Öğretim kurumları ve işleyişleri

İkinci Bölüm

ÖĞRETİM KURUMLARI VE İŞLEYİŞLERİ

1- Öğretim Yerleri (Okul)

A) Mescid

Hz. Ebu Bekir ve Ammar b. Yasir'in evlerinde yaptıkları özel mescidleri bir eğitim yeri saymak belki mümkün olmaz, fakat yine de buraları namaz kılmanın yanı sıra, âyetleri okuyup öğrenme için ayrılmış yerler olarak görülmelidir.

Medine'li müslümanlarm Hz. Peygamber'in uygun buduğu bir plana göre yapılan mescidin çok maksatla kullanıldığı, fonksiyonlarından birinin öğretim olduğunu biliyoruz. Burada öğretim halkaları kurulduğuna, hatta öğretimde bir takım edep ve motad-lara uyulduğuna dair misaller vardır. Çok defa Hz. Peygamber mescitte toplananlara dinî birgiler öğretiyor, sorulan soruları cevaplandırıyordu. Bir rivayete göre Hz. Peygamber, bir defa mescide girdiğinde nafile ibadet eden ve öğretimle meşgul olan iki grup görmüş, her iki grubu takdir etmekle beraber kendisi öğretim yapanların yanına oturmayı tercih etmişti.[26]

Bu mescidin planı ve yapı özellikleri hakkında bazı bilgilere sahibiz: Eski mezarlar ve su birikintileri bulunan bakımsız bir arsa tesviye edildikten sonra bir tarafı yüz zira (50 metre) olan bir-kare temel üzerine inşa edilmişti. Duvarları için taş ve tuğla kullanılmış, kenarlarda bu duvar ve ağaç direkler üzerine hurma yaprakları örtülmek suretiyle kapalı bir kısım meydana getirilmiş, karenin orta kısmının üzeri ise açık bırakılmıştı.[27]

B) Suffe

Peygamber Mescidinin kuzey duvarının içe bakan üstü örtülü ve zeminden biraz yüksekçe kısmı özellikle öğretim yeri ve yurt olarak kullanılmıştır. Yatakhane kısmı, öğretim yerinden daha geniş bir yer kaplıyordu. Buradaki öğretime katılan Medine yerlileri (Ensar) muhtemelen gündüzleri geliyor, akşamları evlerine dönüyorlardı. Yurtta kalanlar daha ziyade fakir Mekke'li göçmenler (Muhacir) ve uzak yerlerden gelen misafir öğrencilerdi.

Öğrenci sayısının 70-100 arasında olduğu tahmin ediliyor. Ancak bu miktar herhalde misafirler çoğaldığı zaman hayli arta-biliyordu (Bir rivayete göre 400).

Suffe'nin —bilhassa yiyecek— giderleri zenginlerce, burada kalıp gündüzleri çalışan bazı kimselerce sağlanıyordu.[28]

C) Daru'l-Kurrâ

Suffe'nin öğretim için yetersiz kalması üzerine Medine'de bazı evlerde daru'l-kurrâ denilen okullar açlıması yoluna gidilmiştir. Rivayete göre Mahreme b. Nevfel'in evinin bir kısmı veya tamamı Kur'ân öğretimine tahsis edilmiş, daru'l-kurrâ denilen bu eve, Bedir savaşından biraz sonra Medine'ye gelen Abdullah b. Ümmi Mektum misafir olmuştu.[29] Sonradan cami dışında din Öğretiminin ilk misali olarak bu ev hatırlanacaktır.[30]

D) Küttab

Bazı belgelerden Hz. Peygamber devrinde çocuklara biLıassa okuma-yazma öğretilen "küttab"lar açıldığı anlaşılmaktadır. Meselâ Ümmü Seleme, küttab mualliminden kendisine yardım etmeleri için birkaç çocuk istetmişti. îbn Ömer ye Ibn Üseyd bir münasabetle sıbyan mektebine uğramışlardı.Ümmü Derda bir öğrencisine okuma, yazma öğretirken bir levhadan istifade ediyordu.[31] Belki çoğunluğunu gayr-i müslim öğretmenlerin teşkil ettiği bu ilkokullarda, bazı din bilgilerinin verildiği şüphelidir. Zira ilk iki yüzyıl boyunca Müslüman olmayan bir kimsenin Kur'an öğretip öğretemeyeceği hususu tartışmalara sebep olmuş, neticede yazı ve din öğretimi ayn ayrı yapılmaya başlanmıştır.[32]

2- Öğretmen

A) Rabb Terimi

Rabb sözünün daha ziyade Allah'ın terbiye edici ve öğretici niteliği için kullanıldığı görülmektedir. Kelime olarak "besleyen, büyüten, ziyadeleştiren,.yetiştiren" manalarına gelmektedir ki, bunların eğitim ve öğretimle ilgisi açıktır.[33]

Canlıların beslenme ve gelişmeleri için maddî nimetler vermesi yanında onları çevrelerine uyum sağlayacak sinir sitemi ile donatmıştır. Hayvan türlerine yaşamaları için gerekli ihtiyaç ve motivlerini karşılayacak bir takım teknik bilgiler Rab tarafından verilmiştir. Kur'ân'da bu çeşit fıtrî öğretimden bahsedilir: «Rabbin balansına, ağaç ve hazırlanmış kovanlar edinmesini, sonra bütün meyvelerden yemesini, Rabbinin tesbit ettiği yolları boyun eğerek takip etmesini vahyetti (öğretti).[34] Eskiden ntrî bilgi veya ilham denilenbu davranış şekline ilim diliyle içgüdü diyoruz.

ilk inen ayetlerde Rabbin insanı yarattığı, Kerim olduğu için insana kalemle yazmayı ve böylece insana bilmediğini öğrettiği, insanın O'nun öğrettiklerini okuması gerektiği bildirilmiştir.[35] Başka ayetlerde yaratıklara karşı şefkatli olan Allah'ın (Rahman) Kur'an ı öğrettiği,insam yarattığı ve ona kelimelerle konuşmayı (beyanı) öğrettiği belirtilir.[36] Yine Rabbin yeryüzünde bir halife olarak insanı yarattığı ve ona bütün isimleri öğrettiğinden bahsedilir.[37]

Bunlardan insanın - bazı refleksleri bir yana bırakılacak olur-sa-doğuştan bazı bilgi ve tekniklere sahip olmaktan ziyade bir öğrenme ve ifade yeteneği ile doğduğunu çıkarmak mümkündür. İnsanın doğuştan bazı şeyler getirmiş olduğunu kabul etmekle beraber onun tamamlanmış bir varlık olmadığı görülmektedir. Doğuştan getirdiklerini, öğrenmeyi mümkün kılacak bir donanım saymak gerekir. Şu ayet bu durumu açıklamaktadır: «Allah sizi analarınızın karnından hiçbir şey bilmez olarak çıkarmıştır; ancak size kulak, göz ve kalpler vermiştir...»[38]

Özetle insan sinir sistemi bilgi ve beceri dolmaya hazır, çeşitli uyarıcıları alıp kavrayacak ve işleyecek bir şekilde teçhiz edilmiştir. Böylece uyarıcıları zihinde bir sembol olarak idrak edip korumakta, bu semboller arasında çeşitli bağlar kurmakta (akıl, zeka) bunları düzenli seslerle (söz, kelime) ve işaretlerle (yazı) ifade edebilmekte, bu işaretleri tekrar okuyup anlayabilmektedir.

Ancak insanın Yaratıcısı ve Terbiye edicisi onu sadece öğrenme yetenekleri ile yaratıp kendi kendine bırakmış değildir. Zaman zaman insanlardan biri vasıtasıyle özellikle sebep-sonuç arasındaki bağın fizik olaylardaki kadar birbirine yakın ve bariz olmadığı-insan ve toplum olayları, değerleri ile ilgili prensipleri bildirmektedir. Ayrıca peygamberler bu bilgi ve değerlerin pratik uygulaması için bir Örnek ve model olarak gösterilmektedir. («Sizin için Peygamberlerde güzel bir örnek vardır.»[39] Hz. Peygamber, Rabbinin kendisini güzel bir şekilde terbiye ettiğini bildirmiştir.[40]

Kısaca Allah, insanı öğrenmesini sağlayan duyular, zekâ ve ifade (konuşma, yazma) yetenekleri ile yaratmış, ayrıca peygamberi vasıtasıyle gerekli bilgileri ve becerileri Öğretmiştir. Bu sebeple gerçek öğretici ve eğitici Rabbimizdir. [41]

B) Hz. Peygamberin Muallim Oluşu

Hz. Peygamber, Allah'ın aslında kendisini güzel ahlakın gerçekleştirilmesi için bir muallim olarak gönderildiğini belirtmektedir.[42]

Kur'an'da da peygamberlerin bir öğretici olduğuna dikkat çekilir. Mesela bazı ayetlerde peygamberler Allah'ın ayetlerini insanlara okuyan, kitabı ve hikmeti, bilmediklerini öğreten ve onları sapıklıktan kurtarıp temizleyen (iyi insanlar haline getiren) olarak tammlanmaştır.[43]

Peygamberler için kullanılan iki terim de mübeşşir (veya be-şir) ve münzir (veya nezir) dir ki, bunlar iyi ve kötü sonuçlara sebep olacak psikolojik ve sosyal şartlar hakkında bilgi veren, uyarma görevi yapan manalarına gelmektedir.[44]

Öğretme ile ilgili olarak kullanılan tebliğ de daha ziyade sözlü öğretimi ifade eder. Birçok ayetlerde Hz. Peygambere görevinin sadece açık bir şekilde bildirme olduğu, inanmamaları halinde üzülmenin veya zorlamanın yarar sağlamayacağı hatırlatılır.[45]

Bu sözlü öğretim yanında bir de etrafindakilerin O'nun örnek tutum ve davranışlarını taklid ederek öğrenmeleri söz konusudur. Gerçekte Allah, Peygamber'in müminler için benimsenecek güzel bir model arzettiğini bildirmiştir.[46] Bir yoruma göre inen vahiyler Peygamber'in zihninde bir bilgi olarak yerleşmekle kalmıyor, aynı zamanda bu bilgiye uygun davranışları da kazandırmış oluyordu.[47]

Islâmî konuların ilgi çekmesinde ve muhtevasının benimsenmesinde bir lider olarak Hz. Peygamber'in şahsî özelliklerinin ve etrafında bazı normal-üstü olaylar görülmesinin büyük tesiri olduğu şüphesizdir. Gerçi o «Ben de sizin gibi bir insanım, ancak bana vahyolunuyor.»[48] diyerek karizmatik bir lider görüntüsü vermemeye gayret gösteriyor ise de, bu ayetin son tarafı O'nun Allah'la ilişkisini açık şekilde ortaya koymaktadır.

Klasik Müslüman yazarların, Peygamberlerin ortak Özellikleri olarak gösterdikleri hususlar bir bakıma onların ruh sağlığını, ruhî yapılarındaki altrüist ve ideal motivlerinin canlılığını ifade eder. Kısaca doğruluk, güvenirlik, günah işlememe, zekilik ve bildiklerini başkalarına duyurma, diye belirtilen bu nitel...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın