Asr-ı saadette vergi

ASR-I SAADETTE VERGİ

Prof. Dr. Mehmet Erkal

(Marmara Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, istanbul)

Mehmet Erkal 1944 yılında Sakarya Taraklı'da doğdu. 1955 yılında İlkokulu burada bitirdikten sonra hıfzını tamamladı. 1966 yılında Î.H.L'den mezun olarak aynı yıl istanbul Y.İ.E'ye girdi. 1968'de Beyoğlu Müftülüğünde İmam Hatiplik görevi aldı. İslâm Enstitüsünü 1970 yılında bitirdi.1975 yılında Erzurum Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesine bağlı olarak başladığı doktora çalışmasını 1981 yılında tamamlayarak 1982'de fakültemiz İslâm Hukuku Dalma Öğretim Görevlisi olarak atandı. 1983'de Yardımcı Doçent, 1984'de Doçent oldu. 1988'de atandığı İslâm Hukuku Anabilim Başkanlığını 1991 yılma kadar sürdürdü. 1989'da kurulan fakültemize bağlı İlahiyat Meslek Yüksek Okulu Müdür Yardımcılığına atandı. Halen bu görevi sürdürmektedir."İbadet ve Müessese olarak Zekat" adlı bir kitabı ve çeşitli makale ve araştırmaları yayınlanmıştır. [1]

Giriş

İlk devir islâm fetihlerinin yayıldığı yerler, geniş ölçüde o zamanki dünyanın en büyük iki devleti; Bizans ve Sâsâ-nî Devletlerinin hakimiyeti altındaki topraklar idi. islâm fütuhatının Arap Yarımadasının dışında yayılmaya başladığı yıllarda Mısır, Suriye Kuzey Afrika Bizans imparatorluğunun; Irak, Iran ve Horosan toprakları da Sâsânî imparatorluğunun hakimiyeti altında idi.

ilk islâm fütuhatı, o devirde dünyanın en büyük iki devletinden Sâsânî (Iran) imparatorluğunu on sene zarfında tarih sahnesinden silerek, sahip olduğu toprakları islâm Devleti sınırları içine katmış, Bizans imparatorluğunu da en güzel ve en verimli eyâletlerinden mahrum ederek esas kurulduğu ülkeye çekilmeye mecbur etmiştir.

Bu sebeple, îslâm Vergi Hukukunun Asr-ı Saadet tatbikatını incelemeden önce, Bizans ve Sâsânî Devletlerinin vergi sistemlerini ve fetih öncesi hükümrân oldukları ülkelerdeki tatbikatı ile Arap Yarımadasındaki Islâni öncesi vergi uygulamalarını gözden geçirmemiz gerekmektedir. [2]

I. Bizans Ve Bizans İdaresindeki Mısır Ve Suriye'de Vergi Sistemi:

Milâdın ilk iki yüzyılında Roma imparatorluğu, bütün Akdeniz havzasını kaplayan ülkelerde büyük Afrika sahrasında, îskoç-ya'dan Fırat ve Arabistan çöllerine kadar uzanan geniş bir sahada Hâkimiyetini sürdürdü.

Bu ihtişamlı devirlerinde hudutlarına yığdığı çok sayıdaki askeri kuvvetleriyle, yaptırdığı müdafaa teşkilâtı Roma imparatorluk sahasını barbar ismi verilen kavimlerin istilâlarına karşı korudu, fakat Romanın sarf etmek zorunda kaldığı büyük mukavemet, kendisi için tüketici oldu.[3]

Mîlâdî 3. apır içinde, Batı Asya üzerindeki hâkimiyetini Sâsânî idaresi altında yeniden tesise teşebbüs eden îran, Roma İmparatorluğunun en zengin kısımlarını işgal ve tahrip etti.[4] İki devlet arasında umumiyetle orta doğu ve doğu bölgelerinde cereyan eden harpler ve devamlı hareket halindeki ordular, küçük Asya, Suriye ve Mısır'ı kargaşalık içinde bıraktığı gibi, Roma'ya da pahalıya mal oluyordu.

Mağlubiyetle neticelenen savaşlar, iç isyan ve karşı isyan hareketlerini doğuruyor, müthiş harp masrafları karşısında mâlî durumu günden güne güçleşen devlet, fazla olarak istilâya uğrayan topraklarının vergisini toplayamamak, doğu memleketleriyle olan ticaretinin durması yüzünden de ekonomik bunalıma hızla sürükleniyordu.[5]

Önceden gerek ganimet ve gerekse vergiler yoluyla Akdeniz Ülkelerinin altınlarının büyük bir kısmım elinde toplayan Roma, şimdi mağlubiyetle neticelenen harpler, kıymetli maden kaynaklarının kuruması yüzünden, bu altınları bir bir elinden çıkarıyordu. Esasen doğu ülkelerinden kıymetli eşya ithali dolayısıyla açık veren dış ticaret dengesizliği sebebiyle tüccar, ticaret yapmak için gereken parayı bulamıyordu.[6]

Nihayet devlet ağır harcamaların altından kalkamayacak hale gelince, en tehlikeli bir tedbire, paranın ayarını bozarak açıklarını kapatma tedbirine başvurdu. Bu hal, bilinen iktisâdı kanun gereği, eşya ve hizmet fiyatlarım yükseltti.[7] Devlet Vergi tahsilatını da bu çürük para üzerinden yapmaya mecbur olduğundan hazine gelirleri eski masrafları karşılayamaz oldu.[8]

Bu hal, önceleri nakîd para esası üzerine kurulmuş olan vergi sisteminde köklü değişiklikler yapılması ve vergilerin aynîyât halinde tahsilini zorunlu kıldı. Aynı sebeple devlet asker, memur ve işçilerin maaşlarını da aynîyât halinde ödemek zorunda kaldı. Bu suretle Ülke ekonomisinde para (nakid) ekonomisinden, tabiî yahut aynî ekonomiye geçiş şeklinde isimlenecek bir değişiklik oldu.[9] Bu hal çeşitli devirlerde ıslah edilmek istendiyse de 4. asrın vergi sistemi 3. asrın izlerini taşıdı.

Devlet gelirleri, eski vergi sistemi yüzünden fakirleşen ve sayıları azalan mükelleflerden tahsil edildiğinden, giderleri karşıla-yamıyordu.[10] Bir vergi reformu zaruri idi. Bu reformu Diocletian (m.s.284-304) yaptı. Constantin (m.s.324-337) geliştirdi. Ancak yapılan bu reformlar geçici bir zaman için faydalı olmalarına rağmen, çöküşün temel sebeblerini ortadan kaldıramadı.[11]

Üçüncü asırdan sonraki devirlerde Bizans Mali Sisteminin esas unsurları Diocletian ve Constantin'in vergi reformlarına isti-nad ettiği için bu reformlarla yeni bir şekil alan idâri taksimatı da özetlemeliyiz.

Dioclatian zamanında imparatorluk dört büyük Prefelik'ten ibaretti. Her prefeliğin başında bir "Prafecti Prastorio" bulunuyordu. Bu prefelikler "Dioecesis" lere, her diocesis de eyaletlere bölünmüştü. Diocesisler Vicariusler'in idaresine verilmişti.[12]

Constantin'in reformunda da idâri teşkilat imparatorluğun prefeliklere, diocesislere ve eyaletlere bölünmesi esasına dayanıyordu. Her prefeliğin başında bulunan en yüksek sivil memur olan Praetor prefekt'i, her çeşit vergilerin toplanması ve muhafazası ile görevli idi. Dioecesislerin reisleri bulunan vicariuslara ise, eyaletlerin sicil valilerine bağlı idi. Bunlar proconsul, corrector veya praeses gibi unvanlar taşıyorlardı.[13]

Dioclatian'in reformları ile askeri ve mülki idare birbirinden ayrılmış ve neticede kalabalık bir hükümet heyeti vücuda gelmişti. Constantinus'dan itibaren ise, mülkî ve askerî kuvvet, yavaş yavaş aynı ellerde toplanmaya başladı. Bunun yanında kalabalık hükümet heyeti, bazı önemli değişikliklere uğramasına rağmen, Bizans devrine geçti ve İmparatorluğun son devrine kadar aynen kaldı.[14]

idarî bünye değişikliklere uğramasına ve Bizans Devrinde karışık bir sistem kâim olmasına [15]rağmen, Bizans idarî taksimatı da esas unsurları Dioclatian ve Constantin'in reformlarına istinat eder.

Bizans idaresindeki Mısır'da, islâm fetihlerine tesadüf eden yıllarda idarî mekanizma Junstinian (Ö.563) devrine dayanmaktadır. Bu taksimata göre, ülke 5 eyâlete ayrılıyordu: Mısır, Libya, Thebaid, Augustamnica ve Arcadia. Her eyalet sivil ve askerî yetkileri elinde tutan ve "Duka" diye isimlenen bir görevli tarafından yönetiliyordu. Eyaletler de Eparchy'lere taksim edilmiş olup her birinin başında "praeses" denilen sivil bir idareci vardı. Eparchy-ler de muhtelif kategorilere; pagarchy'lere, idarî mülkî teşkilatlı şehirlere ve muhtar bölgelere ayrılıyordu.[16]

Şehir aristokrasisi curiales yahut bouleutai adı verilen toprak sahipleri, din adamları, bu aristokrat zümre tarafından seçilen exactor (câbî) lerden müteşekkildi. Exactor, maliyeden ilk sorumlu kişi idi.[17] Şehirlere bağlı karyeler de benzer idâri nizâma sahipti. Fakat daha küçük ölçüde idi ve yetkiler karye reisinin (protokometes) elinde toplanıyordu.[18]

Suriye de buna benzer taksimata tâbi tutulmuştu. Zira Bizans idaresi iki ülkede de benzer taksimatla vergi tahsilini kolaylaştırmayı hedef alıyordu.[19]

Her idare şeklinin nüvesini maliye idaresi teşkil eder. Zira hakim olunan ülkenin idaresinde hedef alman ilk gaye, vergilerin zamanında ve mümkün olduğu kadar çok tahsil edilmesidir, işte bu maksatla Diocletian, idarî reformu müteakip vergi reformuna girişmiştir.

Diocletian, önceleri fevkalade anlarda imparatorların özel emirleriyle (indictic) eyaletlerden toplanan tahsislere yeni bir şekil vererek muntazam ve resmi vergiler haline getirdi ve ona "annona" adını verdi.[20]

Daha sonra vergi takdiri için "capitatic" denilen bir sistem uygulandı, istihsal bölgeleri, "capitatio" adı verilen eşit birimlere ayrıldı. Vergi matrahları da "capita" adı verilen gruplar halinde toplandı, imparatorluğun bir nevi kadastrosu yapılarak, söz konusu gruplardan kaç tane bulunduğu tesbit edildi. Bundan sonra önceden tesbit edilen toplam vergi, capita adedine bölünüp, her

eyalete, bölgeye.....capitaların sayısına göre tevzi edildi.

Bizans mali sistemi içinde Suriye'de de toprağın yüzölçümü itibari ile eşit olmayan, fakat yetiştirdiği ürünün değeri bakımından müsavi olan birimlere ayrıldığı ve bu birimlerin "iugum" diye isimlendirildiği görülüyor.[21] Böylece bir çeşit muadelet oluşturuluyor ve her iugum kıymet bakımından aynı değerde vergi ödüyordu. Bu birimlerin tesbiti her idarî, mülkî teşkilatlı şehirlerle, onlara bağlı karye ve topraklarda kütüklere geçerek tescil ediliyordu.[22]

A- Baş Vergisi (Tributum Capitis)

Roma imparatorluğunun ilk yüzyıllarında arazi vergisi yanında baş vergisi (tributum capitis) de tahsil edildiğinde tarihçiler itt...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın