Devlet müdahalesini mümkün kılacak piyasa

İkinci bölüm

DEVLET MÜDAHALESİNİ MÜMKÜN KILACAK PİYASANIN OLUŞUMU ve MÜDAHALEYE MEVZU OLAN MUAMELELER

I. Müslümanların Kontrolünde Yeni Bir İç Piyasa Tesisi: Medine Pazarı

Tarih boyunca iktisadî bağımsızlık siyasî bağımsızlığın en Önemli unsurunu teşkil etmiştir. Ticaret maksadıyla Filistin, Yemen ve Bahreyn-Uman bölgelerini dolaşmış, saygıdeğer, güvenilir, tecrübeli bir tacir[48] ve Mekke müşriklerinin, Benû Kinâne yurdunda imzaladıkları antlaşma[49] neticesinde ittifakla uyguladıkları şiddetli bir ekonomik ambargoya mâruz kalarak büyük sıkıntılara düşmüş[50] bir insan olan Hz. Peygamber (s.a.v.) de iktisadî bağımsızlığın önemini muhakkak ki çok iyi biliyordu. Allah'ın inayeti ve bu tecrübelerin kazandırdığı feraset ile, hicretini müteakip, ilk iş olarak siyasî ve iktisadî yönden - şartların elverdiği ölçüde hatta şartları zorlayarak- mümkün mertebe güçlü bir devlet tesis etmeyi hedef almıştı. Bunun tahakkuku için, bir yandan, hem devlet başkanı sıfatıyla kendisinin hem de Müslümanların siyasî hakimiyetini tesis edecek olan ve günümüzde bazı ilim adamlarınca 'Medine Anayasası' olarak adlandırılacak kadar büyük bir ehemmiyeti haiz bulunan muahedeyi gerçekleştirirken, diğer yandan da, Müslümanlar'a ait, onların hakimiyetinde, onların ahkamının uygulanacağı bir piyasa oluşturmalıydı. îş-te bu ve benzeri saiklerle, daha sonra 'Medine Pazarı' ismiyle anılacak olan pazar kurulmuştur.

Gerek hicretten önce ve gerekse sonra geçen zaman zarfında, her hususta olduğu gibi iktisadî hususlarda da bazı âyetler iniyor, bazı hükümler vaz' ediliyor, bazı câhiliye âdetleri yasaklanıp bazıları tâdil ve tashihe tâbi tutulurken yeni bazı kaideler de konuyordu. Ancak bütün bu hükümler derhal uygulamaya geçirilmeli, sağlıklı ve sürekli bir tatbikat için de uygun şartlar yaratılmalıydı. Zira hâlihazırda mevcut olan Medme pazarlarında[51] genellikle müşrik veya Yahudi tacirler hüküm sürüyorlardı. Tabiatıyla bunların ticari faaliyetleri ya kendi dinî anlayışlarına ya da câhiliye âdetlerine göre cereyan ediyordu. Halbuki islâm bunlardan bir kısmını yasaklamakta ve yeni birtakım piyasa normları vaz' etmekteydi. Her türlü gayri meşru muamelelerin cereyan ettiği bir ortamda Müslümanlar'ın, islâm'ın hükümlerini uygulamaları şüphesiz zor olacak, karşılıklı güven ortamı kolay kolay sağlanamayacaktı. Ayrıca bu gayri müslimlerle yapılan ticaret- piyasaya hakim olmaları sebebiyle- daha çok onların lehine idi ve bunun böyle sürüp gitmesi devletin istikbali açısından problem teşkil edebilirdi. Kaldı ki Müslümanlar, asla, "Arapların mallarından ne kapsak kârdır ve bu hususta da mesul ve günahkâr olmayız. Zira onlar hak yolda (!) değiller..."[52] şeklinde bir zihniyete sahip olan Yahudiler'in insafına terk edilemezdi. Öyleyse yapılacak ilk iş Müslümanlar'ın hâkim ve şer'î ahkâmın kâim olduğu müstakil bir pazar kurmaktı. Zira diğer pazarlar onların pazarı olamazdı: "Hz. Peygamber (s.a.v.) Nebit Pazan'na giderek bir göz attı ve: 'Bu asla sizin pazarınız olamaz', buyurdu. Sonra (başka) bir pazara gitti ve (yine) 'Bu asla sizin pazarınız olamaz', buyurdu.[53] Sonra (bilahare Medine Pazarı adım alacak olan) bu pazara döndü, etrafını dolaştı ve: ((îşte) sizin pazarınız budur; bu (pazar) daraltılmayacak'[54] ve burada vergi alınmayacaktır,' buyurdu"[55] Semhûdî'nin benzer rivayeti ise şöyledir: "Bir adam Nebî'ye (s.a.v.) gelerek: "Ya Resûlallah (s.a.v.)! Pazar için (uygun) bir yer gördüm, (gelip bir bakmaz mıydınız?)" dedi. Bunun üzerine (Hz. Peygamber) onunla birlikte Medine Pazarı'nın bugünkü yerine gitti ve ayağıyla (yere) vurarak: "(işte) sizin pazarınız budur; bu (pazar) daraltılmayacak ve burada asla vergi alınmayacaktır," buyurdu.[56] Hz. Peygamber (s.a.v.) tarafından seçilen bu pazar yeri Benû Sâide bölgesinde bir kabristandı, tik Önce bu teklife karşı çıkan Benû Sâide daha sonra razı oldu.[57] Burası açık bir alan olup bir binici pazar yerine inip devesinin palanını bıraksa, pazarı dolaşırken ne tarafa gitse palanım görebilirdi.11 Pazar yeri olarak bu bölgeyi seçmeden önce; "Resûlullah (s.a.v.) Bakî' ez-Zubeyr (bölgesin)de bir çadır kurdu ve '(İşte) bu sizin pazarınızdır? buyurdu. Hemen akabinde Yahudilerin reisi (Ka'b b. el-Eşref geldi, içeri süzülerek çadırın iplerini kesti. Bunun üzerine Resûlullah (s.a.v.): 'Önemli değil. Gerçekten ben, bunu, onu daha da delirtecek bir yere nakledeceğim', buyurdu. Sonra bu pazarı, şimdi Medine Pazarı'nın bulunduğu yere taşıdı ve emri verdi: 'îşte bu sizin pazarınızdır, burada devamlı sabit köşeler, yerler edinmeyin[58] (yani sabah erken gelen dilediği yere yerleşsin); burada hiç bir vergi (de) alınmayacaktır."[59] Bir çok hadislerinde pazar yerlerini şeytanların ordugâhı olarak nitelendirilen Hz. Peygamber (s.a.v.) ilk kurduğu pazarın yerini, insanları dünya lezzetlerine dalmaktan meneden ölümü[60] ve Mah-keme-i Kübrâ1 da kurulacak adalet terazisini hatırlatan en Önemli uyarıcılardan biri olan kabristan bölgesinde seçmek suretiyle belki de alıcı ve satıcıyı manevî kontrol altında tutmayı hedeflemiştir. Bu hadisenin geçtiği Bakî', Benû Kaynukâ' Yahudileri'nin bölgesinde olup[61] Benû Kaynukâ Pazarı'na yakın bir mevkide idi —ki bu pazar o dönemin Medine'sinde, Yahudiler'in elindeki iktisadî güç ve hâkimiyetin de etkisiyle, en çok rağbet gören pazar idi. Öy-leki, Câhiliye Mekkesi'nin büyük kapitalistlerinden iken Müslüman olup hicret ettiği Medine'de de ticaret mesleğini sürdürmek için pazar yerini soran Abdurrahman b. Avf a Benû Kaynukâ' pazarı gösterilmişti.[62] Kâ'b b. el-Eşref, bu rakip pazarın, iktisadî nüfuzları üzerinde ne büyük bir tehlike oluşturacağım çok iyi bildiğinden, halkının çıkarlarını korumak için, bilâhare çıkması muhtemel bir çatışmayı dahi göze alarak, Hz. Peygamber'in (s.a.v.) bu teşebbüsünü sabote etmekte tereddüde düşmeyip, bir an bile gecikmeden müdahalede bulundu.

Pazarın Benû Sâide bölgesindeki yeni yeri Yahudi yerleşim biriminden oldukça uzakta sayılır. Zira birisi Medine'nin bir tarafında iken diğeri de öbür tarafına düşmektedir ki burası Ka'b'm kolayca sabote edebileceği bir yer de değildir. Yeni pazarın, Mes-cid-i Nebevî'nin yanında, Medine'nin hemen hemen merkezinde, Buthân Vadisî'nde, hizmet verebilecek bir konumda bulunması, bize, Hz. Peygamber (s.a.vjin pazarı, Ka'b b. el-Eşref i daha da delirtecek bir yere nakletmekten kastının ne olduğu hususunda bir fikir vermektedir. Zira, eğer Ka'b, Bak? pazarı girişimini, sırf kendi bölgelerine tecavüz edildiği gerekçesiyle sabote etmiş olsaydı, pazarın, Medine'nin öbür ucuna; kendileriyle hiç alâkası bulunmayan başka bir bölgeye nakledilmesiyle niçin daha da del! eşsin?...

Bütün bu zikrettiklerimiz, pazarın kuruluşu ile ilgili hadise ve yorumları içermektedir. Ancak mesele pazarın kuruluşu ile bit-memekte, aksine, satıcı ve alıcıların, alışık oldukları, belli bir yer, muhtelif müşteri ve satıcılar edindikleri ve yakınlığı hasebiyle de yeğleyebilecekleri diğer pazarları bırakarak yeni pazara yönelmelerini mümkün kılacak şartları sağlamak gerekmekteydi, işte bunun da bilincinde olan Hz. Peygamber (s.a.v.), pazarın rüchaniye-tini yeterince arttıracak kadar önemli ve cazip bir kaideyi de kuruluşuyla birlikte vaz' etmekte gecikmemişti: "Burada hiç bir vergi alınmayacaktır." Bu ifadeden ve kaynakların verdiği bilgilerden anlaşılan odur ki Câhiliye döneminde kurulan pazarların ekseriyetinde bir çeşit pazar vergisi alınmaktaydı. Kister'e göre vergisiz yeni bir pazar kurma prensibi, Hz. Peygamber'in (s.a.v.) Ukaz'da-ki vergisiz pazar uygulamasını adapte etmeye niyetlendiğinin bir göstergesi olabilir. Resûlullah (s.a.v.)'m bi'setten sonraki ilk üç seneyi müteakip hicrete kadar geçen on sene zarfında, mütemadiyen Ukaz, Mecenne ve Zu'1-Mecaz panayırlarına giderek halkı islâm'a davet ettiğine dair rivayet, [63]Kister'in bu görüşüne güç kazandırmaktadır. Zira bu vesileyle Ukaz'daki tatbikatı gören ve ehemmiyetini anlayan Hz. Peygamber'in (s.a.v.) aynı uygulamayı Medine Pazan'na adapte etmesi gayet makul görünmektedir. Çünkü Ukaz'ın, o dönemin en meşhur ve revaçta pazarlarından olmasında bu uygulama da rol oynamıştır herhalde. Ona göre bu uygulamanın diğer bir yorumu da 'es-sûk sadaka' 17(yani pazarın, Hz. Peygamber'in (s.a.v.) ümmete sadakası=vakfı olduğu) fikridir.[64] Biz bunlara, bizce önemli olan bir başka noktayı daha ilâve etmek istiyoruz: Tecrübeli bir tacir olan Hz. Peygamber (s.a.v.) pazar vergisi almadığı takdirde satıcıların yeni pazarı tercih edeceklerini biliyordu muhakkak. Zira kâr arzusu ticaretin en önemli dürtüşüdür ve vergisiz kazanç daha fazla kâr demektir. Ayrıca verginin kalkması, maliyetleri azaltacağından, buna paralel olarak fiyatlar da düşme eğilimi gösterecekti. Tabiatıyla, diğer pazarlara nisbetle düşük fiyatlarla işlem gören mamuller daha fazla müşteri çekecektir. Benû Kaynukâ' kabilesinin, kendi pazarlarını parselleyip ücret mukabili kiraya verdikleri gibi tüccarlardan da pazar resmi aldıklarım,[65] dolayısıyla bu tür kira ve vergilerden muaf yeni pazarın, en güçlü rakibi olan Benû Kaynukâ' Pazan'na karşı en büyük bir avantaj elde edeceğini de hesaba katarsak, bu muafiyetin isabetlilik derecesini daha iyi kavrayabiliriz sanırız.

Bütün bu tedbirler meyvelerini vermiş olsa gerektir ki, ifadelerin zımnından çıkartabildiğimiz kadarıyla, tüccar bu pazara rağbet etmiş ve dolayısıyla da yeterli müşteri bulmuş demektir. Zira tüccarın pazarda çadırlar ve binalar kurma teşebbüsü [66]rağbetin ve kökleşme gayretinin bir göstergesi olsa gerektir. Ne var ki Hz. Peygamber (s.a.v.) bu teşebbüs...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın

ecek bir rol oynamamış, bilakis fiyatlar serbest piyasada arz-talep dengesine göre oluşmuştur. Tüketicinin istismar edilmediği ve karaborsanın görülmediği bir piyasada narha ihtiyaç duyulmaması doğaldır.[175] Arz-talep dengesinin, talebin lehine olarak bozulduğu bir ortam, tabiî fiyat artışlarına sebebiyet vermek yanında, karaborsacılık temayüllerim kamçılayıcı bir rol de oynayabilirdi pekâlâ. Bu ise sürekli ve daha da önemlisi fahiş fiyat artışlarını beraberinde getirebilirdi. Ne var ki köklü bir piyasa ahlâkının oluşturulduğu, gerek üretici, esnaf ve tüccarıyla, gerekse tüketici -siyle bütün piyasa aktörlerinin zühd ve kanaat içinde bulundukları o dönemde bu tür sunî fiyat artışlarına mahal bırakmamak için, narh dışında, günün şartlarının imkân verdiği diğer birtakım ekonomik önlemler de ihmal edilmemiştir.

Hadisde geçen ve 'Narh koyan Allah'tır' şeklinde tercüme etmeyi yeğlediğimiz iel-musa"ir huvallaK ibâresindeki 'el-mu-sa"ir' lafzı 'se'ara' kökünden tef il babında ism-i fail olup lugatta: Fiyatları belirleyen, sınırlayan, narh koyan manalarına gelmektedir. Bu ifadeden hareketle akaid âlimleri, yukarıda da belirttiğimiz gibi, irâde-i cüz'iyye ve külliyye tartışmalarına girerek 'el-mu-sa"ir' vasfının Allah'a, devlete değil- mahsus olduğunu beyan ederlerken, aynı ifadeyi göz önüne alan fakihlerin cumhuru da benzer bir sonuca vararak devletin fiyatlara müdahalesine cevaz verilemeyeceğini savunmuşlardır. Ancak, eğer 'narh koyan Allah'tır' ifadesi onların anladığı gibi mutlak bir lafız ise, yani fiyatlara Allah'tan başkasının müdahalesi asla caiz olmazsa, o takdirde satıcıların spekülatif, monopolistik (=tekelci) vb. gibi birtakım faaliyetlerde bulunmaları da yasaklanmalı değil midir? Ve eğer onlar Allah'ın hududunu çiğnemişlerse devletin bu duruma müdahale etmesi gerekmez mi? Kaldı ki Hz. Peygamber'in kavlinde narhın haramhğına ne gizli ne de açık bir delâlet vardır. Bilakis Hz. Peygamber (s.a.v.) 'narh haramdır' veya 'narh helal değildir' ve benzeri herhangi bir ifade kullanmamış, 'bolluk ve darlık veren ancak Allah'tır' buyurmakla da fiyat artışlarının piyasadaki darlık neticesinde oluştuğunu vurgulayarak, bolluk yaratmak suretiyle fiyatları ucuzlatması için Allah'a niyazda bulunulmasını tavsiye etmiştir.

Ibn Hibbân'ın bir rivayetinde narh hadisinin yukarıda zikri geçen versiyonuna ek olarak yer alan şu ifadeler iddiamızı desteklemektedir: (Hadisin râvisi Enes) dedi ki: "Bu [H. 8] senenin başında Müslümanların (pazarlarında) fiyatlar yükseldi. Narh koyması için Nebî'ye (s.a.v.) geldiler. Resûlullah (s.a.v.) bunu kerih görerek şöyle buyurdu: 'Birbirinize kin gütmeyin, birbirinizi kıskanmayın, birbirinize sırtınızı dönmeyin. Ey Allah'ın kulları kardeş olun' Sonra sözlerini şöyle sürdürdü: 'Bir kimse kardeşinin pazarlığı üzerine pazarlıkta bulunmasın. Şehirli köylü adına satış yapmasın. İnsanları kendi hallerine bırakın, [Allah] bazısını bazısından rızıklandırır.[176]

Ibn Teymiyye ve Ibn Kayyim, serdedildiği şartları da göz önüne alarak dikkaûli bir şekilde tahlile tâbi tuttukları bu hadisin mutlak ve âmm (=genel) olmayıp bilakis kaziyye-i muayyene (özel bir hüküm) ifade ettiğini açıkça belirtmek suretiyle bazı durumlarda narh konulmasının mümkün ve hatta -adaletin gerçekleşmesini kolaylaştırması hasebiyle- vacip olacağı kanaatine varmaktadırlar.[177] Bunu da, Hz. Peygamber'in (s.a.v.), sahiplerinden birinin kendi hissesini azat ettiği müşterek bir kölenin diğer ortaklarca da azatlanması durumunda emsal fiyatın üzerinde bir değer biçilmesini yasaklamasına[178] dayandırmaktadırlar. Sâri', müşterek köledeki bir hissenin azadı gibi bir maslahatta emsal fiyatı Ölçü almayı vacip kılar ve hak sahibine bundan fazlasını isteme ruhsatı vermezse, yiyecek, içecek ve giyecek gibi temel ihtiyaç maddelerinin temininde emsal fiyat takdiri daha büyük bir zaruret olmaz mı?[179] Zira narhın bazı durumlarda vâcid olmasının illeti umumi ihtiyacın giderilmesidir ve tüm halkın yokluğunu çektiği bir şeyin emsal kıymetten satılmasını vacip kılan hak ise 'Allah hakları' cümlesinden addedilir.[180] islâm hukukundaki Allah hakları kavramının günümüzdeki kısmî karşılığı 'amme hu-kuku'dur.[181]

Satıcıyı fiyatlar hususunda tamamen serbest bırakıp, devlet kontrolü dışında tutmak da toplumun zulüm ve haksızlığa uğratılmasına kapı açar. Çünkü Resûlullah (s.a.v.) döneminde ticaret ahlâkının ve faziletin en güzel örneği yaşanmış, devlet müdahalesine pek gerek duyulmamış ve genellikle herkes meşru haklarına razı olmuştur. Fakat giderek ticaret ahlâkı yozlaşmaya başladıkça insanlar fiyat tespitindeki esnekliği yahut arz-talep dengesindeki bozukluğu suistimal etmeye yönelmiş, kıtlıklar ve savaşların getirdiği sıkıntılar fiyatların sunî olarak yükselmesine sebebiyet vermiştir. [182]

[48] Hamidullah, İslâm Peygamberi, II, 1014.

[49] Buhârî, Hac 45; Cihâd 180; Müslim, Hac, 344; Ebû Dâvud, Menâsik, 86; Ferâiz, 10.

[50] îbnSa'd, I, 208-210.

[51] Medine pazarları için bkz, İbn Şebbe, Tarîhu'l-Medîneti'l-münevvere, I, 305-306.

[52] Taberî, Tefsir, III, 226-227; Kurtubî, Tefsir, IV, 118; îbn Kesîr, Tefsir, II, 51; Ali, VII, 419.

[53] îbn Şebbe'nin bir rivayetinde Benû Kaynukâ Pazan'na gittiği kaydedilmektedir ki buna göre bu pazar, Benû Kaynukâ Pazarı olsa gerektir. Bkz. Îbn Şebbe, I, 304.

[54] Hadis metninde bu fiilin karşılığı lâ yuntekasanne' olup naşir M. Fuad Abdu'1-Bâkî, bunu lâ yubtalenne' şeklinde şerh etmiştir.

[55] İbn Mâce, Ticârât, 40; İbn Şebbe, I, 304.

[56] Semhûdî, Vefâu'1-vefâ, I, 540.

[57] Semhûdî, Vefâu'1-vefâ, I, 541.

[58] Hadis metninde bu filinin karşılığı lâ tetehaccerû1 olup: tahrir (yani etrafını taşla çevirmek) suretiyle temellük etmeyin,' anlamındadır.

[59] Semhûdî, Vefâu'1-vefâ, I, 540.

[60] Tirmizî, Kıyamet 26; Zühd 4; Nesâî, Cenâiz 3; Ibn Mâce, Zühd 31.

[61] Semhûdî, Vefâu'1-vefâ, I, 539.

[62] Buhârî, Buyu I, 49; Menâkibu'l-ensâr 3.

[63] İbn Hanbel, III, 322, 339,492; İbn Sa'd, I, 216; İbn Kesîr, el-Bidâye, III, 140-141; Kettânî, et-Terâtibu'1-idâriyye, II, 164.

[64] Kister, The Market of the Prophet, s. 276.

[65] Erkal, Mehmet, "İslâm Hukukunda Aîış-Verişte Kâr Haddi" Araştırmasına Dâir Tenkidi Görüş, s. 204

[66] Semhûdî, Vefâu'1-vefâ, I, 540.

[67] A.g.e.

[68] Kister, The Market of the Prophet, s. 276.

Cengiz Kallek, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/414-419.

[69] Cengiz Kallek, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/420.

[70] Uludağ, Süleyman, İslâm'da Faiz Meselesine Yeni Bir Bakış, s. 21.

[71] UludağS.,a.g.e.,s. 21.

[72] Mevdûdî, Faiz, s. 89.

[73] Cengiz Kallek, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/421.

[74] Uludağ, s. 22-23.

[75] İbn Hişâm, I, 194.

[76] Uludağ, s. 24-25, dn., 5.

[77] Uludağ, s. 25.

[78] İbn Hişam, II, 559.

[79] Dayfullah, Muhammed, el-Hayûtu'l-iktisâdiyye fi ahdi'r-Resûl, s. 775.

[80] Kurtubî, Tefsir, IV, 202.

[81] İsbehânî, Delâilu'n-Nubuvve, s. 48; Suyutî, el-Hasâisu'1-kubrâ, II, 140.

[82] Hz. Aişe'nin: "Bakara sûresinin ribâ hakkındaki son âyetleri inince Resülullah mescide çıkıp bunları okudu, sonra içki ticaretini haram kıldı" şeklindeki sözünden (Buharı, Salât 73; Müslim, Müsâkât 69, 70) hareket eden Uludağ, içkinin H. 4. senede haram kılındığını, dolayısıyla bu âyetlerin de takriben H. 4 sene civarında nazil olması gerektiğini ileri sürmektedir, bkz., s. 25.

Cengiz Kallek, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/422-424.

[83] Râzî, Tefsir, VII, 85.

[84] Taberî, Tefsir, III, 68.

[85] A.g.e.

[86] Bayındır, Abdülaziz, islâm'da Faiz Mefhumu ve Unsurları, s. 121-122.

[87] Râzî» VII, 86.

[88] İbnu'l-Humâm, Fethu'l-kadîr, VII, 3-4.

Cengiz Kallek, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/424-425.

[89] Müslim, Müsâkât 82; Nesâı, Buyu 43, 44.

[90] Müslim, Müsâkât 81; Ebû Dâvud, Buyu 12; Tirmizî, Buyu 23; Nesâî, Buyu 43, 44.

[91] Buhârî, Buyu 77, 81; Müslim, Müsâkât 88; Nesâî, Buyu 50.

[92] Müslim, Müsâkât 90; Nesâî, Buyu 48: Ebû Dâvud, Buyu 13.

[93] Müslim, Müsâkât 91; Ebû Dâvud, Buyu 13.

[94] Müslim, Müsâkât 94; Nesâî, Buyu 41.

[95] Müslim, Müsâkât 96.

[96] Müslim, Müsâkât 97.

[97] Ebû Dâvud, Buyu 18; Tirmizî, Buyu 14; Nesâî, Buyu 36; İbn Mâce, Ticârât 53.

[98] Cengiz Kallek, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/425-427.

[99] Taberî, Tefsir, III, 66; Serahsî, el-Mebsût, XTV, 59; Hamidullah, el-Vesâik, s. 286.

[100] Taberî, Tefsir, III, 66; Serahsî, el-Mebsût, XIV, 59; Hamidullah, el-Vesâik, s. 285-286.

[101] Serahsî, el-Mebsût, XIV, 58; Hamidullah, el-Vesâik, s. 176,179; İslâm Peygamberi, I, 672.

[102] Serahsî, el-Mebsût, XIV, 58.

[103] Hamidullah, el-Vesâik, s. 228.

[104] Hamidullah, el-Vesâik, s. 262.

[105] Ebû Dâvud, Buyu 5.

[106] Ebû Dâvud, Menâsik 56; Hamidullah, el-Vesâik, s. 361, 363.

Cengiz Kallek, Bütün Yönleriyle Asr-ı Saadet’te İslam, Beyan Yayınları: 3/427-428.

[107] Zebîdî, Sahih-i Buharı Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi, VI, 449.

[108] Yeniçeri, îslâm İktisadının Esasları, . 285.

[109] İbn Mâce, Ticârât 12; Dârimî, Buyu 12.

[110] Döndüren, Hamdi, İslâm Hukukuna Göre Ahm-Satımda Kâr Hadleri, s. 201...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın