. Hemen her konuda buna dair izler görmek mümkündür.[250] Uğursuz kabul edilen herhangi bir inanç öge-ii, bölge halkı tarafından kötü ve çirkin kabul ediliyor, Ondan ızak durulmaya çalışılıyordu. Bunun örneklerine gerek Câhiliye Edebiyatında, gerekse ilgası, ibkası, yahut ıslahı açısından Hz. Peygamberin hadislerinde sıkça rastlanmaktadır.

Uğursuzluk inancına konu olan bazı inanç öğelerine ve hicaz bölgesi halkının bu konudaki inançlarına dair bazı Örnekler verelim. [251]

1. Baykuş Ötmesi

A) Câhiliyede Baykuş Ötmesi İnancı

Baykuş, özellikle geceleri avlanan yırtıcı bir kuştur. Ağaç kovukları, harabeler, kuleler, terkedilmiş kuş yuvaları gibi yerlerde yaşar. Antartika hariç, dünyanın her tarafında bulunur.

Câhiliye Arapları, bu kuşta uğursuzluk görüyorlardı. Onların, bu kuş hakkındaki inançları şöyleydi: Katili bulunmayıp, kısas olunmayan bir maktulün ruhu, baykuş suretine girerek geceleri gelir. "Beni sulayımz, beni sulayınız!....." diye ötermiş. Katili bulunup, kısas olunca uçar gidermiş. [252]Bir Arap şairi bunu şöyle anlatır: "Ey Amr, eğer benim kötülüğümü ve zayıflığımı (tenkid etmeyi) bırakmassan sana öyle bir vururum ki, baykuş sonunda beni sulayın! diye ötmeye başlar. (Yani öldürürüm). [253]

B) Hadislerde Baykuş Ötmesi İnancı:

Baykuş ötmesinin uğursuzluk getireceği inancı, Hz. Peygam-ber'in hadislerinde: "(Eşyada) uğursuzluk yoktur....." [254]ifadeleriyle reddedilmiş, islâm'da yeri olmayan batıl inançlardan sayılmıştır. Çünkü, Kur an ve sünnet, hâdiselerin meydana gelmesinde hakiki failin ALLAH olduğu belirterek [255]daima Tevhid'i savunmuştur. Uğurluluk veya Uğursuzluk düşünceleri, beşeri değerlendirmeler olup, hadiselerin meydana gelmesinin varlıklarının yaratılış özelliklerine veya belli davranış şekillerine bağlanmış Tevhid düşüncesine zıddır.

Baykuşun, aslında katili bulunmayan ve böylece kısas olunmayan bir maktulün ruhunun tecessüm etmiş şekli olarak kabul edilmesi, umûmî manası itibariyle "ruhun bir vücuttan diğerine intikali" demek olan "Tenasüh" inancı ile yakından ilgili olabilir. Menşe' olarak Hintlilere izafe edilen Tenasüh inancını, batılı araştırmacılardan Anz ve Dussaud, Nusayrilerdeki Tenasüh inancının yedi kademesini dikkate alarak, onun menşeinin Bâbil muhiti olduğunu belirtirler.[256] Câhiliye Araplarmın "Atamız ibrahim Peygamber!..." şeklinde devamlı hatırladıkları Hz. ibrahim (a.s)'ın, Bâbil çevresinde yaşadığı ve Bâbil krallarından Nemrud tarafından ateşe atılmak istenmesi [257]hâdiseleri de gözö-nünde alınacak olursa, Tenasüh inancının Hicaz'a da Babil yolu ile geçmiş olabileceği, bu inancın Câhiliye Arablarımn sahip olduğu "Asabiyet" düşüncesiyle de birleşince, hoşa gitmeyen sesiyle baykuşun, kan davalarını körükleyen bir uğursuzluk timsali haline geldiği düşünülebilir. [258]

2. Gûl Ve Gûlyabanıler

A) Câhiliyede Gûl İnancı

Câhiliye Araplarınca, tenha ve ıssız yerlerde bulunduklarına inandıkları, değişik suret ve renkli şekillerde görünerek onlan yoldan saptırıp helak ettiklerini kabul ettikleri, Cin yahut şeytanlardan bir cins olarak bilinen hayali varlıklara "Gûl" denir.[259] Bunların dişilerine ise, "Suulat" adı verilir.[260] Ibn Sikkit (Ö.244/848) "insanı helak eden her şey Gûl'dür." der.[261]

Bunların bir yolcuya görülmesi, uğursuzluk kabul edilirdi.Bu yüzden Câhiliye Arapları, tenha ve ıssız yerlerin tekin olmadığına her an karşılarına bir şeyin (Gûl) çıkabileceğine inandıklarından, bu tür yerlerden geçerken "Bu vadinin sahibine sığmıyorum" diyerek, bir nevi onlardan, zarar vermemeleri için izin isterlerdi.[262] Eğer yolda bir Gûl'a rastlanacak olsa, ne yapılacağı konusundaki inançları ise şöyleydi: "Gûl'a rastlanınca onu bir darbede öldürmek gerekir. Eğer ikinci darbe indirilirse, Gûl tekrar canlanır."

Bir Arap şairi bunu şöyle dile getirir:

"Gûl, bana dedi ki: îkinci defa vur. Ben de ona, yavaş ol, yerinde bekle hele. Zira ben (kılıcımı) kalbe yerleştirirdim."[263]

Bir başka şair el-Behrânî, rastladığı bir Gûl ile mücadelesini şöyle anlatır:

"Ayın son günlerinde, gece zifiri karanlıkta Gûl'e bir darbe in-dirdim, sanki toz duman oluverdi."

îkinci defa darbemi indirmiştim ki, (sanki bir) kuvvet onun ehlini koruyordu da (canlanıverdi). Keşke o sağ elim kurusaydı da (o ikinci darbeye indirmeseydim).[264]

Câhiliye Araplanmn Gûl hakkındaki inançları o kadar ileri gitmiştir ki, hatta Gûl ile evlenenler, onlardan çoluk çocuk sahibi olanların varlığına dahi inanırlardı. Mesala, Amr bin Yerbu' bunlardandı.[265]

Amr bin Yerbu' hakkında şöyle bir rivayet vardır:"Amr bin Yerbu' Gûl ile evlendi. Ondan çocukları oldu. Onun yanında uzun zaman kaldı. Gûl memleketi tarafından şimşek çaktığı zaman, Amr'a şöyle derdi: "Onu bana gösterme (onu benden gizle). Eğer onu bana gösterirsen, çocuklarını bırakır , memleketime -kavmimin bulunduğu yere- doğru uçarım." Bundan böyle ne zaman şimşek çaksa Amr, ridasıyla onun gözünü örter ve ona şimşeğin çakmasını göstermezdi. Derler ki bir defasında Amr bin Yerbu' gaflet etti. Gece şimşek çakmasına rağmen Gülün yüzünü ridasıyla örtmedi o da uçup gitti. Uçarken şöyle diyordu:

"Amr çocuklarım sıkı tut. Ben çakan şimşeğin yeryüzüne kaçan kıvılcımıyım..."[266]

Gûl ile evlenme yani Cinierle evlenme inancı ülkemizde de yaygındır. Ne var ki böyle bir olayı ispat etmek çok güçtür. Cinlerle evlendiğini (Gûl de cin taifesinden kabul edildiğinden o da buna dahildir.) iddia eden kimseler de bunu ispat edememekteler, sadece bir iddiadan ibaret kalmaktadır. Onun için bu tür iddia sahiplerinin ruhi bir rahatsızlıkları olduğu akla gelmektedir.

Türkçemizdi Gûl'e, "Gûlyabani" denildiği gibi, cadı, hortlak da denilir. Bütün bunlar, Gûl cinsinden korkunç yaratıklar kabul edilir.[267] Câhiliye Araplanmn sahip oldukları Gûl inancımn varlığı, Gûlyabani şekliyle hemen aynı kabul edilmiştir. Bunun içindir ki, ıssız, tenha, harabe ve çöplüklerden geçerken, Câhiliye Arapların yapkılarma benzer şekilde "Tu destur!..." denilerek geçilir ve böylece Gûlyabanilerin zarar vermesinden korunulacağına inanılır.[268]

B. Hadislerde "Gûl" İnancı

Câhiliye Arapları arasında yaygın olan "Gûl" inancının Hz. Peygamberin hadislerinde hem müsbet hem de menfi yönleriyle konu edildiğini görmekteyiz. Yani bir kısım hadislerde zahiren "Gûl"ün varlığı kabul ediliyor gibi anlaşılıyor ise de, diğer bir kısım hadislerde onun tamamen reddedildiği ifade edilmektedir. Konu ile ilgili hadislerden örnekler görmeye çalışalım.

Ebû Eyyüb el-Ensari'den yapılan rivayette "Gûl" ile yapılan bir mücadeleden bahsedilmektedir. Ebû Eyyüb el-Ensari'nin içinde hurma bulunan bir duvar bölmesi vardı. "Gûl" gelir ondan alırdı. Bundan Hz. peygambere yakındı. Bunun üzerine Rasûlullah şöyle buyurdu: "Git, onu gördüğün zaman, Bismillah, Peygamber'e icabet et! de." Sonra Ebû Eyyüb, "Gûl'u yakaladı. Fakat bir daha dönmeyeceğine yemin etmesi üzerine onu bıraktı. Müteakiben Hz. Peygambere geldi, Rasûlullah ona: "Esirini ne yaptın" diye sordu. Ebû Eyyüb, "bir daha dönmiyeceğine yemin etti" dedi. Rasûlullah o yalan söyledi ve esasen yalan söylemeye de alışıktır." buyurdu. Ebû Eyyüb, "Gûl"ü bir kere daha yakaladı, o bir daha dönmeyeceğine yemin edince, onun serbest bıraktı. Sonra Rasûlullah'a geldiği vakit; "Esirini ne yaptı" diye sordu. Ebû Eyyüb, "bir daha dönmeyeceğine yemin etti. (bıraktım)" dedi. Daha sonra "Gûl'u üçüncü kez yakalayınca, ona "seni Rasulullah'a götürmeden bırakmıyacağım." dedi...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın