Asr-ı saadette devlet ve piyasa

ASR-I SAADET'TE DEVLET VE PİYASA İLİŞKİSİ

Cengiz Kallek

(Türkiye Diyanet Vakfı, îslâm Araştırmaları Merkezi islâm Ansiklopedisi Fıkıh Uzmanı, Üsküdar/İstanbul)

Cengiz Kallek 1960 yılında İstanbul'da doğdu. 1982 yılında Boğazifi Üniversitesi îdari Bilimler Fakültesi İşletme bölümünden mezun oldu. Yurtiçinde ve yurddışm-da sürdürdüğü Arapça ve İslâmî İlimler çalışmalarının ardından 1989 yılında Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Hukuku bölümünde yüksek lisansını tamamladı. 1992 yılında "Uz. Peygamber Döneminde Devlet ve Piyasa" isimli eserini yayınladı. Aynı Enstitünün İktisat Tarihi bölümünde doktora çalışmasını sürdür-mekde ve T.D.V. İslâm Ansiklopedisinde Fıkıh Uzmanı olarak görev yapmaktadır. [1]

Birinci Bölüm

MEKKE İKTİSADİYATI İLE İLGİLİ MÜESSESELER

Konumuzla yakın ilişkisi açısından bizim için birinci derecede önemli olan, Cahiliye Arapları'nın asıl mesleği olan ticaretteki etkinlikleri ve bu etkinliğin ulaştığı maksimum boyutlar yanında ticarî örf ve adetler ve nihayet ticaretle eşgüdümlü bir şeklide gel-şien iktisadî refahtır. Tabii İslâm'a beşiklik etmesi, varlığı tamamen ticarete bağlı olması ve enternasyonel transit ticaretin yarımadadaki merkezi konumunda bulunması gibi sebeplerle incelememiz özellikle Mekke'de ve tabiatıyla Kureyş üzerinde yoğunlaşacaktır.[2]

I. Kureyşin Tîcarî Faaliyetleri

Tarih boyunca Arap Yarımadası başta Sebe, Main ve Himyer olmak üzere çeşitli bağımsız devletlere ve ayrıca Roma, Bizans ve Sasanî imparatorluklarının himayesindeki Petra, Palmira (Ted-mür), Gasan ve Hire gibi bazı uydu devletlere beşiklik etmiştir.[3] Bu devletlerin varlıklarının en önemli unsuru iktisadî güç olup, bunu da kıtalar arası ticaret yönünden tampon bir bölgede yer almalarına ve dolayısıyla enternasyonel transit ticaret ağı üzerinde kilit bir konuma sahip olmalarına borçluydular.

Mekke, M.S. V. asrın başlarına kadar, Yemen'den göç eden Huzaa kabilesinin kontrolü altında kalmıştı. Kusay b. Kilab çeşitli kabileleri bir araya getirerek Kureyş kabilesini oluşturdu ve hızla şehrin ileri gelen tacirleri arasına giren bu kabile mensupları Huzaa'nın etkisini azalttı.[4] Mekke'liler, ticaret ağı içindeki konumları sebebiyle önemli bir potansiyel güce sahip olmalarına rağmen, Arabistan'ın verimli bölgeleri üzerinde hakimiyet kurmaya çalışan yayılmıcı güçleri teşkil eden Himyerîler ve Hire Lalı-mileri yanında ikinci planda kalmaktaydılar. Böylece Mekke'nin ilk evrimi bu iki hakim ticari ve siyasi merkezin gölgesinde gerçekleşti.[5] O dönemde Mekkeliler lokal ticarî faaliyetlerle yetinmekte, harem bölgesinin dışına çıkmaya cesaret edememekte ve mallarını satacak yabancı tüccarın, ayaklarına kadar gelmesini beklemekteydiler.

V. asrın ortalarına doğru Himyerîler'in iç siyasî krizler silsile-siyle sarsılmaya başlaması ile birlikte Mekke'nin talihi de değişmeye başlamıştı. Himyer'in istikrarsızlığı, hassaten kuzeyde, üretim ve ticaretin çökmesine zemin hazırladı. Bu durumdan cesaret alan Mekkeliler, Yemenlilerin devre dışı kalmasıyla açılan boşluğu doldurmak üzere harekete geçtiler.[6]

Pek iyi ama daha önceki dönemlerde kapalı bir ekonomiye sahip olan ve ticarî aktivitesinin boyutları yarımadanın çeşitli bölgelerinde periyoduk aralıklarla muntazaman kurulan panayırlar silsilesi içinde, haram aylarda Mekke civarında düzenlenen Ukâz, Mecenne ve Zu'l-Mecâz panayırlarım[7] aşmayan yoksul Kureyş,[8] yarımada transit ticaretinin merkezi konumuna gelmeyi nasıl başarmıştı? Mekke Şehir Devleti ekonomisini dışa mı açmıştı? Bu soruya verilecek 'evet' cevabı bir başka soruyu beraberinde getirmektedir: Nasıl? Zira Mekkeliler bu yeni rolü oynamak için gerekli alt yapı kurumlarına sahip değillerdi. Ayrıca ekonomik tecrübe ve güçlerini Mekke dışına taşıyacak bazı mekanizmalar icat etmeliydiler, tşte bu noktada Haşim'in meşhur ilafı imdada yetişti. [9]

A) Ilaf:

Kur'ân'da 'Kureyş' veya 'el-Ilaf isimli sûrede gayet veciz ve önemiyle mütenasip bir surette yerini alan 'îlaf: ahid, 'antlaşma' ve talebe binaen verilen 'beraat'6 demek olup hasseten Mekke asilleri ile komşu devletlerin başkanları arasında aktedilen ticarî antlaşmaları ifade etmektedir. Bu antlaşmaların hikayesi şöyledir:

Kaynakların verdiği bilgilere göre Abdu Menafin dört oğlundan önce Kureyş'in ticari faaliyetleri Mekke sınırları dışına taşınıyordu.[10] Ancak şehre gelip giden acemlerle ve Hac mevsiminde Mekke'ye ve haram aylarda Ukaz ve Zu'1-Mecaz'a gelenlerle ticaret yapabilirlerdi.[11]

Bu durum, Haşim b. Abdi Menaf gelip de Kureyş ticaretinin zayıflığını, sikaye ve rifade gibi Hac hizmetlerini yüklenen bazı Mekkeliler'in, bu hizmetleriyle hiç de mütenasip olmayan iktisadî sıkıntılarını görüp üç kardeşiyle birlikte civar ülkelerde ticari antlaşmalar yapmak üzere yola çıkıncaya kadar sürdü.[12] Nihayet onların yapmayı başardıkları ticarî antlaşmalar neticesinde Kureyş ticareti canlandı. Kaynakların verdiği malumata göre: Kureyş yoksulluk içinde yüzüyor ve ticari aktiviteleri Mekke sınırlarının dışına taşınıyordu. Çok şiddetli bir kıtlığın vuku bulduğu bir sene. Haşim, Şam'a ekonomik amaçlı bir ziyaret yaptı.[13]

Yapılan görüşmeler sonunda Kayser, Haşim'e sadece Kureyş'in bizans topraklarında ticaretine müsaade etmekle kalmamış, ayrıca Habeş diyarında ticaret yapma izni alabilmesi için Necaşî'ye hitaben bir tavsiye mektubu da vermiştir.[14] Hiç şüphesiz Haşim, Kayser ile yaptığı ikili görüşmelerle Taif ve komşu bölgelerden sağlanacak deriye işarette bulunmaktaydı. Kumaş ise hassaten Necran ve San'a olmak üzere Yemen'deki muhtelif şehirlerde imal edilmekteydi. Ayrıca Yemen, hassaten, Sade olmak üzere müteaddit bölgelerinde imal edilen işlenmiş deriyi de ihraç etmekteydi. Böylece Haşim, Mekke'nin başlıca buğday (Havran buğdayı) ithalatım gerçekleştirdiği Busra ve Gazze gibi Suriye piyasalarına açılmaya başlayan Mekke tüccarı için Suriye güzergahını emniyete almıştı.[15] Haşimin diğer kardeşlerinden Muttalib, Yeraen'e; Abdu Şems, Habeşistan'a Nevfel ise iran'a giderek benzer antlaşmalar yaptılar.[16] Nevfel'in, Pers imparatoru Kisra'dan, Irak topraklarında ticaret yapma izni aldığı da rivayetler arasındadır.[17] Her birisi dönüşlerinde ticaret güzergahları üzerindeki kabilelerden de, herhangi bir ittifak antlaşması yapmaksızın, kervanlarına saldırmazlık garantileri aldılar.[18] Kureyş tüccarı, sağladıkları bu teminat karşılığında garantör kabilelerin ticaret mallarını, gittikleri pazarlara götürüp satacaklar ve hiç bir masraf ya da komisyon almadan ana para ve kân aynen teslim edeceklerdir.[19]

Böylece bir yandan bu kabileler ticaret yolculuklarının zorluklarından kurtulup oturdukları yerde kazanç sağlarken diğer yandan Kureyş'in dış ticaretini güvence altına alacaklardır. Arap ka-bileleriyle yapılan bu antlaşmalar karşılıklı yardım ve koruma mükellefiyetleri getirmeyip, aksine o güne kadar bilinmeyen bir usul olan müşterek ticarî çıkarlar esasına dayalıdır. Bir başka deyişle Kureyş kervanlarına verilen geçiş güvencesi, belli bir ücret karşılığı Hîre kervanlarına sağlanan muhafızlık hizmetinden farklıydı.[20] Kabile şeflerinin Mekke tüccanyla iş birliğini tercih etmeleri anlaşılır bir şeydir. Zira bu işbirliği neticesinde daha istikrarlı kârlara nail olacakları gibi Mekke'ye korkusuzca girecekler ve itibar göreceklerdir. Ayrıca Hîre'de ikinci sınıf insanlar ve yönetilenler statüsünde iken, Mekke'de eşit haklarla müşavere imtiyazına sahip olacaklardır.[21]

Mekke'nin transit geçiş güvencesi aldığı bu kabilelere ne kadar bağımlı olduğu ve ilaf in yükümlülüklerini ifaya ne derece titizlik gösterildiği bazı rivayetlerden açıkça anlaşılmaktadı.

islam'ın Kureyş ile yaptığı savaşta en etkin silah emin bir ticaret yolu bırakmayıncaya kadar kervanlarına saldırmaktır. Zira Safvan b. Umeyye'nin şu sözleri buna açıkça delalet etmektedir:

"Muhammed ve ashabı ticaret yollarımızı kestiler. Onun ashabına karşı nasıl önlem alacağımızı bilemiyoruz. Sahili de boş bırakmıyorlar. Sahil bölgesi halkı onunla anlaşarak tümden ona katıldı. (Ne Yapalım?) Nerede ikamet edelim? bilemiyoruz. Şayet (burada) yurdumuzda kalsak sermayemizi yeyip tüketeceğiz. Zira Mekke'deki yaşantımız yazın Şam ve kışın Habeşistan ticaretine dayanmaktadır..."[22] Nihayet uzun arayışlardan sonra Necid üzerinden Irak'a uzanan alternatif ticaret yolundan gönderdikleri kervan da Müslümanlar tarafından vuruldu.[23]

Tarih ve tefsir kitapları Abdu Menafin dört oğlunun Kureyş ticaretini mahallî sınırlardan beynelmilel boyutlara taşıdıklarını ittifakla kabul etmektedir. Her ne kadar rivayetlerde bazı farklılıklar göze çarpmakta ise de bu temel gerçek değişmez.[24]

îşte bu ilaf sayesindedir ki Kureyş, meşhur yaz ve kış yolculuklarını emniyet içinde gerçekleşirme imkanını yeniden elde etmişti: Kışın Yemen'deki Abahile'ye ve Habeşistan'daki Yeksum'a, yazın ise Şam ve Gazze'ye -ve belki de Ankara'ya kadar- ticari sefe-ler düzenliyorlardı.[25]

[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın