Şehir planı ve belediye hizmetleri

İkinci Bölüm

ŞEHİR PLANI VE BELEDİYE HİZMETLERİ

I. Evlerin Konumu

Ibn Haldun, hüner ve sanayii yerleşik hayata bağladıktan sonra, bina ve yapıların ancak yerleşik hayat sürenler tarafından vücûda getirileceğini, bunları yapabilmek için yapı işlerinde becerikli ve usta olmak gerektiğini belirtir .Arapların tabii şartlara riayet etmeden, şehir kuracakları yerin ancak develerin beslenmesine uygun olup olmadığına baktıklarını, hububat ithal edildiği için toprağın verimli olup olmadığına dikkat etmediklerini söylemektedir. Bununla birlikte genellikle göçebe hayatı yaşıyan araplar pek çok yerleşim merkezleri kurmuşlardır. Batlamyos'un en azından koordinatlarını verdiği merkezlerinin harita üzerinde yerleşimi incelendiğinde neredeyse sayılarının bu gün var olana yakın olduğu görülecektir.Bunlarm bir kısmı yavaş yavaş oirta-ya çıkarılmaktadır.

ez-Zeccâcî'nin ifâdesine göre bina olsun olmasın araplar bir topluluğun oturtuğu yere "dâr" diyorlardı. Bunun çoğulu olan "dûr" ve "diyar" kelimeleri de "mahalle" anlamına kullanılmakta-dır.Şehrin mahallelerine fazlaca insan dolaştığı için "dâr" veya" dûr" denilmiştir.

Küçük yerleşim birimlerine araplar, "karye" diyorlardı. Kelime Yemen kökenlidir. Bunlara ayrıca "toplayan, bir araya getiren şehir" demek olan "el-mısru'1-câmi"1 de demişlerdir. "Mısr" kelimesi aslında evler arasındaki sınır demektir. Bundan hareketle yerleşim birimlerine "mısr" adı verilmiş olmalıdır. Karyelere , sanat erbabımn bulunduğu yer olması nedeniyle "mesnea" da denilmiştir.

Etrafı surlarla çevrili daha büyük yerleşim merkezlerine araplar, "medine" ( =şehir) diyorlardı. Daha önce "Yesrip" olan Medine'ye bu adın verilmesi ise Hz. Peygamber'in hicretinden sonradır. "Peygamber şehri" demek olan "Medinetu n-Nebî'"den kısaltmadır.

Şehir plânlarında mabedin merkezde yer alması dünyanın hemen her yerinde yaygın bir âdettir. Bu âdet, muhtemelen Kur'an'm, "Ümmu 1-kurâ" (Şehirlerin anası) olarak tanımladığı ve yeryüzündeki ilk mabedin yapıldığı Mekke örneğinden yayılmış olmalıdır. Birbirine üç-dört yüz metre mesafeli mahallelerden oluşan Medine, Mescid-i Nebevî'nin inşasından sonra bu plâna uygun bir şekil almaya başlamıştır. Bununla birlikte merkeze yığılma istenmemiş, şehrin nefes alabilmesi için evlerin merkezden uzak yapılması teşvik edilmiştir. Mesala, Ahmed b.Hanbel'in bir rivayetinde Mescid'e yakın olan evin uzak olana üstünlüğünü, Allah yolunda cihad edenin oturandan üstünlüğüne benzetmiştir.

Daha sonra kurulan Küfe, Basra, Fustad gibi ordugah şehirlerinin plânları da mabed merkez alınarak yapılmıştır. Mesela bunlardan Kûfe'de, merkez alınan bir noktadan, güçlü bir okçuya dört bir yöne attırılan okların düştüğü noktalar birleştirilerek mescidin yeri tespit edilmiş ve bu merkezin etranna, ana caddeler kırk, yan yollar yirmi ve ara sokaklar yedi zira' bırakılmak üzere binaların yapılmasına izin verilmiştir.

Hz.Peygamber hicretten sonra hızla büyüyen Medine'de sokakların en az yedi zira' olmasını ister ki, bu o zaman için yüklü bir devenin rahat geçebileceği bir mesafedir .Hadis bitişik nizamda inşa edilmeyen evlerin aralarında bulunması gereken mesafeye de işaret etmektedir .Tasarruf için duvarların komşu duvarına dayanması ve komşunun mertek koymasına izin verilmesi ile ilgili hadisler, Medine'de bir kısım evlerin bitişik nizamla yapılmış olduğunu göstermektedir.Bu tür evler bir cadde kenarında dizilmiş olmalıdır.Ibn Şebbe'nin bazı evlerin yola beş zira' (yaklaşık iki buçuk metre) mesafede olduklarına dair rivayetleri, bu rakamın bir standard ifade ettiği izlenimini vermektedir. [14]

II. Evlerin Su İhtiyâcı

Evlerde su ihtiyacı genellikle umumî kuyulardan sağlanmaktaydı. Medine'de zaman zaman su darlığı çekilmiş, su yüzünden bir takım ihtilaflar çıkmıştır. Su ve su ile ilgili ihtilaflar Kur'an'daki bazı kıssaların da konu sudur. Kissalara konu olan olayların geçtiği yerler Hicaz bölgesi yakınındadır. Bunlardan biri Salih (a.s.)'in kıssasıdır. Kayadan çıkan mucize devenin sulan-masıyla ilgilidir. Olay, Medâin-i Salih'de geçer ve şehrin kalıntıları hâlâ ayaktadır. Hz.Peygamber Tebük Seferi sırasında buraya uğramış ve askerleri buradaki kuyulardan su almışlar, Rasûlul-lah "helak olmuş bir toplumun kuyuları"ndan olduğu için bu suların kullanılmamasını istemiştir. Aslında uzun zaman kullanılmamış olan bu kuyuların sularının içmek için gereken özelliğe sahip olmadığı için bunu istemiş olsa gerektir. Kuran geçmiş zulümleri sebebiyle yıkılıp giden milletlerin kuyularından "bi'ru muat-tale" (kullanılmaz olmuş kuyular) olarak bahseder.

Kur'an'daki diğer kıssa Hz. Şuayb (a.s.)'ın kızları ile ilgilidir. Musa (a.s.) Medyen'e geldiğinde Şuayb(a.s.)'m kızları kuyu başında beklemektedirler.Diğer çobanlardan sıra bulup davarlarını sulayamazlar. Onlara yardım eden Mûsâ (a.s.), kızların babaları tarafindan davet edilir ve uzun zaman onun yanında kalıp kızlarından biriyle evlenir.

Her iki olayın geçtiği yer Hicaz'a oldukça yakındır. Su bu yörede eski çağlardan beri kuyulardan elde edilir.Bu bakımdan İslam fıkhının da önemli bir bölümü kuyuların hangi şartlarda kullanılabileceği ve diğer su sorunlarıyla ilgilidir.

Ibn Şebbe, Medine'de bulunan kuyularla ilgili bazı bilgiler vermektedir. Buradan edindiğimiz bilgilere göre her mahallenin bir kuyusu vardır. Ancak Özel kuyusu olan evler de vardır. Bazı kimseler sahip oldukları kuyuların sularını para karşılığında sat-maktadır.Hz.Peygamber'in teşvikiyle, bunlardan biri olan Rûme Kuyusu, Hz.Osman tarafından satın alınmış ve müslümanlarm istifâdesine sunulmuştur.

III. Ev Ve Sokakların Temizliği

Yukarıda da belirtildiği gibi Hz.Peygamber, odalarda bulunan çöpleri şeytanın toplantı yeri olarak tanımlar ve bu şekilde onları temizliğe teşvik eder. Tirmizı nin bir rivayetinde ashabtan birine evlerin kapı önlerinin temiz tutulması ve yahûdîlere benzememeyi emreder. Hadisden Medine'de yaşıyan Yahudilerin sokak temizliğine pek riâyet etmedikleri, genellikle el sanatlarıyla uğraşan Yahudilerin herhalde daha fazla çöp yaptıkları ve bunları şehir ortasında orda burda bıraktıkları anlaşılıyor. Gerek Hz.Peygamber, gerekse kendisinden sonra gelen halifeler bu terbiyeyi halka vermeye çahşmışlardır.Meselâ Hz.Ömer, Ebû Musa el-Eşarî'yi Basra'ya Vali olarak gönderdiği zaman ona, Allah'ın Kitabını, Hz.Peygamber'in sünnetim öğretmek ve sokaklarını temiz tutmak konusunda tembihde bulunmuştur. [15]

IV. Yerleşim Merkezlerinin Sokak Ve Evlerin İsimlendirilmesi

Hicazin,"Hicaz" diye bu şekilde adlandırılması Esmaî, Ibniı 1-Kelbî ve Azrakî'ye göre ="iki şeyin arasım ayırma" fiili ile ilgilidir.Necid'le Tihame ; denizle bâdiye; el-öavr'la Şam; Necid'le Serat bölgelerini birbirlerinden ayırdığı için bu şekilde adlandırıl-dığı söylenmektedir.

Hicazda bulunan en önemli şehir olan Mekke'nin bir adım Kur1 an, "Ümmü'1-kurâ" olarak verir."Bütün karyelerin anası" demek olan kelime Elmalı'nın ifadesiyle "merkez-i cihan,kıble-i enam" demektir. Mekke'nin bir adı da Kur'an'da zikredildiği ve tamiri sırasında temelinden çıkan ibranî dilindeki levhalarda ve Mezmurlar'da da görüldüğü gibi "Bekke"dir. Batlamyos'a izafe edilen Asya'nın altına haritasında ise Makoraba olarak gösterilmiştir ki Güney Arabistan veya habeş dilinde "mâbed" manasına gelen "mikrab" kelimesinden türemiştir. Mücâhid, "be" harfini, "mim"e kalbederek "lazib" ve "lazım" denildiği gibi "Bekke"ye "Mekke" denilmiştir diyor.

Mekke'ye neden Bekke denildiği konusunda muhtelif fikirler ileri sürülmüştür.Bunların çoğu "parçalamak, dağıtmak, kahretmek, hayvanı yükle yormak, topluluk içinde sıkışmak" gibi manaları olan fiiliyle ilgilidir. Böylece düşmanlarının kahrolduğu; insanların izdihamdan birbirlerini çiğnedikleri ; kendisine yapılan yolculukta hayvanların yorulduğu yer olarak adlandırılmış olmaktadır .Kur1 an'da, Mekke'nin "Bekke" olarak isimlendirilmesi, muhtemelen zikrettiğimiz fiilin müennes mekan ismi olan "me-bekke" nin halk dilinde kısa olarak söylenişiyle ortaya çıkmıştır. Suyunun azlığından dolayı bu şekilde isimlendirildiği, helak etti) Darimî, Mukaddime, 46.

İnek fiilinden, orada zulmedenin helak olması için bu adı aldığı da söylenir.Bir râciz (şair) şöyle demiştir.

Mekke!Fâciri çokça helak et!Mezhic ve Akk'i helak etme!"

Asaf ve Naile ile ilgili anlatılanlar ve fil olayı böyle bir ihtimali güçlendirmektedir.

Medine'nin eski adı ise Yesrib, Batlamyos ve Bizanslı Step-hanos ta "Yesrippa" ,Mina kitabelerinde "Yesrib" olarak geçmektedir. Bu adın araplann atası Sâm'ın oğlu irem'in çocuklarından Yesrib b. Kâniye'den geldiği rivayet edilir. Hz.Peygamber Medine'ye gelince buranın adını daha önceki adının tam aksi anlamda Tâbe" veya "Taybe" olarak değiştirdi.Çünkü "Yesrib" kelimesi, serb" kökünden gelmektedir ve arab dilinde fesat demektir. Şüphesiz yüz yılı aşkın bir süredir düşmanlıkların hakim olduğu bir şehirde barış ve huzuru getiren Hz.Peygamber her kötüyü iyiye çevirdiği gibi kötü isimleri de güzelleriyle değiştirmiştir.

Medine, şehir manasına gelen ...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın