Bütçe kaideleri

Dördürcü Bölüm

BÜTÇE KAİDELERİ

I. Gelirlerin Tahsisi Kaidesi

Belli gelirlerin, belli yerlere harcanmasına Tahsis denir. Bu açıdan devlet gelirlerini, müslümanlardan ve gayri müslimlerden alman vergiler şeklinde incelemek uygundur. [311]

A- Müslümanlardan Alınan Vergilerin Sarf Yerleri

1- Zekâtın Sarf Yerleri

Daha mecburî vergiler ortaya çıkmadan, Mekke devrinde,

Kur'an'da, müslümanlara gönüllü olarak verecekleri malî mükellefiyetlerin tahsis yerleri gösterildi. Medine devrinde bu tahsis yerlerine yenileri ilave edildi ve hicrî 9. yılda gelen Tevbe sûresi 60. âyette bu sarf yerleri kesin şeklini aldı. Bu âyette şöyle deniliyordu:

«Sadakalar, Allah'tan bir farz olarak, ancak fakirlere, miskinleri, sadakalara memur olanlara, kalpleri (müslümanlığa) alıştırılmak istenenlere, kölelere, borçlulara, Allah yolunda (harcamaya) ve yol oğluna mahsustur. Allah hakkıyle bilendir, tam hüküm ve hikmet sahibidir.» [312]

A) Fakir Ve Miskinler

Resûlullah: «Onların zenginlerinden alınacak zekâtın, onların fakirlerine dağıtılacağını» bildirmek suretiyle, hem zenginin vergi mükellefi olacağını göstermiş oluyorlar ve hem de, fakirin, onun tam zıddı olduğunu ve vergi hasılatından faydalandırılacağım anlatmış oluyorlar. Bu hususta Hz. Peygamber'in, ayette gösterilen sarf yerlerinden sadece ilkine temas etmekle yetinmiş olabileceği de düşünülebilir.

Mekke döneminde, vergilerin sarf yerleri bahsinde genişçe ele alındığı gibi, Hz. Peygamber, o zamanlar, mü'minlerin ancak kendi dindaşlarına sadaka verebileceklerini, söylemişti de bu, Kur'an'da tasvib görmemişti. Bunun üzerine müslümanlar, müşrik akrabalarına, farz olmıyan sadaka kabilinden yardım yapmaya başlamışlardı.

Buharı ve Tirmizî, Ureyne kabilesinden bir takım hasta kişilerin Medine'ye geldiklerinde Rasûlullah'ın tedavi olmadan için onları, zekât develerinin bulunduğu bir meraya gönderdiğini ve bu develerin sütlerinden ve sidiklerinden içmelerim onlara tembihlediğini, kaydediyorlar. Buharî'nin kaydına göre bunlar gerçekten de orada iyileştiler ve sonra azıp sürü çobanını öldürdüler ve bu sebeple de Ölüm cezasına çarptırıldılar.[313] Her ne kadar Buharı bu hadisine; zekât develerinin sütlerinden yolcuların faydalanması, şeklinde bir başlık koymuşsa da bu hâdise bize, zekât mallarının yan ürünlerinden hastaların da faydalandırılabilece-ğini açıkça göstermektedir.

Öğretim ve eğitim harcamalarına gelince, gerek Resûlullah zamanında ve gerekse de müteakip devirlerde pek çok muallim tayin edilip çeşitli bölgelere gönderildiğini ve okumakta olan çok sayıda talebe bulunduğunu biliyoruz. Kaynaklar sağlık hizmetlerine olduğu gibi bu sahada da hangi gelir çeşidinden harcama yapıldığını bildirmiyorlar. Ancak bildiğimiz bir şey varsa o da devamlı ilim öğrenmekle meşgul olan ve yetişenlerin çeşitli kabilelere muallim olarak gönderildiği Suffe Ashabına zekât gelirlerinden harcama yapıldığıdır.[314] Bunların ise fakirlik yahut miskinlik sıfatları, talebelik sıfatlarından önce gelmektedir. [315]

B- Amilin (:Zekât Memurları)

Resûlullah'm Mekke valisi Attab b. Esid'e, Necran hıristiyan-ları ve Hecer mecûsilerinden tahsil edilen fey' gelirlerinden maaş ödediğini, biliyoruz.[316] Buna mukabil onun diğer valilerinin maaşlarını hangi gelirlerden ödediğini bilemediğimiz gibi halife Ebû Bekir'den itibaren halifelerin de maaşlarını hangi gelirlerden aldıklarını bilemiyoruz.

Vergi memurlarının yol azığı ücretleri, zekât mükelleflerine yüklenemiyeceğinden biz gerek Resûlullah ve gerekse Hz. Ömer zamanlarında, bu memurların, tahsil ettikleri mahsullerden ve zekât hayvanlarının sütlei'inden yiyeceklerini temin ettiklerini görüyoruz.[317]

Zekât memurlarının, diğer sınıflarda olduğu gibi zekâta ihtiyaç sebebiyle hak kazanmayıp, ondan emeklerinin karşılığım aldıkları bir vakıadır. Hz. Ömer'in, zengin olduğu gerekçesiyle, Resûlullah (s.a.v.)'dan, tahsildarlık ücretim almak istemediği halde Hz. Peygamber'in ona ücretini vererek; «bunu al, ihtiyacın yoksa başkasına tasadduk et» demesi bunu açıkça gösteriyor. [318]

C- Muellefetu'l-Kulub ('.Kalpleri Kazanılmak İstenenler)

Pek çok kaynak, Hz. Peygamber'in Mekke'nin fethini müteakip günlerde yapılan Huneyn muharebesinde ele geçen ganimetlerden, İslâm'a ısındırmak gayesiyle Ebu Süfyan ve el-Akra' b. Habis gibi Kureyş'in ve Necid bölgesinin ileri gelenlerine verdiği hayvan sürülerinden bahseder.[319] Onun böyle bol miktarda ikramlarda bulunması, Ensar'dan bazılarının hoşnudsuzluğuna yol açınca Resûlullah yaptığı konuşmasında;

«Şüphesiz ki Kureyş, câhiliyet devrine yakındır ve musibetten yeni çıkmıştır. Ben onların bu bozuk durumlarını düzeltmek ve onları müslümanlığa ısındırmak istedim.»[320] diyerek bunun veriliş gayesini açıklamıştır. İbn Hişam da eserinde, Resûlullah'ın bu bağışları ile hem bu ileri gelenleri ve hem de onlara tâbi bulunan kavimlerini İslâm'a ısındırmayı amaçladığım yazıyor.[321]

Hz. Peygamber, Kureyş'in ve Necid bölgesinin ileri gelenlerine ganimet gelirlerinden verdiği gibi, Müslim'in rivayetine göre, o ayrıca Yemen'den, orada görevli Hz. Ali'nin göndermiş olduğu külçe halindeki bir altun topağım, özellikle Necid'in ileri gelenlerine dağıttı.[322] Erjû Ubeyd, eserinin bir yerinde bu gönderilen altu-nun, zekât gelirlerinden olduğunu yazarken,bir diğer yerinde onun fey' gelirlerinden olduğunu kaydeder.[323] Hanefî hukukçularından imam Serahsî (ö. 490 H/1097 M) Resûlullah'm Ebu Süfyan ve diğerlerine zekât gelirlerinden verdiğini, yazmaktadır.[324] Şüphesiz ki onun bu verdikleri, Huneyn ganimetlerinden verdiklerinden tamamen ayrılır. Çünki Huneyn muharebesi H. 8 yılda yapıldığı halde[325] zekâtın sarf yerlerini en son olarak tanzim eden ve "muellefetu'l-kulub" teriminin yer aldığı Tevbe sûresi 60. ayet H. 9. yılda nazil olmuştur.[326] Hz. Peygamber bu terimin ortaya çıkışından çok daha önce de aynı maksatlarla müşriklere yardımda bulunmuş ve onları bu yolla da kendi tarafına çekme girişimlerini sürdürmüştür. Meselâ, o, Mekke'nin fethinden çok daha evvel ve Hayberin fethini müteakip bir zamanda Mekke'de hüküm süren kıtlık ve açlık sırasında, fakirlere dağıtılması için Ebû Süfyan'a bir miktar altun gönderdi ki bazı kaynaklar bunun değerinin 500 dinar olduğunu söylerler. Altun para olarak bu, önemli bir miktardı. Ebu Süfyan; «Muhammed bununla gençlerimizi yoldan çıkarmak istiyor» dediyse de sözünü geçiremeyip paranın dağıtılmasına engel olamadı. Nitekim Makrizî, bu yardımla onların sevgilerinin kazanılması (:te'ellüf)nm amaçlandığını yazmaktadır.[327] Resûlullah bununla kalmamış, Mekke'lileri rahatlatmak için Medine'den hurma göndermiş ve Kureyş'in elinde bulunan, muhtemelen bir türlü satamadıkları deri yığınları ile değiş-tokuş yapılmasını teklif etmiştir.[328] Böylece Hz. Peygamber, Mekke mukavemetini zayıflatmış oluyorlardı. [329]

D- Rikâb (:Kölelikten Kurtarılacak Kimseler)

Kur'an, harp esirlerinin fidye alınarak veya tamamen karşılıksız salıverilmesi esasını getirmiştir. [330]Eğer Esirlerin bu iki şıktan biriyle salıverilmesi uygun görülmemiş ve onların karşılıklı olarak muşadele edilmesi hususunda da bir anlaşmaya varclama-mışsa bu durumda devlet, düşman tarafın tutumunu gözönüne alıp, misilleme olarak esirlerin köle yapılmasına karar verebilir. Eğer düşman, müslümanlardan aldığı esirleri, fidye karşılığında salıveriyorsa bu fidyelerin devlet hazinesince ödenmesi gerekecektir.

Biz Resûlullah'm, Medine'ye varır varmaz hazırladığı kurucu anayasaya;

«...Ve her bir zümre, harp esirlerinin kurtuluş fidyesini, mü'minler arasındaki iyi ve mâkul bilinen esaslara ve adalet umdelerine göre ödemeye iştirak edeceklerdir»[331] şeklinde bir madde koyduğunu görmekteyiz. Kurucu anayasada yer alan bu maddeye veya ayette geçen "rikâb" maddesine göre olmalıdır ki Hz. Ömer (r.a.); düşman elinde bulunan esirlerin kurtarılması için ödenecek paranın hazinece karşılanacağını söyler.[332]

Esirlerin kurtarılması için Kurucu Anayasaya konulan yu-kardaki maddelerden sonra H.2. senede yapılan Bedir harbinde düşman taraftan alınan esirlerin müslümanlarca yedirilip içirilmesi, Kur'an'da övgüyle karşılandı.[333]

Mekke devrinde vergilerin ve sarf yerlerinin ortaya çıkışı bahsinde de temas edildiği gibi Kur'an daha o zamanlarda müslü-manlan köle azad etmeğe teşvik ediyordu.[334] Herkesin bildiği üzere, o tarihlerde Hz. Ebu Bekir gibi bazı zengin mü'minler, işkenceye uğrıyan kölelerin bir kısmını satın alıp azad ediyorlar ve böylece daha henüz resmî verginin ortaya çıkmadığı bir zamanda kendi serbest iradeleriyle mükellefiyetlerini yerine getiriyorlardı. Medine döneminde de müslümanların bu türlü ferdî tahsisleri devam etmek...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın