Bütçenin denetimi

Sekizinci Bölüm

BÜTÇENİN DENETİMİ

A- İdarî Denetim

A- Genel Bütçenin Denetimi

Bütçenin denetimi Hz. Peygamber devrinde başlamış bulunuyor. Resûlullah görevlendirdiği memurları, herhangi bir hiyanete yeltenmemeleri için uyarmış ve bu hususta müslümanları ve memurlarını eğitmiştir. Memurlarına; bekâr iseler evlenebilecekleri, evleri yoksa ev alabilecekleri, binekleri ve hizmetçileri olmı-yanlara da bunları tedarik edebilecekleri bir miktarda maaş ödi-yeceğini, söyliyen Resûlullah, bunların ötesinde bir servet yığan memurların bir hain veya bir hırsız olacaklarını, haber vermiştir.[621] Hz. Peygamber (s.a.v.) vergi olarak tahsil edilen en küçük şeyin bile devlete teslim edilmesini istiyor. Pek çok kaynakta onun şu sözlerine yer verilir:

«Bizim kendisine vazife verdiğimiz bir kimse (vergi olarak aldığı) küçük bir iğneyi bile bizden gizlerse o (yaptığı şey) bir hiyanet ve hır'sizliktir.»[622]

Resûlullah; Huneyn muharebesinde de ele geçen ganimetlerden iğne, ipliğin bile ilgililere teslimini istedi ve bunların öteki hayatta bir utanç vesilesi ve bir ateş olacaklarını, duyurdu.[623] Yemen genel valiliğine getirdiği Muaz b. Cebel'i ise israfa dalmaması için uyardı.[624] O, valilerin israfa dalarak bütçe gelirlerim ziyan etmelerini istemiyordu.

Hz. Muhammed (s.a.v.) yalnız duyurmak ve uyarmakla kalmıyor aynı zamanda vergi memurlarını da denetliyordu. Biz onun, İbnu'l-Lutbiyye el-Ezdî (veya (İbnu'l-Utbiyye) ismindeki bir vergi memuru vazife bölgesinden merkeze döndüğünde denetlemeğe tâbi tuttuğunu ve ondan hesap sorduğunu, görüyoruz. Adı geçen vergi memurunu hesabın alınması sırasında, halkın hediye olarak şahsına verdiği bazı şeyleri, kendisinin olduğu gerekçesiyle teslim etmeyince Resûlullah çok kızmış ve halka hitaben şöyle demişti:

«Nasıl oluyor da bizim, göndermiş olduğumuz bir vergi tahsildarı dönüp geliyor ve; bu size aittir ve şu ise bana hediye verilmiştir, diyebiliyor. O, anasının veya babasının evinde oturup kalsaydı da görseydi bakalım kendisine herhangi bir hediye gelecek miydi?»[625]

Hz. Peygamber, hediye kabul etmenin rüşvet olacağını bilmi-yen bu memurunun şüphesiz ki yalnız getirdiği hasılatın hesabını değil aynı zamanda görev bölgesi olan Süleym kabilesi içindeki devlet adına yaptığı harcamalarının da hesabını sormuş olmalıdır.

Hz. Peygamber vergi memurlarının mükelleften haksız vergi almaları hususunda da uyarıyordu. Onun ifadesine göre; böyle yapanların hiç vergi Ödemiyen veya vergiye karşı çıkanlardan hiçbir farkları yoktu.[626]

Hz. Peygamberin birinci bölümde ele alındığı gibi, tahsil edilen gelirleri yazdırması,denetime imkan vermesi bakımından önem taşır. Onun, geniş selahiyetlerle Yemen ve Hadramut'a gönderdiği Muaz (r.a.)'a denetim görevini de verdiği görülür.[627] Cebbar (r.a.) ise bu dönemde vergi tahmin memurluğunun yaraşıra muhasebe vazifesini de üstlenmiş bulunuyordu.[628]

B- Mükellefin Tesbit Ve Denetimi

Hz. Peygamber devrinde bazı gelir çeşitlerinin tahmini ve her tarafa vergi tahakkuk ve tahsil memurlarının gönderilmesi mükellefin tesbit ve denetiminin de yapıldığını gösterir. Hz. Peygamber (s.a.v.)ıin; «Zekâtını ödemiyenlerden onu muhakkak alırız.»[629] demesi de mükellefin denetlendiğinin ayrı bir delilidir. [630]

C- Zekâttan Faydalanacakların Araştırılması Ve Yapılan Tahsislerin Denetimi

Zekât gelirlerinden ve ganimetlerden alman 1/5'lerden faydalandırılacak sınıflar Kur'an'da gösterilmiştir. Ancak bu sınıflara dahil olacak kimselerin veya bu gelirlerden faydalanmak için başvuranların elbetteki araştırılması gerekir. Bazı muhtaç kimseler izzet-i nefislerinden dolayı gelirlerden faydalanmak için herhangi bir müracaatta bulunmazlar. Bunlar araştırma ile ortaya çıkarılırlar ki Kur'an onlara şöle temas etmiştir; «(Zekât) Allah yolunda kendilerini vakfetmiş fakirler içindir ki onlar yer yüzünde dolaşmaya muktedir olmazlar. (Hallerini) bilmiyen, iffet ve istiğnalarından dolayı onları zengin (kimse)ler sanır. Sen (habibim) o gibileri simalarından tanırsın. Onlar yüzsüzlük edip de insanlardan (bir şey) istemezler. Siz ne mal harcarsanız şüphesiz Allah onu hakkıyle bilicidir.»[631] Öte yandan bunun tajn tersine, hakları olmadığı halde zekâta talip olanlar da vardır.

Hz. Peygamber, zekât gelirlerinden faydalanabilecek olanlar hakkında gerekli bilgileri vermişlerdir. Biz arabuluculuktan dolayı üstlendiği bir borcu ödemek için Resulullah'tan zekât istiyen Kabîsa haîisine, borçluların (ıgârimîn) hissesi bahsinde temas etmiştik. Hz. Peygamber, Kabisa'ya bu gelirlerden faydalanabilecek üç sınıf kimseyi anlattı ki onlardan biri de şu durumda olanlardı:

«Zenginken muhtaç duruma düşenlerin istekte bulunması helâldir. Bu kimsenin isteğinin helal olabilmesi için, aklı başında üç kişinin; falan adam gerçekten tam bir yoksulluğa düşmüştür, diyecekleri bir derecede ihtiyaç içinde olmalıdır. Bu kimsenin de geçim için zarurî olan şeyleri temin edesiye kadar istekte bulunması helal olur. Ey Kabîsa! Bu üç sınıf insandan başkasının istemesi haramdır ve o, yediğini haram olarak yer»[632]

Hz. Peygamber, böylece Kabîsa'ya durumunun bu şartlara uygun olup olmadığım sormuş oluyorlardı. Ayrıca biz bu hadiste dolaylı da olsa aklı başında üç kişinin şahitliklerine de temas edildiğini görmekteyiz.

Bu ve diğer hadisler, zekat gelirlerinden faydalanmak için müracaatta bulunanları Hz. Peygamberin tahkik ettiğini, gösterirler. Pek çok kaynağın bildirdiğine göre, Veda Haccı sırasında Hz. Peygamber'in zekât dağıttığını gören iki kişi gelip zekâttan kendilerine de verilmesini istediler. Hz. Peygamber onların durumlarını gözden geçirdi ve onları kanlı-canh ve çalışmaya muktedir kimseler olarak gördü. Bunun üzerine onlara; «Eğer isterseniz size zekât veririm. Fakat onda hiçbir zengin ve güçlü, kuvvetlinin hakkı yoktur» dedi.[633] Resûlullah'm kendisinden defalarca zekât talebinde bulunanları ikaz ettiği de görülmektedir.[634] Bu gelirlerden, hakları olmadığı halde, pay almak için koşuşturanlar onun tarafından cehennem azabi ile tehdit edilmişlerdir.[635]

B- Cezaî Müeyyideler

Denetimler sonunda suçlu görülenler bir kısım cezalara çarptırılmışlardır.

Hadisinde Hz. Peygamber şöyle diyorlar:

«Kim (zekâtını) vermezse biz hem onu, hem de malının yarısını Rabbimizin gerçek bir hakkı olarak muhakkak alırız.»[636]

Hz. Peygamber'in, vergi tahsildarı Ibnu'l-Lutbiye'nin mükelleflerden aldığı hediyeleri meşru saymadığım, görmüştük. O, muhtemelen bu hediyelere, hazine adına el koydu. [637]

Sonuç

İslâm'da devlet bütçesi hukukunun esasları iki ana kaynak olan Kur'ân-ı Kerim'de ve Sünnet-i Nebî'de yerini almış ve bu esaslar ilk defa Hz. Peygamber tarafından tatbikat sahasına konulmuştur. Getirilen hukuk basit bir cemaatın veya kabile hayatı yaşıyan bir toplumun değil, her bakımdan tekamül etmiş toplumlara ve bu toplumların müesseselerine düzen ve istikamet verecek bir mükemmelliktedir. Daha doğrusu, devlet hayatına geçememiş topluluklar bu hukuk sayesinde sür'atle o çağın en mükemmel devletini ortaya çıkarmışlar ve devlet hayatı yaşıyan, hatta büyük imparatorluklar kuran milletlerin devletleri de bunun çok gerisinde kaldıkları için onun karşısında yıkılıp gitmişlerdir.

Herkesi şaşırtan bir mükemmellikte gelen Kur'an, mükemmel bir toplum hayatına geçişi zarurî kılmıştır. Kur'an, o çağın, insana bakış zihniyetini değiştirmiş ve buna göre de yeni bir hakimiyet ve devlet düşüncesi getirmiştir. însan artık haksız bir üstünlük elde etmiş olan diğer insanların boyunduruğu altına gir-miyecek ve yeryüzünde kendilerini, hakimiyet ve saltanatın tek mümessili görenlerin devletine tebaa olmıyacaktır. Hakimiyet ve üstünlük herkesin tâbi olacağı hukuktadır ve bu hukukun kaynağı da kendilerinden başka hiçbir üstün güç tanımayan veya bu hakimiyetin ilahî bir bağış olarak yalnız kendilerine verildiğini zanneden iktidarların değildir.

Hz. Muhammed (s.a.v.) Kur'an-ı Kerim'de yer alan görüş ve hukuka uygun bir devleti kurmada gecikmedi ve ilk fırsatta bunu gerçekleştirdi, insan onun kurduğu devlete, kaynağı ilahî olan hukuktan ve bu arada istişari meclislerde varılan kararlardan başkasına tabî kılınmadı.

Hz. Peygamber'in devleti, onun iktidar sürmesine dayanmıyor ve bu devlet te onun kendisi de mevcut hukuka uymada herkesten daha titiz davranıyordu. Devlet bütçesi hukuku da bu yeni insan anlayışı ve yeni hakimiyet ve devlet görüşü içerisinde şekillendi. Devlet; toplumu ağır baskısı altında ezen bir kuruluş olmaktan çıkarılıp toplumu düzenliyen ve ona hizmet götüren bir kuruluş olarak ortaya çıktığı için Hz. Muhammed (s.a.v.) dünyada ilk defa «halktan vergilerin gene halk için toplunacağı» esasını getirdi ve bu arada; kendisinin aile fertlerinin ve akrabalarının toplanan vergilerle hiçbir hak...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın