Hazine işlemleri

Üçüncü Bölüm

HAZİNE İŞLEMLERİ

A- Gelir Tahsil Ve Sarf İşlemleri

Yeni bir hukukla ortaya çıkan islâm devletinin ilk kuruluş yıllarında ondan, bütün hazine işlemlerini yazılı belgelere istinad ettirmesini beklemek doğru olmaz. Bununla beraber Hz. Peygamber (s.a.v.) bu sahada önemli adımlar atmış ve bir hukuk devleti maliyesi için gereken hemen her şeyin misalini göstermiştir. [252]

I- Gelir Tahsil İşlemleri

Biz Hz. Peygamber devrinde hem bir kısım gelirlerin yazılmasına ve hem de bazan, tahsil edilen gelirlerin bekletilmeden ve hiçbir işleme tâbi tutulmadan dağıtıldığına şahit oluyoruz. Resûlullahm, tahsil ettiği gelirleri yazdırmak için merkezde çok sayıda memur istihdam ettiğim malî teşkilatlanma bölümünde ele almış idik.

Hz. Peygamber devrinde, vergilerini ödeyen mükelleflere makbuz verilmiyordu. O zamanlar için böyle bir âdet söz konusu değildi. [253]

2- Hazineden Para Ödeme Ve Mal Çıkarma

Resûlullah devrinde merkezdeki muhtelif cins gelirlerin konulduğu hazinelere bakanlar, Hz. Peygamberin şifahî emrine göre, onun istediği yerlere bu gelirleri harcıyorlar, veya merkeze getirilen gelirler, bizzat Resûlullah tarafından Kur'an'da gösterilen yerlere sarfediliyordu ki Beytülmal'in ortaya çıkışı ve malî teşkilatlanma bahislerinde bu hususlara temas edilmişti.

Gerek Hz. Peygamber ve gerekse de halife Ebû Bekir'in bazı kimselere, işletmeleri için hazine arazisi verdiklerinde, bir de işletme senedi tanzim ettiklerini görmekteyiz.

Resûlullah'm, hicrî 4. yıl gibi erken bir zamanda Selmân el Fârisî'nin kölelikten kurtulması için ödenecek meblağla ilgili, Hz. Ali (r.a.) ye bir çek tanzim ettirdiğini görmekteyiz.[254] Hz. Peygamber, Hayber mahsulünden hanımları ve diğer bir kısım kimseler için belli miktarlarda pay ayırdığında, bunları yazılı olarak da tes-bit etti.[255] Bu kimseler, her sene elde edilen gelirden yazılı belgelerde gösterilen miktarlardaki hisselerini alıyorlardı.

Kısmen de olsa Hz. Peygamber devrinde, hazineden yazılı belgeler veya çeklerle para çekildiğini gösteren diğer bir hâdise de şudur: Resûlullah; Ebû Süfyan, Safvan b. Umeyye, Uyeyne b. Hısn ve el-Akra' b. Habis gibi bir kısım önde gelen kimselere, onları islâm'a ısındırmak için, zekât gelirlerinden hisse ayırdığında, ellerine bir de yazı (:hatt) verdi.

Uyeyne ile el-Akra'm Resûlullah'a gelip ondan yardım istediklerini, Hz. Peygamberin de onlar için Muaviye'ye yazılı ve hatta mühürlü birer belge tanzim ettirdiğini ve onların bu çeklerle kendi bölgelerine döndüklerini anlatmıştık.[256] Muhakkak ki bu iki kişi, ellerindeki yazılı belgelere göre, kendi vilayet hazinelerinden para çekeceklerdi. Merkezde haznedarlar, Resûlullah'm sözlü emriyle harcama yapıyorlardı. Herhangi bir bölgeye gönderilen zekât memurları ise topladıklarını Kur'an'da gösterilen kimselere dağıtıp artanı merkeze getiriyorlar ve Hz. Peygambere hesap veriyorlardı. [257]

B- Zaman Bakımından Hazîne İşlemleri

Hz. Peygamber devrinde, yeterli gelir olmadığı zamanlarda halktan teberru gelirlerinin tahsil edildiği veya borç alındığı olmuştur. Meselâ, Tebuk seferinin masraflarını karşılamak için

Hz.Peygamber, varlıklı kişilerden yardım talebinde bulunmuştur.[258] Mekke'nin fethim müteakip günlerde Huneyn savaşı patlak verince de Resûlullah, Mekke zenginlerinden toplam 130.000 dirhem borç para ile 100 zırhlı gömlek ödünç aldı ve harbin bitiminde, elde edilen gelirlerden bunları hemen ödedi.[259] Bir defasında da onun, birisinden borç olarak bir sığır aldığını ve daha sonra zekât olarak gelen develerden görevli memuru Ebu Râfi'a bu borcu ödettirdiğini görmekteyiz.[260] Kendisi, aile fertleri ve yakınları zekat gelirlerinden yararlanamayacağına göre muhakkakki bu, devlet adına alınmış bir borç idi. Devlet Resûlullah'dan sonraki zamanlarda da borç para almıştır.

Buharî'nin naklettiğine göre, Resûlullah bir sefer sırasında, askerlerin bütünün şahsî yiyeceklerine el koydu ve hepsini bir yere toplıyarak oradan herkese eşit bir şekilde bölüştürdü ve fevkalâde zamanda hazarda da aynı yola başvurulabileceğini belirtti.[261] Müslim'in anlattığına göre bir defasında Medine'ye Mu-dar kabilesinden çok fakir ve perişan insanlar geldiler. Bunların acıklı durumları Hz. Peygamberi rahatsız etti ve Kur'an'm Nisa sûresi 1. ve Haşr sûresi 18. ayetlerine dayanarak onlar için halktan yardım topladı,[262] Muhakkakki bu sırada, devlet hazinesi bu yardımı yapmaya müsait değildi.

Beytülmâl gelirleri yeterli olmadığı zamanlarda Resûlullahın bazı zenginlerden, gelecek senenin vergisine mahsuben iki yıllık zekâtı birden tahsil ettiği de olmuştur. Meselâ o, amcası Abbas'tan bir keresinde böyle zekat almıştır. Merkezde, zekât tahsil memuru olarak görevlendirilmiş olan Hz. Ömer, Abbas (r.a.)dan zekat almaya gidince o, geçmiş sene iki yıllık zekatı birden verdiğini ileri sürerek ödemede bulunmamış, şikâyet üzerine Resûlullah onu tasdik etmiştir.[263]

C- Yer Bakımından Hazîne İşlemleri

1- Zekâtın Toplandığı Bölgede Sarfedilmesi Ve Diğer Bölgelere Nakli

A- Zekâtın Mahallinde Sarfı

İslâm'da gelirlerin önce, toplandığı bölgede dağıtım ve harcanması bir esastır. İhtiyaç fazlası gelirler ise en yakın bölgelere veya doğrudan merkeze nakledilirler. Merkez kendisine nakledilen fazla gelirlerden bir kısmını, geliri kendisine yetmiyen bölgelere gönderir ve böylece merkez hazinesi, bölgeler arasında bir dengeleme sağlar.

Gelirlerin en yakından başlayıp uzağa doğru harcanması kaidesine ferdî dağıtımda da uyulması istenmektedir. Bir fert, zekâtını kendisi dağıtacaksa, yani devletin, kendisine teslim edip etmemekte serbest bıraktığı mallarının zekatını kişi kendisi dağıtmak istiyorsa, önce akraba ve komşuları arasındaki muhtaçlara vermelidir. Şart olmamakla beraber tavsiye edilen budur. Farz derecesinde olmıyan diğer hakların ödenmesinde de durum aynıdır. Allah, Kur'anda, çeşitli hak sahiplerine olduğu gibi akrabaya da verilmesini emretmekte,[264] yakın ve uzak komşuya ve yanımızdaki arkadaşa da iyilik yapılmasını istemektedir.[265] Hz. Peygamberin hadisleri incelenecek olursa, akraba ve komşu haklarının birinci sırayı aldığı görülür. Onların zengin akraba ve komşularının malında, hem akrabalık ve hem de muhtaç olmaları dolayısıyla diğerlerine nazaran iki hakları bulunmaktadır ki Hz. Peygamber, akrabaya verilmekle böylece iki hakkın ödenmiş olacağını haber veriyorlar.[266] Hz. Peygamberin «Önce ailenden başla... sonra en yakınların ve onlardan sonraki yakınların gelir»[267] sözleri, yardım ve dağıtımın yakından başlayıp uzağa doğru yapılacağını açıkça gösterir. Onun; karnı aç olarak sabahlıyan birine komşu olanlardan Allah'ın himayesinin kalkacağını, haber vermesi de bu hususta ayrıca bir delildir.[268]

Hz. Peygamber (s.a.v.) Muaz b.Cebel'i Yemen'e gönderdiği zaman Muaz'a; onların zenginlerinden alınacak zekâtın, onların fakirlerine dağıtılmasının, Allah'dan bir farz olduğunu, bildirmişti.[269] Resûlullah, H. 8 yılda müslüman olan Abdul-Kayslara, Bahreyn ve civarında oturan halka gönderdiği yazısında da şöyle diyordu:

«Ben içinizdeki zenginlere ait malların fazlalık teşkil eden kısımlarını alıp fakirlerinize dağıtmanızı emrediyorum. (Bu zekât vergisi) müslUmanların mallarında Allah ve Resulünün tanzim edeceği farzolan miktarda (yılda bir defa tahsil edilecektir.)»[270] Resûlullah'ın aynı tarz yazıları, başka bölgelere de gönderdiği anlaşılmaktadır. Ebu Ubeyd'in naklettiğine göre, Sa'd b. Bekr kabilesinden birisi Hz. Peygambere gelerek ona bazı sorular sordu ve dediki; «Bize mektupların ve elçilerin geldi. Zenginlerimizin mallarının fazla gelen kısımlarının alınıp fakirlerimize verilmesini sen mi emrettin? Resûlullah da, evet, diye cevap verdi»[271] Hz. Pey-gamber'in süt annelerinin mensup bulunduğu bu kabile Damame b. Salebe isminde birini Resul ullah'a göndererek, elçilerin kendilerine söylediklerinin doğru olup olmadığını araştırmışlardır.[272]

Hz. Peygamber, vali ve âmillerine gönderdiği yazılarında, genellikle, zekâtın gene toplandığı bölgede dağıtılıp sarfedileceğini tebarüz ettirmiştir. O, Bahreyn âmili olan Alâ b. Hadramî'ye [273]ve Umman ile Bahreyn arasında yaşıyan Ezd-i Debâ'nm vergi memuru (:musaddık) olan Huzeyfe b. el-Yemâna [274]gönderdiği yazılarında, vergi nisbetlerini belirttikten sonra;

«(Bu zekât) onların zenginlerinden alınıp onların fakirlerine dağıtılacaktır.»

emirlerim vermiştir. Az Önce temas ettiğimiz gibi Hz. Peygamber, Yemen'e çok geniş selâhiyetlerle gönderdiği Muaz'a da bu şekilde bir yazı yazmıştı. Bu hadisler zekâtın, toplandığı bölgelerde sarf edileceğini gösteriyor ise de bir kısım âlimler, hadislerde geçen «onların fakirleri» ifadesiyle sadece o bölge faki...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın