Asr-ı saadette kölelik ve cariyelik

ASR-I SAADETTE KÖLELİK VE CARİYELİK

Doç.Dr.Vecdi Akyüz-Dr.Nihat Engin

(Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İstanbul)

Buraya kadar Rasûl-i Ekrem Efendimizin çeşitli sıfatlarla ortaya koyduğu, bağlayıcılık bakımından farklı hükümler ifade eden davranışlarını gördük. Şüphe yok ki O'nun asıl vazifesi ve Allah tarafından eğitilerek insanlığa gönderilmesinin sebebi peygamberliktir, tebliğdir ve rehberliktir; bu sebeple de davranışlarının çoğu bu sıfatına dayanmaktadır. Bunun en açık işareti de herkesin duyması için gayret sarfetmesi, herkesin gözü önünde uygulaması, buna uygun üslublar kullanmasıdır. Ancak verilen ve çoğaltılması mümkün bulunan örnekler O'nun, başka sıfatlarla ve bağlayıcı olmayan davranışlarda da bulunduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Bu davranışlarının önemli işaretlerinden biri herkesin duyması için gayret göstermemesi, uygulamada ısrar etmemesidir. Nitekim ebedî aleme intikalinden önceki hastalığında bazı tavsiyelerini yazmak üzere bir kağıt istediği zaman yanında-bulunan sahabe konuyu tartışmış, bazıları «Allah'ın Kitabının elde olduğunu, dinin tamamlandığının bildirildiğini, bu halinde Hz. Peygamber'i bunlarla rahatsız etme ve yormanın doğru olmayacağını» ileri sürerek kağıt getirmeyelim demiş, bazıları ise getirmek istemişlerdi. Peygamberimiz tartışmayı keserek vazgeçtiğini bildirdi.[1] Eğer bu isteği bir tebliğ olsaydı, peygamberlik görevinin gereği bulunsaydı, «güneşi sağ eline, ayı da sol eline verseler yine bu isteğinden vazgeçmezdi» ısrar eder ve vazifesini yerine getirirdi.

VECDİ 1955 yılında Kırklareli'nin Üsküp bucağında doğ-AKYÜZ du. ilkokulu aynı yerde bitirdi. Î.H.L.nin orta kısmını Tekirdağ, lise kısmını İstanbul Fatih l.H. L.nde tamamladı 1978 yılında İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsünden mezun oldu. 1985 yjında Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde okutman olarak görev aldı.,1989'da "Emevilerin Kuruluş Devrinde İslâm Amme Hukukunun Gelişmesi" konulu teziyle doktor oldu. 1992 yılında İslâm Hukuku doçenti oldu. Eserleri:

- Devlet ve İşçi-İşveren İlişkileri

- Hilafetin Saltanata Dönüşmesi

NİHAT 1949 Yılında Bulgaristan'ın Burgaz vilayetinin EN(JİN Aydos kasabasında doğdu. 1950 yılında Türkiye'ye gelip İstanbul yerleşti. 1969 yılında İstanbul 1.H.L' nden mezun oldu. 1973 yılında İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsünü bitirdi. 1982 y-ılında Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslâm Tarihi bölümünde asistanlık görevine başladı. 1992'de "Osmanlılarda Kölelik" konulu teziyle doktor unvanını aldı. [2]

GİRİŞ

Köle; hukuki, iktisadi ve sosyal bakımlardan hür insanlardan farklı ve aşağı statüde bulunan kimse demektir.[3] Kölelik İslâm'ın doğduğu çağda, dünyanın her yerinde yaygındı. Eski Yunan'da, Roma'da, Mısır, israil ve Babil'de kölelerin sayısı hayli çoktu. Köle, bir mal sayılırdı. Patronu onu mal gibi satar ve elindeyken emeğinden yararlanırdı. Toprağa bağlı olarak gayrı menkulle birlikte köleler de satılabiliyordu. Borcunu ödemeyen kimse, borcu için borç verenin kölesi olurdu. Kumarda kaybeden de köle durumuna düşerdi. Kölenin çocuğu da köle oluyordu. Ancak en çok köle, savaşta esir düşenlerdir. Roma'da madenlerde çalışma, sirklerde vahşi hayvanlarla döğüşme cezasına çarpılanlar da kölelerden olurdu.

insanlık tarihinin her döneminde var olduğu bilinen kölelik, müessesesi, islâm öncesi dönemde Araplar arasında da mevcuttu. En eski ve en ibtidai şekil olan pederşahi kölelik tarzına yakın bir biçimde devam eden cahiliye dönemi köleliğinde köle, sadece bir mal olmayıp, ailenin sosyal ve dinî faaliyetlerine katılır, aile ve kabile fertleriyle bir arada yaşardı. Toplumsal durum itibariyle hür insandan pek farklı değildi. Hür insanın giydiklerine yakın biçimde giyinir, onların çocuklarıyla oynardı.

Cahiliye döneminde kölelerin evlât edinildiği de bilinmektedir. Nitekim Zeyd b. Harise, peygamberlikten önce, Hz. Muham-med (s.a.v.) tarafından babasıyla gidip gitmemekte serbest bırakıldığı zaman, Hz. Muhammed (s.a.v.)'den ayrılmayacağını söylemişti. Bunun üzerine Hz. Muhammed (s.a.v.) onu elinden tutup Kureyş'ten bir topluluğun yanına giderek: "Varis olarak da mevrûs olarak da bunun oğlum olduğuna şahit olunuz!"[4] diyerek kendisini evlat edinmiştir.

Hakîm b. Hizam (r.a.) cahiliyet zamanında yüz tane köleyi azat etmiş, yüz tane de kurban etmişti. Müslüman olunca da hac mevsiminde yüz deve kurban etmiş ve yüz köle azat etmişti. Bu durumu "Ey Resûlallah! Ben cahiliye döneminde sadaka vermek, köle azat etmek yahut akrabaya yardım kabilinden birtakım işlerle ibadet ederdim. Bunlarda bir ecir ve sevap var mı?" diye sorduğunda, Resûluliah (s.a.v.): "Sen eskiden yaptığın hayırla müslüman oldun"[5] buyurdu. Bu hadisten, müşrik araplar arasında da sadece Allah'a ibadet edip O'na yaklaşma ve insanlara iyilik yapma düşüncesiyle köle azat etme uygulamasının bulunduğu ve bunun islâmiyet'te de aynen devam ettiği anlaşılmaktadır. Cahiliye döneminde azat edilen köle, azat edildiği kabilenin bir ferdi sayılırdı.

Cahiliye dönemi köleleri, efendilerinin hoşuna giden bir hizmet karşılığında efendileri tarafından azat edilebilirlerdi. Uhud harbine gitmek için yola çıkmadan önce kendisinin azat edilme şartını Vahşî (r.a.): "Efendim olan Cubeyr b. Mut'im bana: —Eğer amcam Tuayme'ye karşılık Hamza'yı öldürürsen sen hürsün! dedi"[6] sözleriyle ifade etmektedir.

O dönem köleleri efendileriyle beraber savaşlara da katılırlardı. Uhud harbinde müslümanlarla çarpışan müşriklerin içinde müşriklerin kölelerinin de bulunduğu bilinmektedir.[7]

Cahiliye döneminde köle ticeretiyle meşgul olarak büyük bir servete kavuşan Abdullah b. Cüd'ân'm cömertliği yaşlandıkça artıyor, birçok köle ve cariyeyi azat edip yardımda bulunuyordu.. Meşhur sahabî Suheyb-i Rumî de onun kölelerindendi.[8]

Birinci Bölüm

KÖLELİĞİN SEBEPLERİ

islâm, mevcut kölelik durumunu düzenlemiş, sebeplerin hayli daraltmıştır. "Savaşta inkâr edenlerle karşılaştığınızda boyunlarını vurun, sonunda onlara üstün geldiğinizde onları esir alın; savaş sona erince onları ya karşılıksız ya da fidye[9] ile salıverin.." âyetini, îslâm'm prensip olarak köleliği kabul etmediği şeklinde yorumlayanlar da bulunmaktadır. Kur'ân'da kölelerden "sağ elin sahip oldukları" ifadesiyle söz edilir.[10] ilk müslümanlar, pek eski devirlerden kalma ve bütün dünyaya yayılmış olan kölelik kurumunu devralmışlardı, icad etmemişlerdi, islâm bakımından kölelik, ne bir cezalandırma yolu ve çaresi, ne de bir takım iktisadî gayelerle kendisinden yarar sağlanan bir savaş ganimetidir. Köleliğin esas varlık sebebi, insanî duygulara dayanan, âcizlerin barındırılıp hallerinin düzeltildiği bir "ıslah evi" gibi bir şey olmasıdır.[11]

I. Doğumla Kölelik

Karı-kocamn her ikisi de köle ise, doğan çocuk da köle olarak dünyaya gelir. Sadece kocanın köle olması halinde, çocuklar hür kimseler olarak anaya tabi olur. Yalmzca karının köle olması halindeyse, o cariyenin efendisine ait olmayacağı hususunda önceden anlaşmış olmak gerekir.

Cariyenin efendisinden olan çocukları hür statüde doğarlar. [12]

II. Hürriyetin Kaybedilmesiyle Kölelik (Savaş Esirlerinin Köleleştirilmesi)

Köleliği doğuran asıl sebep, savaş ve bunun ortaya çıkardığı sonuçlardır. Kur'an âyetleri ile Rasûlullah'm tatbikatına göre, Müslüman ordu komutanı, bir anlaşmanın yokluğu halinde, savaş esirlerini karşılıksız bırakma, fidye alarak bırakma ve köle statüsüne sokma yetkilerine sahiptir.

"Araplara kölelik yoktur" şeklinde bir hadis de rivayet edilir. (Serahsî, Mebsut, 10/40,118).

Hz. Peygamber, Temîm kabilesinden alınan savaş esirlerinin -yarısını karşılıksız, diğerieriniyse fidye ödenerek serbest bırakmıştır.[13]

Benu Suleym'den Yesâr adında bir köle-çoban savaş esiri olarak alınmış, ancak müslüman olunca Rasûlullah tarafından azat edilip serbest bırakılmıştır.[14]

Hz. Peygamber, Benû Mustalık savaşından sonra çoğu çocuk ve kadınlardan oluşan yüzlerce savaş esirinin ganimet olarak bölüşülmesini müteakip, mağlup düşen kabile başkanının kızı Cuveyriyye'yi, değerini ödeyerek satın alıp azat ettikten sonra nikahladı. Müslüman savaşçılar, ellerinde köle halinde bulunan savaş esirlerini, Rasûlullah'ın zevcesi tarafından akrabası sayarak, iade ettiler. îkiyüz ailenin hiç beklenmedik bir şekilde hürriyetlerine kavuşturulmaları üzerine, Mustalık'lılar kaybettikleri on savaşçıyı pek çabuk unuttular ve sonunda müslüman oldular.[15]

Cuveyriyye, mağlup kabile başkanının kızıydı ve o, iki askerin payına düşmüştü. Bu iki asker, ister bir tek şahsın iki kişiye taksim edilmesindeki uygunsuzluğu düşünerek, ister bu kızın kabile başkanının kızı olması dolayısıyla, bundan büyük kurtuluş fidyesi koparacaklarını düşünerek, kızın sahip olduğu değerin ödenmesi halinde, onu serbest bırakmaya karar verdiler. Esir kız, Rasûlullah'ın huzuruna girdi ve ona, başından geçenleri anlatarak, müslüman olduğunu söyledi ve kendisinden ...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın