Beytülmal ve malî teşkilatlanma

İkinci Bölüm

BEYTÜLMAL, MALÎ TEŞKİLATLANMA Ve DÎVANLAR

I. Beytülmal'in Ortaya Çıkışı

Pek çok kaynakta beytülmâlin Hz. Ömer zamanında ortaya çıktığı kaydedilir. Resûlullah zamanındaki tatbikata ve bir kısım hâdiselere bakacak olursak beytülmâlin Hz. Peygamber tarafından ihdas edildiğini açıkça görürüz. Hz. Ömer'in yaptığı şey ise beytülmali geniş bir teşkilâta kavuşturmak olmuştur.

İslâm'da vergiler gördüğümüz gibi sarf yerleriyle beraber ortaya çıkmıştır. Önce vergilerle ilgili kanunlar getirilip daha sonra bütçe hukuku getirilmiş değildir. Bu durumda mecburî vergilerin ortaya çıkmasıyle hazine hukuku da ortaya çıkmış olmaktadır. Toplanan vergiler acilen de sarfedilseler önce belli bir yer veya bir-binaya konuluyordu. Bazı gelirler belli ihtiyaçlar için alakonulu-yor ve bunların idaresine görevli memurlar tayin ediyordu.

Mekke devrinde mecburî olmasa bile mü'minlere bazı malî külfetlerin getirildiğini ve Hz. Peygambere onların kendiliklerinden getirdikleri vergileri alma selahiyetinin verildiğini birinci bölümde görmüştük. Bu durumda Mekke döneminde bir devlet hazinesi olmasa bile müslümanlara ait, herhangi birisinin evinde bir hazinenin bulunabileceği düşünülebilir. Bununla beraber görebildiğimiz eserlerin hiç birinde o devirde gerek gelir tahsilinin ve gerekse de sarf işlerinin merkezîleştirilmiş olduğuna dair hiç bir iz mevcut değildir.[122] Kanaatımca bu husustaki malumatın yokluğu Mekke'de müslümanların bir kısım faaliyetlerini gizli yürütmelerinden ileri geliyor.

Medine devrinde ise, kurulan devlet çok kısa zamanda gerekli müesseselere kavuşturuldu. Su devirde Hz. Peygamber gerek vergilerin tahsili ve gerekse muhafaza ve sarfı için çeşitli memurlar tayin etti. Pek çok kaynakta; ganimetlerdeki devlet hissesi "humus" gelirlerine bakmak için tayin edilen Mahmiye b. Cez'den bahsedilir.[123] Ancak kaynaklar onun ne zaman bu göreve getirildiğini büdirmiyorlar. Serahsî (ö. 490 H/1097 M) ise Hz. Peygamberin Müstalık Oğullarından alınan humus (1/5) gelirine onu memur ettiğini yazarken; «Humus gelirleri onda toplanıyordu» diye bir kayıt koyar.[124] Onun bu kaydından Mahmiye'nin daha önce de bu işe baktığı anlaşılıyor. Müstalık harbi ise 5. hicrî yılda yapılmış bulunuyordu. el-Huzâî ise Bedir harbinde Ebû Amr b. Abdi'l-berr'in humus gelirine memur edildiğini yazmaktadır.[125] Bedir harbi ise 2. hicrî yılda yapılmıştır. Aynı sene ise zekât kesin bir mükellefiyet hükmünü kazanmıştı.

Hz. Peygamber tahsil edilen zekâtın yazımı, bakımı ve idaresi için cinsine göre bir kısım memurlar tayin etti ki bunlar arasında bilhassa Bilal el-Habeşî'nin ismi çok sık geçer. Makrizî -(766-845 H) Bilal'in meyve zekatlarına, Abdürrahman b. Avf in da zekât hayvanlarına memur edildiklerini yazıyor.[126] Az sonra malî teşkilatlanma bahsinde ele alınacağı gibi Bilâl (r.a.) al tun ve gümüş maden ve paralarının bakım ve idaresiyle de ilgileniyordu. Salih Tuğ onun vazifeleri hakkında şu bilgiyi veriyor: «Medine'de bilhassa Bilal el-Habeşî toplanan sadakaların muhafazası işinde temayüz etmiş bulunmaktaydı. Mesela Peygamber, bazı zamanlar medineli müslüman kadınlara Mescidu'n-Nebevî'de hususî hutbeleri esnasında, onların ellerindeki altun ve gümüşün zekatını vermeye davet eder ve hemen orada tediye edilen bu mükellefiyetleri Bilal el-Habeşî toplar ve muhafaza ederdi. Herhangi bir sarf zamanı yine kendisi Peygamberin emri üzerine gerekli tahsisi yapardı. Toplanan aynî sadakalar muayyen bir depoda muhafaza olunur ve bu yerden ihtiyaç halinde harcanırdı.»[127] Bu misaller bize devlet hazinesinin gelir çeşitlerine göre, en azından hicrî 2. yılda bir kısım binalara veya depolara kavuşturulduğunu gösterirler.

Eğer Medine'ye getirilen gelirler, bekletilmeden hak sahiplerine dağıtılacaksa, bunlar ilgili depolara değil mescide götürülür ve oradan dağıtılırdı. Meselâ, Buharı (194-256 H) Bahreyn'den gelen fazla miktardaki malın Resûlullah'ın emriyle Mescid-i Nebevî'ye konulduğunu kaydediyor.[128]

M. Hamidullah, Hz. Peygamberin Mescid-i Nebi külliyesi içerisinde, 2, katta bulunan bir odasını "beytülmal" olarak kullandığından bahsederken şöyle der: «Üzerinde bir de ikinci katı bulunan bir başka daireden de bahsedilir ki bu daire Meşrebe Alîye yahut Gurfe veya Hizâne olarak anılırdı ve içinde gıda maddeleri, silahlar vs. eşyanın saklandığı bir Devlet Hazînesi (Beyt'ul-MaD olarak kullanılıyordu. Bilâl Habeşî buranın muhafızlığı ve idareciliği ile vazifelendirilmişti»[129] Buharî, Hz. Peygamberin "Uîliy-ye" ve "Meşrube" denilen bir odasından bahsediyor ve onun hanımları ile arası açıldığında bu odaya çekildiğini kaydediyor ve fakat burasının hazineyle ilişkisine temas etmiyor.[130] Ancak bazı hâdiselere bakacak olursak Resûlullah'ın odalarından birisinin hazine (beytülmal) olarak kullanıldığı kanaatma varırız. Meselâ, Buharî'ni keydettiğine göre; Hz. Peygamber, bir defasında ikindi namazını kıldırınca hemen evine koşar ve oradan zekât geliri olan hurmayı getirip dağıtır ve onu gece bekletmek istemediğini söyler.[131] Diğer bir hâdiseyi Ahmed b. Hanbel (164-241 H) anlatıyor: Hz. Peygamber, bir gece yanında bulduğu hurmayı yer ve sonra onun evinde bulunan zekât hurmalarından olabileceğini düşünerek rahatsız olur.[132] Buharî sarihi Aynînin Ebu Hureyre (r.a.)'den naklettiği olay ise şöyledir: «Hasat zamanı, öteki beriki Hz. Peygambere hurmasını getirir ve hatta o kadar ki onun yanında hurmadan bir tepecik oluşuı-du. Hasan ve Hüseyin bu hurma ile oynamaya başladılar. Onlardan biri ağzına bir hurma attı da Resûlullah bunu görüp ağzından çıkardı ve; Muhammed ailesine zekâtın haranı olduğunu bilmiyormusun, dedi»[133] Bu hâdiseler bize Mescidden ayrı olarak Hz. Peygamber1 e ait odanın Devlet Hazînesi hâline getirildiğini veya başlangıçta orasının bu gayeyle inşa edildiğini gösterir. Resulullah'ın odaları hicrî 1. yıl içerisinde tamamlandığına göre Beytülmal de bu tarihde ortaya çıkmış olmalıdır.

Bazı kaynaklarda açıkça «Sadaka Odası: Gurfetü's-Sadaka» ve «Hizâne» terimleri görülür, Ahmed b. Hanbel, Resûlullah'ın torunu Hz. Hasan'dan şu hâdiseyi nakleder; «Resûlullah beni sadaka odasına götürdü. Ben orada bir hurma alıp ağzıma atmıştım da Resûlullah; onu bırak, çünki o, ne Allah Resulüne ve ne de onun ailesinden bir kimseye helâl değildir, dedi»[134] Makrizî de Hz. Pey-gamber'in denetlemek gayesiyle Bilâl Habeşî'nin görevli bulunduğu sadaka hazinesine girdiğini anlatırken şöyle diyor: «Bilal meyve sadakalarına bakmakla vazifeliydi. Resûlullah, içine sadaka konulan, Bilâl'in hizânesine girdiğinde orada bir yığın hurma gördü ve bu nedir,diye sordu. Bilâl; Ey Allah'ın Resulü ben onları, sizin muhtemel ihtiyaçlarınız (nevâib) için ayırdım, diye cevap verdi»[135] Şu kadar var ki her iki kaynak da bu hazinelerin nerede bulunduğuna dair bir bilgi vermiyorlar.

Salih Tuğ, Peygamber zamanında, Ebu Bekir (r.a.)'in sahip bulunduğu Sunuh mevkiindeki hazinenin şahsî olmayıp umunu olabileceğini ve burada, müslümanların sadaka olarak ödedikleri malların toplanıp tek elden ihtiyaç sahiplerine devlet eliyle tahsis edilmiş bulunabileceğini söylüyor.[136] Bu, devlete ait bir hazine olsa bile Bilâl Habeşi'nin görevli bulunduğu hazinenin, onun müezzinlikle de iştigali dolayisiyle Mescid-i Nebî'nin yakınında bulunması gerekir. Eğer burası Ebû Bekir'in şahsî hazinesi değilse, onun görevli bulunduğu bir devlet hazinesi olmalıdır.

Kettânî, Beyhakî'den naklen Resûlullah'ın el-Müzenî kabilesini temsilen gelen 400 kişilik bir heyete yol azığının verilmesi için Hz. Ömer'e verdiği bir emirden bahseder. Ömer, heyeti Ulliyye denilen üst kattaki bir odaya çıkartır ve onlar orada çok güzel hurmalar görünce de şaşırırlar.[137] Bu hâdiseden biz, çok kısa bir süre de olsa Hz. Ömer'in Ulliyye yahut Meşrube denilen hazineye baktığı neticesini çıkartabiliriz. Bütün bunlar «Beytülmal» müessesinin Resûlullah devrinde bir kısım binalara kavuşturulduğunu göstermektedir. [138]

II. Malî Teşkilatlanma

A- Hz. Peygamber Devrinde Vergi Teşkilatı

1- Gelirlerin Tahsil, Muhafaza Ve Sarfına Ait Teşkilâtlanma

Hz. Peygamber (s.a.v.)'e Mekke'de nazil olan A'râf sûresinin 199. ayetiyle getirilen vergileri alma selahiyetinin verildiğini görmüştük. Ancak o zamanlar, kurulmuş herhangi bir teşkilat yoktu ve mü'minler kendi ihtiyarları ile hareket ediyorlardı. Medine'de mecburi vergilerin ortaya çıkması ve bir kısım toprakların islâm Devletine katılmasıyla birlikte, çeşitli vergilerin tahukkuk ve tahsilleri, bunların merkeze nakli, korunması ve gerekli yerlere sarfı gibi işlemler, yavaş yavaş malî bir teşkilatın ve ilgili bazı müesseselerin doğumuna sebep olmuştur.

Vergilerin tahsili için çeşitlerine göre ayrı memurlar tayin edilmiş ve düzenli vergilerin toplanmasında, ganimetlerden devlet hissesinin alınmasında ve her çeşit verginin muhafaza ve sarfında hep ayrı memurlar istihdam edilmiştir. Kur'an'da vergi teşkilatında çalışanlara; "amilin: Amiller" ifadesiyle temas edilmiştir.[139] Salih Tuğ bu ifadeden hareket ederek şu açıklamayı yapmaktadır: «Bu ayette bariz olarak: 1) Vergi işleriyle meşgul olanların mevcudiyeti kabul edilmekte ...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın