Asr-ı saadette toprak hukuku

ASR-I SAADET'TE TOPRAK HUKUKUNUN TEŞEKKÜLÜ

Ali Bulaç

Alı Bülaç 1951 Yılında Mardin'de doğdu. İlk ve Orta öğrenimini Mardin'de, yüksek öğrenimini İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü (1975) ve İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Bölümü'nde (1980) yaptı. 1976'da Düşünce Dergisi ve Düşünce Yaymları'nı, 1984'te İnsan Yayınları'nı kurdu. 1987 yıhnda Zaman Gazetesi'nin kurucuları arasında yer aldı ve bir yıl Gazete'nin İstanbul Büro Şefliği görevini yürüttü. 1985-1992 yıllan arasında Kitap Dergi-si'ni, üç aylık araştırma dergisi Bilgi ve Hikmet'i yönetti. Çeşitli dergilerde, Milli Gazete, Yeni Devir ve Zaman Gazetesi'nde çok sayıda yazı ve araştırmaları yayınlandı. 1988'de Türkiye Yazarlar Birliği "Fikir Ödülünü aldı. Evli ve dört çocuk babasıdır.

Bugüne kadar yayınlanan eserleri: Kur'an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (8. Bsm. 1993); Kur'an ve Sünnet Üzerine (3. Bsm. 1985); İslâm Dünyasında Düşünce Sorunları (A. Bsm. 1993.); Çağdaş Kavramlar ve Düzenler (13. Bsm. 1993); Gündemdeki Konular (3 Bsm. 1992); Ortadoğu Gerçeği (1988J; İslam Dünyasında Toplumsal Değişme (3. Bsm. 1993); Bir Aydın Sapması (3. Bsm. 1993.); İnsanın Özgürlük Arayışı (3. Bsm. 1992); Din ve Modernizm (3. Bsm. 1992);Nuh'un Gemisine Binmek (1992); İslam ve Fanatizm (1993); İslam ve Demokrasi -Teokrasi, Totalite-rizm-(1993).[1]

Giriş

Miladi 622 yılında Mekke'den Medine'ye yapılan hicretten sonra eski ismi Yesrib olan bu küçük şehirde İslâm'ın siyasi, sosyal ve ekonomik alanlarda düzenli bir organizasyon şeklinde tezahür etmesi islâm tarihinin önemli olaylarından biri, hatta en önemli olanıdır..

islâm tarihinde teşekkül eden toprak hukukunun, müetehid-lerin teorik çalışmaları veya şahsî öngörüleri sonucu değil de, İslâm devletinin bu ilk tatbikatım referans alarak vücud bulması. islâm'da toprak hukukunun mahiyetini ve şeklini araştıran herkesi bu ilk dönemdeki tatbikata yöneltmek zorunda bırakır. Doğrusu da budur. Çünkü hukuk gibi diğer bütün faaliyet alanları ve ilimlerin beslenme ve ilham kaynağı Asr-ı Sa'adet'tir.

Toprak hukuku bağlamında şu söylenebilir ki, Asr-ı Saadet'le de toprağa ilişkin hukukî düzenlemeler teorik ve bir defalığına değil duruma ve vukubulan olayların mahiyetine göre yapılmıştır. Bir toprağın hangi hukukî statüye tâbi tutulacağım tayin eden şey, sözkonusu toprağın müslümanlarm eline geçiş şeklidir

Nitekim bu düzenleme de inen vahyin yol göstermesi doğrultusunda şekil bulmuş; savaş ve fetih hareketleri devanı ettikçe toprak üzerinde uygulanacak statü de inen ayetlerin öngördüğü veya Peygamber'in gösterdiği doğrultuda tespit edilmiştir.

Ayetler, toprağı ganimetler genel kavramı içerisinde çözüme bağlarken Hz, Peygamber bizzat uyguladığı sünnetlerin de bunlar hakkında nasıl clavranılacağını yeri geldikçe açıklıyordu. [2]

Birinci Bölüm

TOPRAK TÜRLERİ

I. Mülk Ve Haracı Arazi

Fetihler sonucunda arazi hukuku genel anlamda üç kısma ayrıldı:

a) Müslüman olup da toprakları kendilerinde kalan ve îslâm devletine öşür veren yerler, Taif gibi.

b) Savaş sonucu fethedilen ve topraklan müslümanlar arasında dağıtılan yerler, Hayber gibi.

c) Savaş yapılmadan teslim olan ve toprakları Fey hükmüne giren yerler, Beni Nadir gibi.

Hz. Peygamber Hayber'i fethedince onu gaziler arasında ganimet olarak taksim etti. Bu yeni tatbikata göre, beşe ayrılan bu toprakların 1/5'i Allah'a ve Resulüne ayrılır, geri kalan 4/5'i de mülk arazi olarak müslümanlar arasında dağıtılırdı. Ancak Hz. Ömer sonraki dönemlerde savaş yoluyla fethettiği arazileri taksim etmekten kaçındı ve Fey hükmünde kabul etti. Oysa Fey, müslümanlarlarm savaş yapmadan kazandıkları topraklar idi. Nitekim Hz. Peygamber Beni Nadir'in mallarına bu hükmü uygulamıştı.[3] Fey ve ganimet malları hakkında varid olan şu hadisi zikredelim:

«Üzerlerine at ve deve koşturmadığınız halde, (savaş yapmadan) küffar beldelerinden herhangi bir beldeye geldiğiniz ve aha-lisiyle bir mal üzerine sulh yapıp orada ikamet ettinizse onlardan aldığınız fey olur, ki onun sarf yeri müslümanların tamamıdır. Allah'a ve Resulüne asi olan beldeye gelip de atlar koşturmak ve savaş yapmak suretiyle onlardan aldığınız mallara gelince onların beşte bir'i Allah'ın ve Resâlünündür. Sonra, geri kalan beşte dördü ise sizindir»[4]

Ganimet malları mücahidler arasında taksim edilirken, Fey malları mücahidlere dağıtılmaz, mülkiyeti (rakabesi) devlette kalır. Onlardan cizye ve haraç alınır.[5] Şu nokta özellikle önemlidir:

Fey, elde ediliş tarihinden kıyamete kadar gelecek mü'mirilere aittir.[6]

Özetlersek, Fey mallan toplum adına mülkiyeti devlete ait olan mallardır. Hz. Ömer, savaşta fethedilen araziyi de Fey hükmüne sokmuş ve süren uzun tartışma ve müzakerelerden sonra Ashab ona uymuştur. Fey olan arazi haracı arazidir. Özel mülk konusu yapılamaz, ilerde de göreceğimiz gibi, Hz. Ömer Buceyle Kabilesine mülk-ganimet olarak verdiği araziyi üç sene sonra tekrar ellerinden almıştır. Ancak devlet haracı araziden müslüman-lara ikta'larda bulunabilir. [7]

II. İkta

Haracı arazi üzerinde iki ikta şekline rastlanabilir.

a) Temliki ikta', b) Istiğlalen tkta'[8]

Birincisinde toprağın (rakabesi) ferde geçer, ikincisinde devlette kalır. Hz. Peygamber zamanında çeşitli iktalar yapılmıştır. Bu iktalann belli başlı özellikleri temliki ikta' olmamalarıdır. Ancak Asr-ı Saadette arazî vergilerinin kişilere ikta' edildiğine rastlamak hemen hemen mümkün değildir, çünkü bu dönemde vergiyi devlet memurları toplardı.[9] Verginin ikta'ına daha çok Osmanlılarda rastlanır ki, bu da iltizam usulüne yol açmış ve reayanın bir avuç insafsız mültezimin eline terkedilmesi sonucunu doğurmuştur. Asr-ı Saadet'te iktalar yapıldığında herkese işleyebileceği kadar toprak verilmesine büyük özen gösteriliyordu.. Nitekim işleyemiyecek kadar toprağa sahip olanların ellerinden fazla toprakların alındığı ve işleyecek durumda olan topraksız müslüman-lara dağıtıldığı kaynaklarda zikredilmektedir.

ikta' sahibi muhtecir gibidir, işlemekten aciz olan kimseye toprak ikta' edilmez. Kendisine toprak ikta' edilen kişi, bu yerde üstün hak sahibidir. İcar ile gelirinden istifade edebileceğine cevaz verilmiştir. Mülkiyeti Beyt'ül-male ait olan arazinin satışı, rehnedilmesi, her türlü ferağ işlemleri ve vakfı hukuken muteber değildir. Mülkiyeti devlete ait olduğundan, hiçbir fert o yer üzerinde mutlak malik değildir.

Bu sebepten satışı da yasaklamıştır.[10] Ebu Hanife dışındaki ekseri hukukçular bu arazinin kiraya verilebileceğini kabul ederler. Menfaatim hibe edebilir fakat satamaz.[11] Temliki olan iktalar da üç sene çalıştınlmazsa bu topraklar kendisine ikta edilenlerin ellerinden alınır. Devlet belli durumlarda bu topraklaramüdaha-le hakkını elinde bulundurmaktadır.[12] Fey arazi olan ve eski sahiplerinin elinde bırakılarak kendilerinden cizye alınan haracı araziler de müslüman olmayanlar (zımmîler) tarafından satılamazlar.[13]

III. Mevat Arazi

Genel kabul gören görüşe göre, Ölü (mevat) arazi şöyle tarif edilir: Bir müslüman veya zimmîye ait olmayan ve uzaklığı bir köy kenarındaki evden yüksek sesle bağırmak suretiyle duyulamaya-cak kadar uzak olan ve ihya edilmiş olmayan araziye denir.[14] Ölü araziyi ihya edebilmek için Ebu Hanife'ye göre, devlet başkanının iznini almak şarttır.[15] imam Şafii dışında kalan diğer hukukçulara göre, bir kimse mevat olan toprağı üst üste üç sene işleyemezse toprak elinden alınır ve bir başkasına devredilir.[16] Mecelle'de de mevat arazinin mutlak mülkiyet olamayacağı kaydedilir.[17] Yine Ebu Hanife'ye göre, bir kimse devlet başkanının iznini almadan arazi ihyasında bulunursa aradan ne kadar zaman geçerse geçsin, ona malik olamaz. Belki zilyet olarak elinde kalabilir.

Bu tür mülkiyetlere el koyabilmek için zamanın geçmiş olması (mürur-u zaman) Önemli bir faktör değildir: Atiyy b. Kays şu olayı anlatır: Bir kısım halk halife Ömer'den Şam'da bulunan Enzire topraklarım atlarını otlatmak, beslemek için istediler. Bu yerler onlara verildi. Halkın bazısı oraları ektiler; durum Halifeye iletilince ektikleri yerleri ellerinden aldı ve ektiklerinden dolayı da tazminata mahkum etti.[18] Haklı sebeplere isnad etmeyen ikta işlemleri üzerinden uzun sürenin geçmesi onu meşru kılmadığı gibi kişi menfaati amme menfaatine tercih de edilemez.[19] ilk zamanlarda arazi muayyen defterlere kaydedilmediğinden her türlü ihtilaflarda menkul mallardaki gibi şahit dinleniliyordu. Malı ellerinden çıkan, başkası tarafından işgal edilen arazinin maliki hak talebinde bulunur, geri almak isterse tek delili şahit idi.

Ca'fer b. Muhammed şöyle nakleder: Hz. Peygamberin kızı Hz. Fatıma Halife Ebu Bekir'e gelerek; -Fedek'i bana ver. Zira babam onu bana vermişti, dediğinde, Ebu Bekir (r.a.) ondan şahi...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın