Hz.Ömerin toprak siyaseti

İkinci Bölüm

HZ. ÖMER'İN TOPRAK SİYASETİ

Gerek teorik gerekse tatbikatı yönüyle islâm'da toprak hukukunun genel mahiyetini anlayabilmek için Hz. Ömer (r.a.)'in hilafeti döneminde izlediği toprak siyasetini yakından anlamakta zaruret var.

Niçin Hz. Ömer'in toprak üzerinde ve zirai üretimde takip ettiği siyaseti örnek olarak seçtik, sorusunu da kısaca cevaplamamız gerekir. Önce şunu bilmekte yarar var, Hz. Ömer'in toprak siyaseti genel olarak islâm'ın toprak sistemine ve Özel olarak Hz. Peygamberin dönemi içinde pratikte ortaya çıkan uygulamadan ayrı ve bağımsız değildir, ilerde de göreceğimiz gibi, Hz. Ömer bilhassa Sevad arazisinde getirdiği uygulama ile Hz. Peygamber'in sünnetiyle bir uyum sağlamak için gayret göstermiş ve toprak mülkiyetinin belirlenmesinde önemli payı olan görüş ve ictihadla-rina Kur'ân'dan uygun ve ikna edici mesnedler arama yolunda dikkat göstermiştir. Hz. Peygamber (s.a.v.)'in Beni Nadir ve Hay-ber'de gösterdiği uygulama, Hz. Ömer için önemi asla ikinci planda düşünülemiyen bir deneyim ve içtihadında kaynaktır. Kimi araştırmacılar her ne kadar Hayber örneği ile Sevad örneği arasında çelişkiler bulma eğiliminde iseler de, gerçekte ne böyle bir çelişki söz konusu olmuştur ve ne de Hz. Ömer (r.a.) buna cesaret edebilecek kadar sorumsuz bir kişidir. Hükümlerin maksadları açısından bakıldığında bir yönüyle Sevad pratiği ve getirdiği yeni statü, Beni Nadir ve Hayberi tamamlar niteliktedir. Sevad arazisinde izlenen bu tutumun tamamlayıcılığı bizi, bunu örnek almamıza sevketmiştir. Bundan ayrı olarak, Sevad üzerinde hükme bağlanan toprak statüsü, islâm tarihi boyunca hemen hemen bütün islâm toplumunun toprak sistemine ve üretim tarzına temel olma işlevim görmüştür. Bu itibarla, Hz. Ömer'in toprak siyaseti kamil anlamda islâm toprak sisteminin ve üretim tarzının en tipik ve en çırpıcı örneği sayılacak ve bugün de gerek toprak gerekse toprakaltı tabii servetlere ilişkin uygulanacak statü veya izlen:' cek siyaset şekilleri konularında ışık tutucu mahiyette ve önemdedir. [45]

I. Fetih Alanı

Allahın Resulü (s.a.v.) irtihal ettikten sonra, İslâm toplumu için belki de hesapta olmayan bir sorun çıktı. Yalancı Peygamberler ve irtidat meselesi. Yeryüzüne yayılmak ve insanlar arasında ilahi adaleti sağlayarak insanların Allahın rızasına uygun yaşama şartlarını güvence altına almak için inen islâm dinin ilk mün-tesibleri, irtihalle beraber başgösteren "başkanlık/hilafet" sorununu daha Peygamberin defni yapılmadan çözmüş ve fakat sonra da Arap yarımadasının bir çok yerinde patlak veren "irtidat" akımlanya karşılaşmıştı. Böyle bir ortamda islâm toplumunun dağılmasını önlemek ve devletin etkin gücünü her bölgede duyurmak muhakkak ki ilk halifenin izlediği politikanın odak noktası olacaktı.

Nitekim böyle oldu. Hz. Ebu Bekir'in tutumu ve dinin genel ve sabit ilkelerinden tavize açık olmayan kararlı tutumu ile Hz. Halid b. Velid komutasında islâm ordusunun harikalar doğuran üstün gücü sayesinde pek de uzun sayılmayan bir zaman içinde isyanlar birer birer bastın!di, irtidat (islâm'dan küfre, şirke dönme) hareketinin önü alındı ve türeyen yalancı peygamberler bir bir ortadan kaldırıldı. Bu işler İslâm devletinin uygun gördüğü bir biçimde son bulduktan sonra, Hz. Ebu Bekir İslâm devletinin varlığı ve devamı için tehlikeli bulduğu küçük kabilelere, büyük devletlere karşı savaş açtı. Bu, fetih hareketinin önemli bir başlangıcı sayılır. Hicretin 12. yılında Irak bölgesine bir takım seferler düzenlenmiş, bu arada Hira bölgesi tamamen islâm ülkesinin sınırlarına katılmıştı. Bir sene sonra, yani H. 13 yılında Suriye baştan başa müslümanlann egemenliği altına girmişti.

Hz. Ebu Bekir (r.ajden sonra islâm devletinin başına geçen Hz. Ömer (r.a.) fetih siyasetine adeta yeni bir hız kattı. Ebu Ubeyd'in komutasında iyi teçhiz edilmiş bir orduyu İran (Sasani) kuvvetleri üzerine gönderdi. Bu sırada Halid b. Velid de Suriye'de savaşmaktaydı. Konumuzun asıl çerçevesi içinde olan Irak, Sasani imparatorluğuna bağlıydı ve Arap Irak'ı ile Acem Irak'ı olmak üzere iki bölge şeklinde mütalaa ediliyordu. Esasında islâm devleti ile Sasaniler arasındaki gerginlik, Hz. Peygamberin Iran Kisrası Perviz'e «islâm'a davet için» mektup ve elçi göndermesine kadar uzanır. Bilindiği üzerine Iran Kisrası mektubu yırtmış, elçiye eziyet ettirmiş ve bir bakıma sömürgesi sayılan Yemen Valisi Bazan'a haber göndererek Medine üzerine yürümesini söylemişti. Perviz, «Muhammed kölem olduğu halde bana nasıl böyle yazmağa cüret eder» diyordu. Ancak Bazan hareket hazırlığına başlamışken, Perviz oğlu tarafından öldürüldü ve bu hareket de yarıda kaldı. Daha önceleri Hz. Ebu Bekir, Müsenna'yı Irak'a yollamıştı. Hz. Ömer de önce Ebu Ubeyd'in, sonra da Müsenna'nın komutasında İslam ordusunu Irak'a göndermiş, fakat buna rağmen Irak fethedilememiştir.

Bu sırada iran'da siyasi bir kargaşa vardı. Hükümet derin bir sarsıntı geçiriyordu. Pervizin yerine geçen Şiruyah sekiz ay süren saltanatı döneminde on beş kardeşim iktidarına rakip çıkmasm-lar diye öldürdü. Şiruyah'tan sonra yedi yaşındaki Ardeşir tahta çıktıysa da bir buçuk yıl sonra bir saray mensubu tarafından öldürüldü; yerine Cavanşer geçti. O da bir yıl sonra öldü. Bu durum karşısında hanedanda henüz çocuk olan Yezdger'den başka erkek mirasçı kalmayınca Yezdgerd buluğ çağma erince tahtı ona ter-ketmek üzere Buran Duht Iran kraliçesi oldu.[46]

Hz. Ömer İran devletinin içinde bulunduğu bu kargaşalı dönemi yakından izliyordu. Saray çevresinde ardı-arkası gelmeyen siyasi cinayetler, tahtın hergün el değiştirmesi ve en sonunda halkın hiç de memnun olmadığı bir kraliçenin başa geçmesi, Hz. Ömer'e Kisra imparatorluğuna vurulacak en büyük darbenin zamanının geldiğim haber veriyordu. Daha fazla gecikmenin her bakımdan aleyhte olacağını hesaba katarak Arap yarımadasının her tarafından kuvvetler topladı ve uzun bir istişareden sonra bu kuvvetlerin başına Sa'd b. Ebi Vakkasi komutan olarak tayin etti. Sa'd b. Ebi Vakkas Irak'ın üzerine yürüdü ve iki ordu Kadisiyye'de savaştı. Bu sırada Buran Duht tahtından indirilmiş, yerine Yezdgerd geçmiçti. Savaş müslümanlann zaferiyle son buldu. Arap Irak'ı hemen hemen tamamıyla islâm ülkesine katıldı. Öte yandan da islâm kuvvetleri Yermuk savaşı ile Bizans ordulanm dağıtmıştı.

Hicri 16. senesinde fethedilen ve islâm sınırları içinde olan topraklann toplam alam 2.251.030 km2 idi. Mekke'den kuzeye 1036 km. doğuya 1087 km, güneye 483 km uzanıyordu. Bu geniş alan içinde Suriye, Mısır, Huzistan, Irak, Ermenistan, Azarbeycan, Fars, Kirman, Horasan, Mekran ve Belucistan'm bir kısmı vardı.[47] Bu kadar kısa zamanda ve sınırlı imkanlarla elde edilen bu netice, gerçekten akıllara durgunluk verecek niteliktedir. Şüphesiz ki bu başarıyı yalnız İslâm ordularının maddi kuvvetine ve üstün savaşma yeteneklerine bağlamak doğru değildir. Bu fetihlerin asıl kuvvet kaynağı, aşağıda da göreceğimiz gibi fethin yöneldiği daha adil, hakkaniyete dayalı yeni bir dünya vaadiydi. Bu yeni gelen müslüman dalganın mesajım doğru kavramakta zorlanmayan kitleler, fetihleri kolayca gerçekleşmelerine en büyük katkıyı sağladılar. [48]

II. Irak Topraklarının Statüsü Sorunu

Fetihler, geniş bir alan üzerinde yayılırken doğal olarak bu toprakların statüsü önemli bir sorun olarak kendini belli etti. Nitekim fetih'ten hemen sonra ordu komutanı «Sa'd b. Ebi Vakkas nasıl bir statü uygulanacağı konusunda halifenin direktiflerini almak üzere devlet merkezine bir mektup gönderdi. Hz. Ömer konuyu açıklığa kavuşturmak için Hz. Ali ve Muaz b. Cebele'nin fikirlerine başvurdu. Her ikisinin, yeni fethedilen topraklar hakkındaki fikirleri, «topraklan bırak, müslümanlara geçim olsun» merkezinde birleşiyordu. Hatta Hz. Muaz şöyle dedi: «Eğer araziyi dağıtırsan koskoca arazi bir azınlık grubun elinde kalacak, bunlar da bir erkek veya bir kız çocuklarına devredecekler. Sonra geleceklerin önü (yolu)nü kapatacaklar, böylelikle İslâm'a giden yol tıkamış olacaktır. Sen şimdikileri ve sonra gelecekleri düşün»[49] Hz. Ömer'in de düşüncesi bu yöndeydi. Önde gelen sahabelerle yaptığı müşavereden sonra Sa'd b. Ebi Vakkas'a şu mektubu gönderdi:

«Askerin ganimetlerin arasında taksim edilmesini istedikleri yolunda mektubunu aldım. Orduda, sana getirilen silahları, atları ve diğer malları savaşa katılan müslümanlar arasında dağıt. Arazi ve nehirleri (sular) ise işleyenlere bırak, dağıtma. Ki, bunlar müslümanlann giderleri için kalsın. Şayet hazır olanlara bunlan (toprak ve sulan) taksim edecek olursan gelecek nesillere hiçbir şey kalmayacak...»[50]

III. İtirazlar

Hz. Ömer'in topraklan savaşanlar arasında dağıtmayıp eski sahiplerinin elinde devlete belirli bir vergi (haraç) karşılığında bırakmak istemesi, sahabeden bazı kişilerin itirazlarına yol açtı. itiraz edenlerin başında Bilal b. Rebah, Abdullah b. Zübeyr, Se1-man-ı Farisi ve Abdurrahman b. Avf geliyordu. Hz. Ömer'in fikrini destekleyen başlıca sahabeler ise Hz. Ali, Hz. Osman, Hz. Talha ve halifenin oğlu Abdullah b. Ömer'di. Hz. Muaz'm da taksimden yana olmadığını yukarıda zikretmiştik, itirazın odak noktası ieti-had farkıydı, ileri sürülen gerekçelere bakılırsa Bilal ve arkadaşları, Hz. Peygamberin Hayber'de uyguladığı sünne...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın