Ahlakî sorumluluk

B. AHLÂKÎ SORUMLULUK

1. Ahlâkta Sorumluluğun Önemi

Her ahlâk kanunu bizi bir vazife ile mükellef kılar. Ancak, bir mükellefin bu vazifeden dolayı sorumlu tutulmaması halinde, ahlâk kanunu bütün gücünü ve önemini kaybeder. Ayrıca, insana, vazifesini yerine getirdiğinden dolayı verilecek mükafat, veya vazifeyi ihmal etmekten dolayı terettüp edecek ceza ile bunların ölçüsünün tesbiti, yani kısaca adalet de ancak sorumluluk safhasından sonra gerçekleşecektir. Bu yüzden, ehliyet şartlarını taşıyan her insanın, ahlâka konu olan işlerden, hatta gizli niyet ve maksatlarından dolayı sorumlu tutulması hem aklen hem de dinen gereklidir. Gerçekten, insan aklı, sorumluluğa yer vermeyen bir ahlâk anlayışım reddetmiş, her devirdeki ve her seviyedeki insan toplulukları,ahlâkî ve içtimaî disiplinin yolunu daima sorumlulukta aramışlardır. Aynı şekilde, diğer bütün ilâhî dinler gibi îslâm Dini dahi, —peygamberler de dahil olmak üzere— bütün insanların sorumluluğa tabi olduklarım belirtmiştir.[110]

insanın bir vazife varlığı olması, aynı zamanda bir sorumluluk varlığı olduğu sonucunu doğurur. Kur'ân-ı Kerim bu hususu şöyle ifade eder:

«Siz, boş yere yaratıldığınızı ve bizim huzurumuza dönmeyeceğinizi mi sandınız?»[111] «insanlar, imtihana çekilmeden iman ettik, demekle bırakılacaklarını mı sandılar?»[112]

Dünyada yegâne sorumlu varlık insandır. Çünkü yalnız o, bir şahsiyettir. Öteki varlıklar, Allah'ın kendilerine çizmiş olduğu bir tek ve alternatifsiz yolda yürümek zorunda oldukları için müstakil birer şahsiyet sayılmazlar; bu yüzden de yaşamak zorunda oldukları hayattan dolayı sorumlu tutulmazlar. Bu sebeple biz, hayvan hareketlerinde ahlâkî manada bir «değer» aramayız. Buna karşılık insan, kendine has inancı, değer hükümleri ve yaşama tarzı ile bir şahsiyettir. Bu sayede o, ahlâkî emirlerin muhatabı olur; kendisinden, doğru yolu seçmesi istenir ve bundan sorumlu tutulur. Nitekim, Kur'ân-ı Kerim1 de En'âm sûresinin 151. ve 152. ayetlerinde, insanlara bazı dinî ahlâkî vazifeler bildirildikten sonra şöyle buyurulur: «îşte bu, benim doğru yolumdur; ona uyun, (başka) yollara uymayın. Zira o yol sizi Allah'ın yolundan ayırır, îşte, kötülükten sakınmanız için Allah size bunları emretti.»

Sorumluluk şuuru, insanı, tamamıyle başıboş olan hayvanı hayattan kurtaran ve onu kendi duygu ve temayüllerine hakim ve hür kılan bir şuur olması itibariyle insana tabiatüstü bir değer katar. Çünkü insan, ancak sorumluluk şuuru ile, adî tabiatın üzerine yükselir ve ahlâkî bakımdan teiniz ve nezih bir hayat yaşamak suretiyle "mükerrem varlık" mertebesine ulaşır. [113]

2. Sorumluluğun Çeşitleri

İnsanın, aşağıdaki şekilde üç türlü sorumluluğu ortaya çıkmaktadır: [114]

A) Vicdanî (Ahlâkî) Sorumluluk:

İnsan, akıllı ve şuurlu bir varlıktır. O, yalnız başkalarının tutum ve davranışlarını değerlendirmekle kalmaz; aynı zamanda kendi hareketleri, duyguları, kasıt ve niyetleri üzerinde de düşünüp taşımr, hükümlere varır. Şu halde herbirimizin kalbinde bir hakim vardır. Adına "vicdan" dediğimiz bu hakimin bizi yargıladığını, birnevi sorguya çektiğini, iyiliklerimizi onayladığım ve kötülüklerimizi kınadığını bilir; bu yüzden iyiliklerimizin sevinç ve mutluluğu, kötülüklerimizin elem ve pişmanlığını hissederiz. Bazı menfi sebeplerle fıtratı bozulmamış her insan, kendi ruhunda böyle bir hakimin kendisini sorumlu tuttuğundan emindir, islâm ahlâkı, kalbimizdeki bu hakimin basiretine önem verir. Hz. Muhammed (s.a.v.), «Müftüler, sana fetva verseler de, sen yine vicdanına danış.»[115] buyurur. Ahlâkî şuurun canlı ve faal olduğu insanı, kanunların sorumluluğundan kurtulmuş olması asla rahatlatmaz. O, eğer gerçekten suçlu ise, vicdanının sorumluluğu altında ezilir, küçülür. Bunun için, «Kötülük insanın içine sıkıntı verir.»[116] buyuran îslâm Peygamberi, başka bir hadisinde; «Kötülük yapmış olman seni üzüyorsa, artık sen mü'minsin. »[117] buyurarak vicdanî hassasiyeti imanın bir ifadesi kabul etmiştir. [118]

B) İçtimaî Sorumluluk

İslâm in asıl kaynakları olan Kitap ve Sünnet,toplumdan ve onun içinde yaşamanın doğurabileceği güçlüklerden kaçmak yerine, topluma katılmayı ve gerektiğinde, olanca gücü ile insanların iyiliği, kurtuluşu ve gerçek saadeti için çalışmayı emretmektedir, islâm ahlâkı açısından insanın yaşayışı, başka insanlardan kopuk, bağımsız ve ferdî değildir. Hatta bir kişinin hayatı, başta sona, kendisinden başlayıp kendisinde biten bir olay değildir. Çünkü -ilâhî takdir gereğince- her birimizin fiil ve davranışları, çok zaman bizi aşan sebeplere dayandığı gibi, bizi aşan sonuçlar doğurur, işte hayatın bu iç-içeliği, her bir insan için yekdiğerlerine karşı birçok haklar ve sorumluluklar getirir. Bu durum, bir yandan, ferdi cemiyet karşısında sorumlu duruma getirirken, diğer yandan da, içtimaî yapının çeşitli kademelerine, insanların iyliği uğruna çaba sarfetme, iyiliğin hakim olması ve kötülüğün önlenmesi idealine hizmet etme sorumluluğu yükler.

Böylece, insanın ruhî varlığındaki hakimin, yani vicdanın ötesinde ve dışında bir de "cemiyet" denilen otorite vardır ve insan ona karşı da hesap vermek zorundadır. Bu sorumluluk, insanı daha ihtiyatlı olmaya, yanlış davranması halinde bunun sonuçlarına katlanmaya zorlaması ve hareketlerini gözden geçirmesini sağlaması bakımından ahlâkî hayata yardımcı olur; en azından, kötülüklerin alanen işlenmesini ve yaygınlaşmasını önler. 'Haya" faziletinin, islâm ahlâkındaki büyük önemi buradan gelmektedir.

Ote yandan, içtimaî kurumların ve genel olarak sosyal çevrenin de ferdlere karşı sorumlulukları vardır, islâm ahlakı, içtimaî şuurun, her şeyden önce, ferdlerin bedenî ve maddî sıkıntıları karşısında canlı ve duyarlı olmasını emreder. Hz. Peygamber, bu duyarlılığı şöyle açıklamıştır: «Mü'minler, birbirini sevmekte, birbirlerine acımakta ve korumakta, bir uzvu rahatsız olduğunda diğer uzuvları da bu yüzden humma ve uygusuzluğa tutulan bir vücut gibidirler.»[119]

içtimaî şuur, ferdlerin manevî kusurları ve ahlâkî kötülükleri karşısında da duyarlı olmak zorundadır. Nitekim, Resûlulah (s.a.v.), zâlimin kötülüklerine engel olmayı emretmiş ve bunun,—hakikatte— zâlime karşı bir yardım ve kardeşlik görevi olduğunu belirtmişti. [120]

C) Dinî Sorumluluk

Dinî sorumluluk, insanın inanma ihtiyacından doğar ve adalet idealinin gerçekleşmesi yolunda vicdanî ve içtimaî sorumluluğun eksiğini tamamlar.

Çok çeşitli ve karmaşık olan beşerî ilişkilerde, ahlâk yolunun engelleri olan diğer pek çok olumsuz duygular karşısında bulunan vicdan, iman desteğinden yoksun olunca, yalnız ve etkisiz kalır. Bu sebeple islâm Dini, insanın, kalbini ve manevî hayatım, ancak iman sayesinde selamete yöneltebileceğini kabul eder.[121] Buna karşılık, Allah, inkarcıların kalblerini mühürler ve artık onlar, nefislerinin kötü arzularına uyarlar; işleri güçleri hep aşırılık olur.[122]

islâm ahlâkı, insanın hürriyetini, her şeyden önce, dinî sorumluluk ile sınırlamak suretiyle, ona, bir vaziler varlığı olduğu şuurunu kazandırmak ister. Buna göre, insan, başı boş bırakılmamıştır; muhakkak surette Allah'ın huzuruna dönüp, yaptıklarının hesabını verecektir.[123]

3. Ahlâkî, Dinî Ve İçtimaî Sorumlulukların Birbirleri İle Alakası

Sorumlulukların yukarıda sunulan üç şekli, her ne kadar, ilk bakışta birbirinden farklı alanlara ait görünürse de, islâm ahlâkı, bunları birbirinden ayırmayıp iç-içe kabul eder. Şöyle ki: [124]

A) Dinî Ve İçtimai Sorumluluklarda Ahlâkî Şuurun Etkisi

Şekil bakımından, ahlâkî sorumluluk ferdin bir şuur hali, yani ferde göre dahilî ve derûnî olduğu halde dinî ve içtimaî sorumluluklar ferde göre haricîdir. Ancak, islâm ahlâkı, sorumlulukların bu iki çeşidini dahi derûnîleştirmeyi; yani, kişinin, toplum ve Allah karşısında vereceği hesabın sorumluluğunu vicdanında hissetmesini ister. Nitekim, topluma saygının belirtisi olan "haya" ile Allah'a saygının ifadesi olan "takva" faziletlerinin islâm ahlâkında Önemli bir yeri vardır. Takva sahibi insan (muttaki), islâm'da, sadece ideal bir mü'min değil, aynı zamanda ideal bir ahlâkî şahsiyettir. Âl-i Imrân sûresinin 133 ve 134. ayetlerinde takva sahiplerine hazırlanan uhrevî mükafatlardan bahsedildikten sonra, 135. ayette şöyle buyurulmuştur: «Onlar, çirkin bir iş yaptıklarında, yahut (kötülük yapmak suretiyle) kendilerine zulmettiklerinde, hemen günahlarının bağışlanmasını dilerler. —Gonahları Allah'tan başka kim bağışlar!— Bir de onlar, yaptıklarında bile bile ısrar etmezler.»

Şu halde iman, insanda kalbi ve ahlâkî bir şuur halini almadıkça, gerçek iman kalitesine ulaşamafc. Bir başka ayette bu husus, şöyle ifade edilmiştir: «...Fakat Alfah size imanı sevdirdi ve onu kalblerine zinet kıldı; inkarcılığı, günahkarlığı ve isyanı da size çirkin gösterdi,»[125]

İslâm Dini, şüphesiz ki, her...
[Bu mesajın devamını görebilmek için kayıt olun ya da giriş yapın