ecenur
Tue 16 March 2010, 02:18 pm GMT +0200
Zevil´ekhamın Tevarüsü
151 - : Mirasa müstahik olacak zümrelerin beşinci derecesini de te-v il´er ham denilen karibler teşkil etmektedirler. Şöyle ki :
Bir Ölünün eshabı feraizden ve asabatı nesebiyye ve sebebiyye takımından vârisi bulunmadığı takdirde terekesine zevU´erhamdan olan karibleri sınıflarına göre müstahik olurlar.
152 - : Zevil´ertiam da binefsihi asabattan olanlar gibi dört sınıfa ayrılır ve anlar gibi tevarüs ederler, aralarında sırasiyle kurbi cihet, kurbi derece, ve kuvvei karabet hususları tercihe sebep olur. Şöyle ki :
Zevirerhamın birinci sınıfı, bizzat Ölüye cüz´iyyet itibariyle müntesib olanlardır. Bunlar evlâdı benat ile benatı ibnin evlâdıdır.
ikinci sınıfı, ölüye asliyyet itibariyle münsetib olanlardır ki, fâsid cedler ile fâsid ceddelerden ibarettir. Anasının babası, anasının babasının babası, babanın anasının babası, ananın babasının anası gibi.
Üçüncü sınıfı, ölünün babasına cüz´iyyet itibariyle müntesib olanlardır. Bunlar da ölünün ana baba bir veya baba bir veya ana bir kız kardeşlerinin ilâ nihaye erkek ve kız evlâdı ile liebeveyn veya lieb veya liüm erkek kardeşlerin ilâ nihaye kızları ve ana bir erkek kardeşin erkek oğullarıdır.
Dördüncü sınıfı, Ölünün alel´ıtlak ced ve ceddelerine cüz´iyyet itibariyle müntesib olan kimselerdir. Bunlar da liebeveyn, lieb ve liüm ammeler ile amcalar ve liebeveyn, lieb, ve liüm haller ile halalar ve bunlarm evlâdıdır ve amca kızlariyle bu kızların evlâdıdır.
153 - : Yukarıdaki dört sınıf, mebsutı serahsîde yedi zümre olmak üzere şu veçhile kayd edilmektedir:
(1) Evlâdı bcnat.
(2) Benatül´ihve ve evlâdül´ehavat,
(3) Fâsid eed ve ceddeier,
(4) Liüm amcalar, liebeveyn, lieb ve liüm ammeler ve hal ile halalar,
(5) Dördüncü zümrenin evlâdı,
(6) Babanın liüm amcaları ve babanın alel´ıtlak ammeleri, hal ve halaları,
(7) Altıncı zümrenin evlâdı.
154 - : Kurbi cihet itibariyle tercih, zevil´erhamm dört sınıfı arasında aranır. Meselâ : Birinci sınıf erbabı var iken ikinci sınıf erbabı vâris olamaz. Bu bir kaidei umumiyedir Lâkin tarzı taksim itibariyle her sınıf başka bir usule tabidir. Binaenaleyh her sınıf ahkâmı ayrıca bildirilecektir.
155 - : Kurbi derece, bir sınıf erbabı arasında aranır, bir sınıfa men-sub müteaddit kimselerden ölüye en karib olan, diğerlerine takdim olunur.
Meselâ : Birinci sımfda meyyitin kızının kızı, meyyitin kızının kızının kuına müreccahtır, ikinci sımfda da ananın babası, ananın anasının babasından mukaddemdir.
Bu mesele, (ehli karabet) denilen Hanefiyyeye göredir, muhtar olan da budur.
Fakat zevirerhamın tevarüsünde başkaca iki kavi daha vardır. Birincisi : (ehli tenzil) denilen Alkarna ile Şa´bînin ve Mesruk ile Hasan îbni Zi-yadm ve tabilerinin kavlidir ki, bunlara göre her zi rahm. kendisini meyyite isal eden vasıta menziiesindedir. O vasıta mevcut olduğu takdirde ne kadar sehme müstahik olursa o zî rahm de o kadar sehme müstahik olur. Yani : o vasıtayı temsil eder. Meselâ : bir ölünün kızının kıziyle liebeveyn veya lieb kız kardeşinin kızı içtima etse terikesi bunlar arasında münase-feten taksim edilir. Çünkü yalnız kıziyle kız kardeşi bulunduğu takdirde de böyle taksim edilecekti. Sureti :
ikincisi : (ehli rahim) denilen-Hasan ibni Meysere ve Nuh ibni Zirah ve tabilerinin kavlidir ki, bunlara göre İrse istihkak rahim vasfı umumisine göre olduğundan zevü´erham terikeye müsavat üzere müstahik olurlar; dere çeleri gerek müsavi olsun ve gerek olmasın. Bir misal :
156 - : Kuvvei karabet itibariyle tercih; birinci, üçüncü ve dördüncü sınıf erbabından bir derecede bulunan kimseler arasında aranır, ikinci sınıf erbabı arasında aranmaz, bunlar bir derecede bulununca umumen vâris olurlar, ölüye gerek vâris ve gerek zî rahm vasıtasiyle müntesib olsunlar, muhtar olan budur. Bir misal :
157 - : Kuvveti karabet, ölüye ana ve baba cihetinden müntesib olmak, ?e zî rahmin ehli heraizden veya asabadan birinin evlâdı bulunmak suretiyle tahakkuk eder, ye tercihe medar olur.
Şöyle ki : •zevil´erhamm birinci sınıfından müteaddid kimseler cem olup da bazıları ehli feraizden vâris evlâdı, diğerleri de zevilerham evlâdı bulunsa vâris evlâdı tercih olunur. Misal :
olmolü kulluhü leha
Zevil´erhamın üçüncü sınıfından da müteaddit kimseler cen olsa asaba evlâd, zevil, erham evlâdı üzerine tercih olunur. Misal :
Bu üçüncü sınıfa mensub dereceleri müsavi kimselerin hepsi de asaba evlâdı, veya hepsi de zevil´erham evlâdı veya bazıları asaba, bazıları da sahibi farz evlâdı bulunsa usulün sıfatı, irse istihkak ve ademî istihkakı füruda da muteber olacağından vâris olabilecek aslın for´İ de vâris olur, sakıt olacak asim fer´i de sakıt olur. Misal :
Görülüyor ki : üçüncü meselede ah liümün kızı. kendisine düşen senimi almıştır. Kendisi vâris ve sahibi farz olduğundan kızı da vâris olmuştur. Dördüncü meselede ise ah liebin oğlunun kıziyle uht lehümamn oğlunun oğ lu, ve uht liümmün oğlunun kızı vâris olamamışlardır. Çünkü ah liebin oğlunun kızı veledi gayrî vârisdir, diğerleri ise veledi zî rahmdır. Binaenaleyh terikenin tamamı hem kuvveti karabeti haiz, hem de veledi asaba bulunan ah lehümamn oğlunun kızına aid bulunmuştur.
Bu mesele, îmamı Muhammede göredir ki, İmamı Azamdan da vârid olan meşhur rivayete muvafıkdır.
îmam Ebu Yusüfe göre aslı liebeveyn olan, aslı îieb veya liüm olandan mukaddemdir, keza aslı îieb olan da aslı liüm olandan evlâdır. Bu kavle göre liebeveyn kız kardeşin evlâdı var iken Îieb veya liüm kardeşin evlâdı vâris olamaz. îkî misal :
158 - : Zevü´erhamm dördüncü sınılma mensup olanlar, hayyûı karabetleri müttehit, yani : cümlesi baba veya ana cihetinden ölüye mensup olan kimselerden müteşekkil olunca kuvveti karabetle tercih olunörlar. Fakat hayyizı karabetleri muhtelif olur ise bunlar iki ferik sakıhr. bu iki ferik arasında kuvveti karabetle tercih aranmaz, iki ferik de vâris olur. Yalnız her ferikin kendi efradı arasında kuvveti karabete itibar olunur.
Binaenaleyh liebeveyn ammeler, îieb veya liüm ammeler üzerine ve Îieb amemîer, liüm am ve ammeler üzerine tercih olunur. Kezalik : liebeveyn hal ve hala, Îieb veya liüm hal ve hala üzerine müreccahtır. Lieb hal vu hala da liüm hal ve haladan mukaddemdir. Bunlar da erkekler ile kadınlar arasında bu takdim itibariyle fark yoktur. Fakat liebeveyn ammeler ile lieb hal veya halalar cem olsa her iki ferik de vâris oiur.
işte bunlar zevü´erhama ait kavaidi umumiyyedendir. Nitekim ileride tatbikatı mufassalan görülecektir. Üç misal [17]
Zevil´erhamın Birinci Sinifi
159 - : Zevil´erhamın birinci sınıfına dahil müteaddit kimseler toplanıp da hiç biri vâris evlâdı bulunmaz veya hepsi de vâris evlâdı bulunursa bakılır : Eğer asılları sıfatta, yani : zükûret ve ünüsette müttefik iseler terı-ke, füruun ebdamna göre taksim olunur, ve daima erkeklere kadınların iki misli hisse verilir, iki misal :
160 - : Birinci sınıf erbabından bir derecede müteaddit kimseler toplanıp da asılları sıfatça muhtelif olursa üç halden hali olamaz.
Birincisi. : cihatta ve füruda. teaddüt bulunmaz.
İkincisi : cihatta teaddüt bulunmayıp yalnız füruda teaddüt bulunur.
Üçüncüsü : cihatta teaddüt bulunur, yani : bir şahıs, müteaddit cihetten karabet sahibi olur.
İşbu üç halde kaidei esasiyye şudur : «Usulden sıfat, fürudan adet alınır ve cihatın teaddüdü suretinde bu teaddüt usulde itibar olunur.»
Bu, İmamı Muhammede göredir, müftâ bih olan da budur. Fakat İmam Ebu Yusüfe göre usulün zükûret ve ünuset itibariyle ihtilâfı nazara .alınmaz, cihatta teaddüt olmadığı takdirde terike füruun ebdanı (adedi rüüs) üzerine ikili birli taksim olunur, cihatta teaddüt bulunduğu takdirde ise bu teaddüt, usulde değil, füruda itibar edilir, her fer´a kaç cihetten karabeti haiz ise ona göre hisse verilir.
İmamı Azamdan bu hususta iki rivayet vardır, İmam Ebu Yusüfün mezhebi ameliyyat itibariyle suhuleti haizdir, fakat İmamı Muhammedİn mezhebi, imamı Azamdan meşhur olan rivayete mutabık ve muhtardır. Nitekim bunlar aşağıdaki meselelerden de tevazzuh edecektir.
161 - : Birinci halde, yani : usulde zükûret ve ünuset itibariyle ihtilâf bulunup da gerek cihatta ve gerek füruda teaddüd bulunmadığı takdirde iki suret melhuzdur. Birincisi, yalnız iki vâris bulunmaktır. İkincisi de muhtelif batınlar bulunmaktır.
Evvelâ : iki vâris bulunduğu takdirde terike, asılların ihtilâf ettiği batında ikili birli taksim olunur, sonra asılların mirası ferilere verilir.
Meselâ : bir Ölünün kızının oğlunun kiziyle, kızının kızının oğlu bulunsa terîkesi, asılların ihtilâf ettiği ikinci batında taksim edilir, sülüsanı kızının oğluna verilip andan kızına intikal eder, sülüsü de kızının kızına verilip andan oğluna intikal eder.
Bu, İmamı Muhammede göredir. İmam Ebu Yusüfe göre ise terike doğrudan doğruya ber hayat bulunan feriler üzerine ikili birli taksim edilir, sülüsanı oğula, sülüsü de kıza verilir. Misal :
Saniyen : muhtelif batınlar bulunduğu takdirde terike, asılların ilk ihtilâf ettiği batında sıfatlarına göre ikili birli taksim olunur, sonra zükûr bir taifei, inas da bir taife kılınarak bakılır : eğer kendileriyle ferileri arasındaki vasıtalarda erkeklik ve kadınlık itibariyle ihtilâf bulunmazsa her taifenin hissesi kendisinin son ferilerine, sıfatlarına göre ikili birli olarak verilir. Fakat her hangi bir taife üe son ferilerin arasındaki vasıtalarda erkeklik ve kadınlık itibariyle ihtilâf vaki olursa o teifenin elinde bulunan sehimîer, kendisinden sonra en evvel ihtilâf vaki olan batında sıfatlarına göre ikili birli taksim olunur, yine erkekler bir taife, kadınlar da diğer bir taife kılınır, bu taifelerden her birine isabet eden hisse, kendisinden sonraki batınlarda ihtilâf yok ise son ferilere sıfatlarına göre verilir. Amma diğer batınlarda da ihtilâf var ise yine bu ihtilâf vuku bulan batında sabıkı veçhile muamele yapılarak nihayet son ferilerin sehimlerî tayin edilmiş olur.
Bu, imam Muhammede göredir. İmam Ebu Yusüfe göre ise zükûra ikişer, inasa birer senin* verilmek üzere terike doğrudan doğruya son füru arasında taksim edilir. Misal :
Görülüyor ki : bu misalde terike, İmamı Muhammede göre ilk ihtilâf vaki olan üçüncü tabaka arasında taksim edilmiş, her birinin sehimi kendi fer "ine verilmiştir. İmama Ebu Yusüfe göre ise dördüncü tabaka erbabı arasında müsavat üzere taksim olunmuştur.
Bu tasvir, imam Muhammede göredir. îmam Ebu Yusüfe göre bu mesele 8 den tashih edilir, ikişerden altı sehimi üç oğula, birerden iki sehimi de iki kıza verilir.
162 - : Yukarıdaki meselenin imam Muhammede göre tahlili şöyledir : Bu meselede evvelâ, birinci batında ihtilâf vaki olup iki ibn ile üç bint
bulunduğundan ve her iki ibn, iki binte muadil olduğundan mesele 7 den tashih edilmiş, bundan iki oğula ikişerden A, üç kıza da birerden 3 hisse verilmiştir. Bu iki oğul, bir taife sayılıp bunların üçüncü batında yine ihtilâf vuku bulmuş, bir oğul ile bir kız bulunmakla elde bulunan 4 bunlara ikili birli taksim edilmek iktiza etmiş, kesre meydan vermemek için 3 adedi tashihi mesele olan 7 ile darb edilerek hâsılı 21 olmuş, bu üç ile iki oğula ait 4 darb edilerek 12 ve üç kıza ait 3 de darb edilerek 9 adedi husule gelmiştir.
Keza üç kıza ait inas tabakanın dördüncü batnında da ihtilâf vaki olarak iki oğul ile bir kız bulunduğundan elde olan 9 bunlara kesirsiz kabili taksim olmadığı cihetle binnetice adedi rüûsleri olan 5 ile 21 darbedilerek meselenin tashihi (105) den olmuş, sonra bu beş adedi zükûr taifesine ait 12 ile darb edilerek 60 ve inas taifesine ait 9 ile de darb edilerek 45 vücude gelmiştir.
Daha sonra mezkûr 60 dan kırk sehim aslinin hissesi olmak üzere son bir oğula, yirmi sehim de yine aslının hissesi olmak üzere diğer bir oğula verilmiştir.- inas tabakasındaki (45) den on sekizer sehim asıllarının hisseleri olmak üzere son iki kıza. dokuz sehim de yine aslının hissesi olmak üzere son bir oğula verilmiştir. Emsalinde de bu veçhile muamele cereyan eder.
163 - : ikinci halde, yani : cihatta teaddüt olmayıb füruda teaddüd ve sıfatta ihtilâf bulunduğu surette usulden sıfat, fürudan aded alınır, yani : bir aslın ferileri kaç kimse ise kendisi o kadar erkek veya dişi itibar edilir. Misal :
Bu meselede evvelâ ikinci batında ihtilâf vaki olmakla bir kız, iki fer´ine nazaran iki, diğer bir kız da fer´ine nazaran bir kız sayılmış, oğul da iki fer´ine nazaran dört kıza muadil bulunmuş olmakla mecmuu olan (7) meselenin mahrecini teşkil etmiştir.
Bu (7) den dört sehim oğula, iki sehim de iki fer´i oîan bir kıza, bir senim de bir fer´i bulunan diğer bir kıza verilmiş, oğul bir taife, iki kız da bir taife itibar edilmiş, oğulun elindeki 4 sehim iki son fer´ine ikişer olarak^ verilmiştir. Kız taifesinin üçüncü batmnda da ihtilâf vaki olup bir kız ferilerine nazaran iki kız sayılmış, bir oğul da bir feri olduğundan iki kıza muadil bulunmuş olmakla adedi rüüsleri olan 4 ile ellerinde bulunan 3 sehim arasında istikamet bulunmadığından bu dört adedi, asi meseleye dar-bedilerek (28) hâsı! olmuştur.
Binaenaleyh mazrub olan bu dört adedi, oğulun ferileri bulunan iki kızın ellerindeki ikişer ile darb edilerek bunların hisseleri sekizer olmuş, ikinci batındaki iki kızın elindeki üç sehim ile de darbedilerek hâsıl olan on İkiden altısı üçüncü tabakadaki oğula verilip andan fer´ine intikal etmiş, diğer altısı da yine üçüncü tabakadaki kıza verilip andan iki oğluna üçer sehim isabet eylemiştir.
Bu mesele, îmamı Muhammede göredir. îrham Ebu Yusuf e göre ise mesele yine yediden tashih edilip bundan ikişer sehim iki oğula, birerden üç sehim de üç kıza verilir.
164 - : üçüncü hâle, yani : cihatta teaddüd bulunması suretine gelince bunda da îmam Muhammede göre usulden sıfat, fürudan aded alınır. Misal:
Bu meselede ikinci batında ihtilâf vukubulmuştur. Şöyle ki : ikinci batında bir oğul vardır ki fer´indeki teaddüde nazaran iki oğul sayılır, iki de kız vardır, ki, birisi fer´indeki teaddüde nazaran iki kız, diğeri de fer´inde teaddüd bulunmadığından bir kız sayılır. Bu halde iki oğul ile üç kız bulunmuş demek olmakla meselenin mahreci yedi bulunmuştur. Bunun dörder sehimi oğula verilip ferileri olan iki kıza ikişer hisse intikal etmiş, üç se-himi de iki kıza verilip ferileri olan bir oğul ile iki kıza müntekil olmuştur. Fakat bunlar dört adet itibar edileceğinden eldeki üç sehim kendilerine ke sirsiz kabili taksim değildir. Binaenaleyh bu dört, asıl meseleye darb edil mekle (28) hâsıl olmuştur. Fürudaki iki kızın evvelce ellerinde bulunan iki şer sehim, mezkûr adedi rüus olan dört ile darp olunmakla h´er~birine (8) hisse isabet etmiş, sonra ikinci batındaki kızların hissesi olan üç de mezkur dört ile zarbedilerek hâsıl olan on ikiden (6) sehim bu kız taifesinin füruıin-dan bulunan bir, oğula, üçer senimden (6) sehim de iki kıza ait bulunmuştur.
Bu iki kızın baba ve ana cihetlerinden mezkûr sehimleri cem edilince mecmuu (22) olup bundan her birine, sekizi baba ve üçü de ana cihetine olmak üzere on bir sehim isabet etmiştir.
Bu mesele, îmam Ebu Yusuf e göre altıdan tashih edilir. Şöyle ki: müşarünileyhe göre teaddüd ve cihat yalnız füruda itibar edileceğinden bu meselede kızlar ikişer cihetten vâris olmak hasebiyle her biri iki kız sayılır, bir de bir oğlan bulunduğundan terike aralarında eslâsen taksim edilir, bir sülüsü bir oğlana, iki sülüsü de kızlara ait olur, yani : altıdan iki sehim oğula. ikişer sehimden dört sehim de dört farzedilen iki kıza verilir.
165 - : îmamı Muhammede göre zevil´erhama aid yukarıdaki gibi meselelerde (usulü hamse) üzerine tashih yapılır. Şöyle ki :
(1) Terike, ilk ihtilâf vaki olan batna göre taksim edilir.
(2) İhtilâf vaki olan batınlardaki erkekler bir taife, kadınlar da bir taife itibar olunur.
(3) îlk batınlarda ebdam ihtisar mümkün ise ihtisar etmek lâzım gelir.
(4) Sehimleri ihtisar mümkün ise ihtisar etmek iktiza eder.
(5) Son batında sehimler´ mümkün ise ihtisar edilir. Fakat ebdan, mümkün olsa da ihtisar edilmez. [18] .
Zevil´erhamın İkinci Sınıfı :
166 - : Zevil´erhamın ikinci sınıfım teşkil edip ölünün usulünden bulunan kimselerin mirasına gelince, eğer bu ikinci smıfda karabetleri ölüye nazaran müsavi derecede müteaddid kimseler içtima eder de ölüye gerek zî rahm ve gerek vâris vasıtasiyle veya bazıları zi rahm, bazıları da vâris vasıtasiyle müntesib´bulunurlarsa bakılır : eğer bu vasıtalar, zükûret ve ünûsette müttehit iseler terike ebdan üzerine sıfatlarına göre ikili birli tak sim olunur, bu hususta Hanefiyye arasında ittifak vardır. Misal :
Ve eğer bu vasıtalar, zükûret ve ünüset itibariyle muhtelif iseler teri ke, kavli muhtara göre evvelâ ihtilâf vaki olan batında sıfatlarına göre ikili birli taksim olunur, her biri bir ferik itibariyle hissesi kendi usulüne verilir.
Bu meselede, gayri muhtar kavle nazaran terikenin üç rub´u, tamamen ölünün anasının anasının babasına verilir, diğer cedde bir şey verilmez. Çünkü Ölüye vâris ile müntesib olan, zî rahm ile müntesib olandan mukaddemdir.
167 - : Zevil´erhamın ikinci sınıfı erbabından usulde ikinci ve üçüncü defa yine ihtilâf mevcud olsa birinci taksimden her ferikin elinde bulunan hisse, kendi usulü arasında vaki olan ihtilâfa ve sıfatlarına göre ikili birli taksim olunarak bu veçhile nihayete kadar devam ile mesele intaç edilir, tki misal :
Bu meselede evvelâ, birinci batında ihtilâf bulunmakla sıfatlarına göre terike ikili birli taksim ile mesele (3) den tashih edilmiştir. Sonra ikinci batında ihtilâf vaki olmuş, baba ferikine elde bulunan iki kabili taksim olmadığından asli mesele üç ile zarb edilntis, hâsıl olan (9) dan altı baba, üç de ana ferikine verilip bunlar asıllarına intikal etmiştir. Daha sonra üçüncü batında da ihtilâf vuku bulduğundan bu hisselerin kendilerine kesirsiz taksimini temin için adedi rüûsleri alınmış, aralarında´ mümaselet bulunduğundan yalnız birinin adedi rüüsü olan üç, mahreci mesele olan dokuz ile zarp edilerek (27) hâsıl olmuş, ve mezkûr üç ile baba ferikinin elindeki altı ve ana ferikinin elindeki üç de zarp edilerek hâsıl olan sehimler kendi asıllarına verilmiştir. [19]
Zevil´erhamın Üçüncü Sinifi
168 - : Zevil´erhamm üçüncü sınıfım teşkil eden yani : ölünün usûlüne müntesib bulunan kimseler hakkında da birinci sınıftaki ahkâm caridir.
Binaenaleyh bunların ölüye en karib olanları mirasına müstahik olurlar, diğerleri olamazlar. Meselâ kız kardasın kızı, erkek kardasın kızının oğlundan evlâdır. Çünkü ondan ölüye daha yakındır. Diğer bir misal :
169 - : ZeviJf´erhamın üçüncü sınıfından olanların dereceleri müsavi olduğu surette bakılır : Eğer bir kısmı asaba evlâdı, diğer bir kısmı da ze-vil´erham evlâdı ise asaba evlâdı tercih olunur.
Meselâ ana baba bîr veya baba bir kız kardeşin kızının oğlu ile baba ana bir veya baba bir erkek kardasın oğlunun kızı cem olsa bu kız tercih olunur, çünkü veledi asabadır. Diğer bir misal :
Kezalik ana baba bir ile baba bir kardaşların ferileri arasında kuvveti karabet itibariyle de tercih cari olur. Bir misal :Bu misalde ah lehümanın oğlunun kızı. asaba evlâdından ölüp iki cihetten ölüye karabeti haiz olduğundan hem ah liebin oğlunun kızma, hem de ah liümmün evlâdı asabadan bulunan oğlunun kızma bil´ittifak takdim olunmuştur.
170 - : Zevil´erhamın üçüncü sınıfından olan ana bir kardeşlerin bir derecede bulunan evlâdı içtima edince, sıfatları muhtelif olsa da kendilerine ait terike aralarında müsavat üzere taksim edilir.
Bu, İmam Muhammede göredir, fetva da bu veçhiledir. Çünkü ana bir kardeşlerin mirasa istihkakları validelerinin karabeti itibariyledir, bu itibar ile müzekkerin müennes üzerine rüchanı yoktur, hattâ bazan müennes, müzekker üzerine müreccah olur. Nitekim ananın anası, sahibei farz olduğu halde ananın babası zî rahim olup sukut eder.
Fakat imam Ebu Yusüfe göre ana bir kardeşlere fülrüuîi(fe. da sıfatları nazara alınarak terike kendilerine ikili birli olarak taksim edilir, çünkü mirasda asi olan, zükûrun inas üzerine tercih edilmesidir. Evlâdı umde bu asi. alâ hüâfil´kıyas nas ile terk edilmiştir. Alâ hilâfilkıyas terk edilen bir şey ise makisün aleyh olamaz. Misal :
171 - : Zevii´erhamın üçüncü sınıfından dereceleri müsavi, müteaddit kimseleri içtima edip de hiç biri asaba evlâdı olmasa, yahut hepsi de asaba evlâdı olsa yahut bazısı asaba evlâdı, bazısı da eshabı feraiz evlâdı bulunsa, birinci sınıf hakkındaki kaîdei umumiyyeye tevfikan muamele yapılır. Şöyle ki : usulden sıfat, fürudan aded alınır, füru ile cihatta teaddüd vaki olunca bu teaddüd usulde itibar olunur. Binaenaleyh terike, evvelâ : füru-daki adede göre erkek, ve kız kardeşler arasında taksim edilir, sonra her ferika isabet eden sehim, kendi ferileri arasında taksim olunur. Bu taksim, ana baba bir veya baba bir kardeşler arasında sıfatlarına göre ikili olur. Ana bir kardeşlerin terikeden sülüs sehimleri ise kendi ferilerine müsavat üzere intikal eder. Misal :
172 - : Yukarıdaki misalin tahlili
Görülüyor ki : bu meselede liebeveynlieb ve İnim olmak üzere öç kısım kardeşlerin evlâdı toplanmıştır. Bunlardan üç kız, erkek kardeşlerin, üç kız ile üç oğlan da kız kardeşlerin evlâdıdır.
Mcseîei irsiyyeleri (3) den tashih edilmiş, bunun bir sülüsü ana bir kardeş çocuklarına, sülüsanı da ana baba bir kardeş çocuklarına verilmiş, baba bir kardeş çocukları sakıt olmuştur. Şöyle ki : ana bir kardeşlerden kız kardeş, fer´indeki teaddüde nazaran iki sayılmış olduğundan erkek kardeşiyle beraber üç sayılmışlardır. Hisseleri olan (1) ile adedi rüûsleri arasında mübayenet bulunmakla adedi rüûsleri olan üç zapt edilmiştri.
Ana baba bir kardeşlerin elindeki (2) hisseden biri erkek kardeşe verilip andan kızına intikal etmiş. Kız kardeşi de fer´indeki teaddüde mebni iki sayıldığından diğer bir hisse de kendisine verilip ikili birli olmak üzere ferilerine ait bulunmuştur. Fakat bu feriler bir oğlan ile bir kızdan ibaret olmakla bu hisse kendilerine bilâ kesir kabili taksim olmadığından bunların adedi rüüsi olan üç de zapt olunmuştur. Şu kadar var ki bu mahfuz üçler arasında mümaselet bulunduğundan asıl mesele, yalnız bir üç ile zarp edilerek (9) ile tashih edilmiştir.
Binaenaleyh ana bir kardeşlerin hissesi olan bir, bu üç ile zarp edilerek ferilerine alesseviyye birer sehim isabet etmiş, ana baba bir kardeşlerin hisseleri olan iki de mezkûr üç ile zarp edilerek hâsıl olan altıdan üçü ana baba bir erkek kardeşin kızına, üçü de ana baba bir kız kardeşin oğliyle kızma ikili olarak verilmiştir. Benüî´allât olan baba bir kardeşler ise bt-nül´âyan olan ana baba bir kardeşler ile sakıt olmuştur. Çünkü kuvveti karabet itibariyle aralarında müsavat yoktur.
Bu. îmam Muhammede göredir, müfta bih oian da budur.
173 - : îmam Ebu Yusüfe göre yukarıdaki üç sınıf kardeşlerin heps1´ arasında kuvveti karabete itibar olunur, liebeveyn kardeş evlâdı, lieb ve l´üm kardeş evlâdına tercih olunur. Lieb kardeş evlâdı da liüm kardeş evlâdından mukaddemdir.
Binaenaleyh mezkûr misalde mesele (4) den tashih edilip bundan (2) hisse ana baba bir kız kardeşin oğluna, birerden (2) hisse de ana baba bir erkek kardeşin kiriyle-ana baba bir kız kardeşin kızma verilir, diğerleri sakıt olur.
Bu mesele, îmam Muhammede göredir. îmam Ebu Yusüfe göre mesele (3) den tashih edilip ikisi uht lehümamn oğlunun oğluna, biri de ah ie-hümanın kızının kızına verilir, ah liebin oğlunun kızı sakıt olur.
Bu mesele, îmam Muhammede göredir. îmam. Ebu Yusüfe göre mesele (7) den tashih edilip bundan birer sehim ah liebin iki kızma, bir sehim do uht liebin bir kızına, ikişer sehim de uht liebin iki oğluna verilir.
Bu mesele de îmam Muhammede göredir. Uht lieb. bu misalde ah lieb ile asaba olduğundan bunların torunlarına da baki suretiyle hisse verilmiş, meselei mirasiyyeleri on sekizden tashih edilmiştir.
İmam Ebu Yusüfe göre ise ana baba bir kız kardeşin oğlunun kızı, kuvveti karabet itibariyle diğerlerini iskat eder. [20]
Zevil´erhamın Dördüncü Sınıfı
174 - : Erham (rahiplerinin dördüncü sınıfına dahil, yani : ölünün ced ve ceddelerine müntesib olan kimselere gelince bunlar da münferid olunca terikenin tamamını ihraz ederler, müteaddid oldukları surette bakılır : eğer hayyizi karabetleri ile kuvveti karabetleri müttehid ise, yani : hepsi de ölüye yalnız baba veya yalnız ana cihetinden müntesib ve hepsi de liebeveyn veya lieb veya liüm ise terikeden erkekler ikişer, kadınlar da birer hisse alırlar. Fakat hayyizi karabetleri müttehid olduğu halde kuvveti karabetleri mütefavit bulunursa terikeye, karabetleri akva olanlar, sıfatlarına göre ikili birli müstahik olurlar, diğerleri olmazlar. Amma hayyizi karabetleri muhtelif olup karabeti eb ile karabeti üm muhtelit olursa bu iki muhtelif ferik arasında kuvveti karabete itibar olunmaz, terikenin sülüsanı baba cihetinden karib olanlara, sülüsü de ana cihetinden karib olanlara verilir, sonra her ferike isabet.eden sehimler, aralarında hayyizi karabetleri müttehit olduğu veçhile taksim edilir, kuvveti karabet de nazara alınır. Bir misal :
Görülüyor ki : son meselede aviiyye tarikine gidilmemiş, zevceden baki kalan terike zevil´erhama sülüs ve sülüsan nisbetinde tevzi edilmiştir. Çünkü zevce bir sahibei farzdır, diğerleri ise zevÜ´erhamdandır, eshabi feraiz ise zevil´erhamdan kuvvetli ve binaenaleyh anlardan mukaddemdir.
175 - : Dördüncü sınıfın evlâdına gelince bunların arasında da birinci sınıfın hükmü cereyan eder, yani : bunlardan ölüye herhangi cihetle ekreb olanlar vâris olurlar, eb´ad olanlar vâris olamazlar. Meselâ : ammenin oğlu veya kızı, ammenin oğlunun oğlundan, veya kızının kızından mukaddemdir. Çünkü cihetleri müttehit olmakla beraber ammenin oğlu veya kızı ölüye rahim itibariyle diğerlerinden karibdir.
Kezalik : halenin oğlu veya kızı, halenin oğlunun oğlundan veya kızının kızından mukaddemdir.
Kezalik : ammenin evlâdiyle halenin evlâdı arasında da karabet itibariyle takdim cari olur. Meselâ : halenin kızı. ammenin kızının kızına tekad-düm eder, diğerlerinde de hüküm böyledir. Bir misal :
176 - : Dördüncü sınıf evlâdı ölüye kurbi derece itibariyle müsavi ve hayyizi karabetleri müttehid olunca kuvveti karabeti haiz olanları olmayanlarına bilittifak tercih olunurlar.
Meselâ : bir ölünün terikesi, müteferrik üç ammesinin evlâdı bulunsa bunlardan liebeveyn ammesinin evlâdına aid olur, liebeveyn ammesinin evlâdı bulunmasa lieb ammesinin evlâdına, bunlar da bulunmayınca liüm ammesinin evlâdına intikal eder.
Müteferrik hal ve haleler evlâdı arasında da hüküm böyledir. Çünkü ölüye ittisal derecesinde tesavi hâsıl olunca iki cihetten karabet sahibi olmak, bir cihetten karabet sahibi olmaya nazaran elbette daha kuvvetli bir istihkak sebebi teşkil eder. îki misal :
177 - : Dördüncü smıf evlâdı, ölüye kurbi derece ve kuvveti karabet itibariyle müsavi ve hayyizi karabetleri müttehid olunca asaba evlâdı olanlar, zî rahim evlâdı olanlara tercih olunur. Ana baba bir veya baba bir amcanın kıziyle ammenin oğlu gibi ki, terikenin kâffesini amcanın kızı alır. ammenin oğlu mahcub kalır. Misal :
1 nisıf
(Tenbih) : Ölünün ana baba bir ammesinin evlâdiyle baba bir amce-sinin evlâdı toplansa terikesinin mecmuu üçüncü mesele veçhile ammesinin evlâdına aid olur. Çünkü Jtuvveti karabeti haizdir. Bu, zahirürrivayeye göredir. Fakat bazı zevatagöre bu halde terikenin mecmuu baba bir amcenin kızına aid olur. Çünkü o. veledi asabedir.
178 - : Dördüncü sınıf evlâdı, Ölüye kurbi derece itibariyle müsavi, fakat hayyizi karabetleri muhtelif olursa bu iki ferik arasında kuvveti karabete itibar olunmaz, ve zahiri rivayete göre veledi asabe olup olmadıklarına bakılmaz, her iki ferik de vâris olur. Şu kadar var ki terikenin sü-lüsam ölüye baba cihetinden mensub olanlara, sülüsü de ana cihetinden mensub bulunanlara verilir, sonra baba cihetinden olanlar arasında evvelâ, kuvveti karabet eshabı, badehu asabe evlâdı tercih edilir, ana cihetinden olanlar arasında da kuvveti karabet tercihe sebeb olur.
îmam Muhammede göre her ferike isabet eden hisse, -birinci sınıf -da olduğu gibi -füru´ ve cîhatm adedi usulde itibar edilerek ilk ihtilâf vuku bulan batında taksim.ile intaç edilir. îmam Ebu Yusüfe göre ise her ferika isabet eden hisse- ferilerinde aded ve cihat itibar edilerek bunların ebdanı üzerine taksim edilir. Bir misal :
Bu mesele, imamı Ebu Yusöfe göre de böyledir.
Bu misalde görülüyor ki, am iehümamn evlâdiyle hale lehümanm evlâdı, hayyizi karabetleri müttehid olmayıb kurbi derece itibarile müsavidirler. Binaenaleyh her ikis de vâris olmuştur. Fakat am İehümamn evlâdı kuvveti karabeti haiz olduğundan ayni cihettne bulunan am lieb evlâdını hacb etmiştir. Hale İehümamn evlâdı da ayni sebeble hale liebin evlâdını hacb eylemiştir.
179 - : Bu yukarıdaki mesele, evvelâ, üçden tashih edilip sülüsanı ölünün baba cihetine, sülüsü de ana cihetine verilmiş ve hisseler vârislere kabili taksim olmak için meselenin tashihi binnetice (36) ya baliğ olmuştur. Şöyle ki :
Terike ilk ihtilâf vuku bulan birinci batında taksim edilmiş ve bu batında füruun ve cihatın adedine itibar olunmuştur. Binaenaleyh baba cihetinden olan ferikde baba bir am, iki fer´i bulunduğundan dört ammeye muadil bulunmuş, iki baba bir amme de ferilerine nazaran dört amme sayılmıştır. Bunların adedi rüüsleri ihtisar edilmekle baba bir am, bir am. iki amme de bir am farz edilip kendilerine asıl meselenin sülüsanı olan ikiden birer senim verilmiştir. (1).
(1) Feraiz usulünde bazı vârislerin adedierlnde ihtisar için ve kesre meydan vermemek için bast ve kabz muamelesi yapılır. Şöyle ki : bir oğul, iki kıza müsavi olduğu yerlerde İki kızın bir oğul sayılması bir kabz, bilâkis bir oğulun iki kız sayılması da bir bast muamelesidir. Kezalİk bir meselede meselâ iki oğul ile dört kız İçtima etse dört kız İki oğul a muadil olmakla bunların İki oğul sayılması b*r kabz mu-
Ana cihetinden olan ferike gelince baba bir hal. ferilerine nazaran iki hal (veya dört hale) sayıldığından dört hale gibi olmuş, halelerin her biri de ferilerine nazaran ikişer hale (veya birer hal) sayıldığından dört hale gibi olup mecmuu sekiz hale itibar edilmiştir. Bunların da adedi rüüsleri ihtisar edilerek dört hale sayılan baba bir hal, bir hal, diğer dört hale sayılan iki hale de bir hal mesabesinde kılınmış, asıl meseleden kendilerine isabet eden (1). sehim ile aralarında m übayenet bulunmakla adedi rüüsleri olan iki asli meseleye zarp edilmekle (6) hâsıl olmuştur.
Binaberin bu altıdan baba cihetinden olan ferike (4), ana cihetinden oian ferike de (2) sehim verilmiştir. Badehu mezkûr dördün ikisi baba bir amme verilmiş ve müstakillen bir taife sayılıp bu iki sehim son ferileri olan kızının iki kızına birre hisse olarak tevzi edilmiştir. Bu dörtten baki iki sehim de baba bir ammelere verilmiş, bunlar da müstakillen bir taife´ kılınmış, fakat bu taifenin ikinci batmnda bir oğul ile bir kız bulunduğundan ihtilâf vaki olmuş, ve ferilerine nazaran bir oğul iki oğul sayıldığı gibi bir kız da ferilerine nazaran iki kız sayılıp bil´ihtisar bir oğul farz edilmekle mecmuu üç oğul olmuştur. Fakat ammelerin hisseleri olan iki ile bu adedi rüüsleri olan üç arasında istikamet bulunmadığından üç hıfz edilmiştir.
Ana cihetinden olan ferike gelince, bunların elinde bulunan ikiden biri baba bir hale verilerek bu bir taife sayılmış, baki bir de iki haleye verilerek onlar da bir taife sayılmıştır. Halin hissesi, ferileri olan iki oğuîa müs takim olmadığından adedi rüüsleri olan iki hıfz olunmuş ve bunların ikinci batındaki ferileri arasında da ihtilâf bulunup bir halenin bir oğlu, ferilerine nazaran iki oğul, dîğer bir halenin bir kızı da ferileri itibariyle iki kız olup bu da bir oğul itibar edilmekle 3 oğul olmuş ve hisseleri müstakim olmadığından adedi rüüsleri olan üç hıfz edilmiştir.
Bu veçhile hıfz adedleri biribirine müsavi olmakla bunlardan yalnız biri, mahfuz iki adedile darp edilip hâsıl olan altı, meselenin mahreci olan altı ile zarp edilmekle meselenin tashihi (36) ya baliğ olmuştur.
Binaenaleyh "eriküTebden liüm amcanın kızının iki kızı elinde bulunan iki adedi altı ile zarp edilmekle (12). olmuştur. Ammelerin ellerindeki iki de altı ile zarp edildikte hâsıl olan (12) den dördü kıza ve andan iki oğluna
amelesidir. Bu hal, am ile ammelerde, hal ile halelerde de caridir. Meselâ bir vezil´efham meselesinde bir am, İki ammeye, veya bîr hal iki haleye müsavi tutulur, bu halde iki ammenin bir am, veya iki halenin bir hal sayılması bir kabz muamelesi olmuş olur. verilmiş, her birine ikişer düşmüştür. Sekizi de oğula verilmiş, andan iki kıza dörder hisse intikal etmiştir. Bu iki kızın elinde (12) daha bulunmakla mecmuu (20) ederek her birine (10) hisse1 isabet etmiştir. Bu halde feriküT-ebin hisseleri mecmuu (24) bulunmuştur ki, zaten ellerinde bulunan dördün altı ile hâsılı zarbından ibarettir.
Ferikül´ümden bintül´hâlin iki oğlu elinde bulunan bir senim, altı ile zarp edilmekle altı olmuş, halelerin füruu ellerindeki bir sehim de altı ile zarp edilip halenin oğlunun iki oğluna (4) hisse verilmiş, ve evvelki altı ile*0 cem edilmekle (10) olup her birine (5) hisse isabet etmiştir. Halenin kızının iki kızına da (2) hisse verilip her birine (1) hisse düşmüş ve bu suretle feri-küTümmün sehimleri´mecmuu da (12) den ibaret bulunmuştur ki ellerindeki ikinin altı ile zarbının hâsılıdır.
180 - : Yukarıdaki mesele, imam Ebu Yusüfe göre de şu veçhile tasvir olunur :
Bu mesele, evvelâ üçten tashih edilmiş, sonra on ile zarp edilerek (30) a çıkarılmıştır. Şöyle ki : üç senimden ikisi baba cihetinden olan ferike, bir senim de ana cihetinden olan ferike verilmiş, baba ferikinin ferilerinden bulunan iki kız, iki cihetten karabet sahibesi bulunmakla dört kız sayılmış ve ihtisar için iki oğlan farz edilmiş, bu ferikin füruundan iki de oğlan bulunduğundan mecmuu dört oğul olmuştur. Ve sehimleri olan iki ile aralarında muvafakat binnısıf bulunmakla dördün nısfı hıfz edilmiştir.
Ana cihetinden olan ferikin ferilerinde dahi iki cihetten karabet sahibi olan iki oğlan bulunmakla bunlar dört oğul sayümış,iki kız da ihtisar için bir oğul farz edilmiş olmakla mecmuu (5) -olmuştur. Sehimleri olan altı ile adedi rüüsleri beyninde mübayenet olduğundan (5) hıfz edilmiştir. Mahfuz bulunan (2) adediyle işbu (5) arasında da mübayenet bulunmakla hâsılı zarpları olan (10) adedi asıl meseleye zarp edilip (30) hâsıl olmuştur.
Bu halde baba ferikinin elinde bulunan (2) hisse mezkûr (10) ile zarp edilerek hâsıl olan (20) den beşer hisse heb ammenin kızının iki oğluna, beşer hisse de lieb amme üe lieb ammin hefideleri olan iki kıza verilmiştir.
Âna ferikinin elinde bulunan (1) hisse dahi mezkûr (10) ile zarp edilerek bundan iki hisse, lisb halenin kızının iki kızına, sekiz hisse de lieb halenin oğlunun iki oğuliyle lieb halin kızının iki oğluna´ verilmiştir.
Görülüyor ki, bu meselelerde vârislerden bir kısmı yalnız bir cihetten, diğer bir kısmı da iki cihetten irse nail olmuştur.
Meselâ : aşağıdaki iki meseleden birinde bir şahıs, hem zevç hem de zevil´erhamdan olmak üzere mirasa müstahik olduğu gibi diğerinde de hem sahibi farz, hem de asabadan olmak üzere irse nail olup terikenin mecmuunu ihraz etmişlerdir.
181 - : Zevü´erhamdan yukarıda yazılı dört sınıf erbabı bulunmayınca
ölünün babasıyla anasının ve cedleriyle ceridelerinin amcaları, ammeleri, halleriyle haleleri ve bedefau bunların evlâdı -dördüncü sınıf hakkında beyan olunan ahkâm dairesinde -irse müstahik olurlar. Üç misal :
Bu mesele, İmam Muhammede göredir. Muhtar olan da budur. İmam Ebu Yusuf ün mezhebi ise evvelce beyan olunmuştur.
(Hanbelî fukahasma göre zevil´erhama ait meselelerde vârislerin zü-küriyle inası müsavat üzere hisse alırlar, velev ki bunlar hal ve hale = dayı, teyze olsunlar. Çünkü bunlar mücerred rahim itibariyle vâris bulunmaktadırlar. Binaenaleyh bunların erkekleriyle kadınları, evlâdı um gibi müsavi dirler.) [21]
151 - : Mirasa müstahik olacak zümrelerin beşinci derecesini de te-v il´er ham denilen karibler teşkil etmektedirler. Şöyle ki :
Bir Ölünün eshabı feraizden ve asabatı nesebiyye ve sebebiyye takımından vârisi bulunmadığı takdirde terekesine zevU´erhamdan olan karibleri sınıflarına göre müstahik olurlar.
152 - : Zevil´ertiam da binefsihi asabattan olanlar gibi dört sınıfa ayrılır ve anlar gibi tevarüs ederler, aralarında sırasiyle kurbi cihet, kurbi derece, ve kuvvei karabet hususları tercihe sebep olur. Şöyle ki :
Zevirerhamın birinci sınıfı, bizzat Ölüye cüz´iyyet itibariyle müntesib olanlardır. Bunlar evlâdı benat ile benatı ibnin evlâdıdır.
ikinci sınıfı, ölüye asliyyet itibariyle münsetib olanlardır ki, fâsid cedler ile fâsid ceddelerden ibarettir. Anasının babası, anasının babasının babası, babanın anasının babası, ananın babasının anası gibi.
Üçüncü sınıfı, ölünün babasına cüz´iyyet itibariyle müntesib olanlardır. Bunlar da ölünün ana baba bir veya baba bir veya ana bir kız kardeşlerinin ilâ nihaye erkek ve kız evlâdı ile liebeveyn veya lieb veya liüm erkek kardeşlerin ilâ nihaye kızları ve ana bir erkek kardeşin erkek oğullarıdır.
Dördüncü sınıfı, Ölünün alel´ıtlak ced ve ceddelerine cüz´iyyet itibariyle müntesib olan kimselerdir. Bunlar da liebeveyn, lieb ve liüm ammeler ile amcalar ve liebeveyn, lieb, ve liüm haller ile halalar ve bunlarm evlâdıdır ve amca kızlariyle bu kızların evlâdıdır.
153 - : Yukarıdaki dört sınıf, mebsutı serahsîde yedi zümre olmak üzere şu veçhile kayd edilmektedir:
(1) Evlâdı bcnat.
(2) Benatül´ihve ve evlâdül´ehavat,
(3) Fâsid eed ve ceddeier,
(4) Liüm amcalar, liebeveyn, lieb ve liüm ammeler ve hal ile halalar,
(5) Dördüncü zümrenin evlâdı,
(6) Babanın liüm amcaları ve babanın alel´ıtlak ammeleri, hal ve halaları,
(7) Altıncı zümrenin evlâdı.
154 - : Kurbi cihet itibariyle tercih, zevil´erhamm dört sınıfı arasında aranır. Meselâ : Birinci sınıf erbabı var iken ikinci sınıf erbabı vâris olamaz. Bu bir kaidei umumiyedir Lâkin tarzı taksim itibariyle her sınıf başka bir usule tabidir. Binaenaleyh her sınıf ahkâmı ayrıca bildirilecektir.
155 - : Kurbi derece, bir sınıf erbabı arasında aranır, bir sınıfa men-sub müteaddit kimselerden ölüye en karib olan, diğerlerine takdim olunur.
Meselâ : Birinci sımfda meyyitin kızının kızı, meyyitin kızının kızının kuına müreccahtır, ikinci sımfda da ananın babası, ananın anasının babasından mukaddemdir.
Bu mesele, (ehli karabet) denilen Hanefiyyeye göredir, muhtar olan da budur.
Fakat zevirerhamın tevarüsünde başkaca iki kavi daha vardır. Birincisi : (ehli tenzil) denilen Alkarna ile Şa´bînin ve Mesruk ile Hasan îbni Zi-yadm ve tabilerinin kavlidir ki, bunlara göre her zi rahm. kendisini meyyite isal eden vasıta menziiesindedir. O vasıta mevcut olduğu takdirde ne kadar sehme müstahik olursa o zî rahm de o kadar sehme müstahik olur. Yani : o vasıtayı temsil eder. Meselâ : bir ölünün kızının kıziyle liebeveyn veya lieb kız kardeşinin kızı içtima etse terikesi bunlar arasında münase-feten taksim edilir. Çünkü yalnız kıziyle kız kardeşi bulunduğu takdirde de böyle taksim edilecekti. Sureti :
ikincisi : (ehli rahim) denilen-Hasan ibni Meysere ve Nuh ibni Zirah ve tabilerinin kavlidir ki, bunlara göre İrse istihkak rahim vasfı umumisine göre olduğundan zevü´erham terikeye müsavat üzere müstahik olurlar; dere çeleri gerek müsavi olsun ve gerek olmasın. Bir misal :
156 - : Kuvvei karabet itibariyle tercih; birinci, üçüncü ve dördüncü sınıf erbabından bir derecede bulunan kimseler arasında aranır, ikinci sınıf erbabı arasında aranmaz, bunlar bir derecede bulununca umumen vâris olurlar, ölüye gerek vâris ve gerek zî rahm vasıtasiyle müntesib olsunlar, muhtar olan budur. Bir misal :
157 - : Kuvveti karabet, ölüye ana ve baba cihetinden müntesib olmak, ?e zî rahmin ehli heraizden veya asabadan birinin evlâdı bulunmak suretiyle tahakkuk eder, ye tercihe medar olur.
Şöyle ki : •zevil´erhamm birinci sınıfından müteaddid kimseler cem olup da bazıları ehli feraizden vâris evlâdı, diğerleri de zevilerham evlâdı bulunsa vâris evlâdı tercih olunur. Misal :
olmolü kulluhü leha
Zevil´erhamın üçüncü sınıfından da müteaddit kimseler cen olsa asaba evlâd, zevil, erham evlâdı üzerine tercih olunur. Misal :
Bu üçüncü sınıfa mensub dereceleri müsavi kimselerin hepsi de asaba evlâdı, veya hepsi de zevil´erham evlâdı veya bazıları asaba, bazıları da sahibi farz evlâdı bulunsa usulün sıfatı, irse istihkak ve ademî istihkakı füruda da muteber olacağından vâris olabilecek aslın for´İ de vâris olur, sakıt olacak asim fer´i de sakıt olur. Misal :
Görülüyor ki : üçüncü meselede ah liümün kızı. kendisine düşen senimi almıştır. Kendisi vâris ve sahibi farz olduğundan kızı da vâris olmuştur. Dördüncü meselede ise ah liebin oğlunun kıziyle uht lehümamn oğlunun oğ lu, ve uht liümmün oğlunun kızı vâris olamamışlardır. Çünkü ah liebin oğlunun kızı veledi gayrî vârisdir, diğerleri ise veledi zî rahmdır. Binaenaleyh terikenin tamamı hem kuvveti karabeti haiz, hem de veledi asaba bulunan ah lehümamn oğlunun kızına aid bulunmuştur.
Bu mesele, îmamı Muhammede göredir ki, İmamı Azamdan da vârid olan meşhur rivayete muvafıkdır.
îmam Ebu Yusüfe göre aslı liebeveyn olan, aslı îieb veya liüm olandan mukaddemdir, keza aslı îieb olan da aslı liüm olandan evlâdır. Bu kavle göre liebeveyn kız kardeşin evlâdı var iken Îieb veya liüm kardeşin evlâdı vâris olamaz. îkî misal :
158 - : Zevü´erhamm dördüncü sınılma mensup olanlar, hayyûı karabetleri müttehit, yani : cümlesi baba veya ana cihetinden ölüye mensup olan kimselerden müteşekkil olunca kuvveti karabetle tercih olunörlar. Fakat hayyizı karabetleri muhtelif olur ise bunlar iki ferik sakıhr. bu iki ferik arasında kuvveti karabetle tercih aranmaz, iki ferik de vâris olur. Yalnız her ferikin kendi efradı arasında kuvveti karabete itibar olunur.
Binaenaleyh liebeveyn ammeler, îieb veya liüm ammeler üzerine ve Îieb amemîer, liüm am ve ammeler üzerine tercih olunur. Kezalik : liebeveyn hal ve hala, Îieb veya liüm hal ve hala üzerine müreccahtır. Lieb hal vu hala da liüm hal ve haladan mukaddemdir. Bunlar da erkekler ile kadınlar arasında bu takdim itibariyle fark yoktur. Fakat liebeveyn ammeler ile lieb hal veya halalar cem olsa her iki ferik de vâris oiur.
işte bunlar zevü´erhama ait kavaidi umumiyyedendir. Nitekim ileride tatbikatı mufassalan görülecektir. Üç misal [17]
Zevil´erhamın Birinci Sinifi
159 - : Zevil´erhamın birinci sınıfına dahil müteaddit kimseler toplanıp da hiç biri vâris evlâdı bulunmaz veya hepsi de vâris evlâdı bulunursa bakılır : Eğer asılları sıfatta, yani : zükûret ve ünüsette müttefik iseler terı-ke, füruun ebdamna göre taksim olunur, ve daima erkeklere kadınların iki misli hisse verilir, iki misal :
160 - : Birinci sınıf erbabından bir derecede müteaddit kimseler toplanıp da asılları sıfatça muhtelif olursa üç halden hali olamaz.
Birincisi. : cihatta ve füruda. teaddüt bulunmaz.
İkincisi : cihatta teaddüt bulunmayıp yalnız füruda teaddüt bulunur.
Üçüncüsü : cihatta teaddüt bulunur, yani : bir şahıs, müteaddit cihetten karabet sahibi olur.
İşbu üç halde kaidei esasiyye şudur : «Usulden sıfat, fürudan adet alınır ve cihatın teaddüdü suretinde bu teaddüt usulde itibar olunur.»
Bu, İmamı Muhammede göredir, müftâ bih olan da budur. Fakat İmam Ebu Yusüfe göre usulün zükûret ve ünuset itibariyle ihtilâfı nazara .alınmaz, cihatta teaddüt olmadığı takdirde terike füruun ebdanı (adedi rüüs) üzerine ikili birli taksim olunur, cihatta teaddüt bulunduğu takdirde ise bu teaddüt, usulde değil, füruda itibar edilir, her fer´a kaç cihetten karabeti haiz ise ona göre hisse verilir.
İmamı Azamdan bu hususta iki rivayet vardır, İmam Ebu Yusüfün mezhebi ameliyyat itibariyle suhuleti haizdir, fakat İmamı Muhammedİn mezhebi, imamı Azamdan meşhur olan rivayete mutabık ve muhtardır. Nitekim bunlar aşağıdaki meselelerden de tevazzuh edecektir.
161 - : Birinci halde, yani : usulde zükûret ve ünuset itibariyle ihtilâf bulunup da gerek cihatta ve gerek füruda teaddüd bulunmadığı takdirde iki suret melhuzdur. Birincisi, yalnız iki vâris bulunmaktır. İkincisi de muhtelif batınlar bulunmaktır.
Evvelâ : iki vâris bulunduğu takdirde terike, asılların ihtilâf ettiği batında ikili birli taksim olunur, sonra asılların mirası ferilere verilir.
Meselâ : bir Ölünün kızının oğlunun kiziyle, kızının kızının oğlu bulunsa terîkesi, asılların ihtilâf ettiği ikinci batında taksim edilir, sülüsanı kızının oğluna verilip andan kızına intikal eder, sülüsü de kızının kızına verilip andan oğluna intikal eder.
Bu, İmamı Muhammede göredir. İmam Ebu Yusüfe göre ise terike doğrudan doğruya ber hayat bulunan feriler üzerine ikili birli taksim edilir, sülüsanı oğula, sülüsü de kıza verilir. Misal :
Saniyen : muhtelif batınlar bulunduğu takdirde terike, asılların ilk ihtilâf ettiği batında sıfatlarına göre ikili birli taksim olunur, sonra zükûr bir taifei, inas da bir taife kılınarak bakılır : eğer kendileriyle ferileri arasındaki vasıtalarda erkeklik ve kadınlık itibariyle ihtilâf bulunmazsa her taifenin hissesi kendisinin son ferilerine, sıfatlarına göre ikili birli olarak verilir. Fakat her hangi bir taife üe son ferilerin arasındaki vasıtalarda erkeklik ve kadınlık itibariyle ihtilâf vaki olursa o teifenin elinde bulunan sehimîer, kendisinden sonra en evvel ihtilâf vaki olan batında sıfatlarına göre ikili birli taksim olunur, yine erkekler bir taife, kadınlar da diğer bir taife kılınır, bu taifelerden her birine isabet eden hisse, kendisinden sonraki batınlarda ihtilâf yok ise son ferilere sıfatlarına göre verilir. Amma diğer batınlarda da ihtilâf var ise yine bu ihtilâf vuku bulan batında sabıkı veçhile muamele yapılarak nihayet son ferilerin sehimlerî tayin edilmiş olur.
Bu, imam Muhammede göredir. İmam Ebu Yusüfe göre ise zükûra ikişer, inasa birer senin* verilmek üzere terike doğrudan doğruya son füru arasında taksim edilir. Misal :
Görülüyor ki : bu misalde terike, İmamı Muhammede göre ilk ihtilâf vaki olan üçüncü tabaka arasında taksim edilmiş, her birinin sehimi kendi fer "ine verilmiştir. İmama Ebu Yusüfe göre ise dördüncü tabaka erbabı arasında müsavat üzere taksim olunmuştur.
Bu tasvir, imam Muhammede göredir. îmam Ebu Yusüfe göre bu mesele 8 den tashih edilir, ikişerden altı sehimi üç oğula, birerden iki sehimi de iki kıza verilir.
162 - : Yukarıdaki meselenin imam Muhammede göre tahlili şöyledir : Bu meselede evvelâ, birinci batında ihtilâf vaki olup iki ibn ile üç bint
bulunduğundan ve her iki ibn, iki binte muadil olduğundan mesele 7 den tashih edilmiş, bundan iki oğula ikişerden A, üç kıza da birerden 3 hisse verilmiştir. Bu iki oğul, bir taife sayılıp bunların üçüncü batında yine ihtilâf vuku bulmuş, bir oğul ile bir kız bulunmakla elde bulunan 4 bunlara ikili birli taksim edilmek iktiza etmiş, kesre meydan vermemek için 3 adedi tashihi mesele olan 7 ile darb edilerek hâsılı 21 olmuş, bu üç ile iki oğula ait 4 darb edilerek 12 ve üç kıza ait 3 de darb edilerek 9 adedi husule gelmiştir.
Keza üç kıza ait inas tabakanın dördüncü batnında da ihtilâf vaki olarak iki oğul ile bir kız bulunduğundan elde olan 9 bunlara kesirsiz kabili taksim olmadığı cihetle binnetice adedi rüûsleri olan 5 ile 21 darbedilerek meselenin tashihi (105) den olmuş, sonra bu beş adedi zükûr taifesine ait 12 ile darb edilerek 60 ve inas taifesine ait 9 ile de darb edilerek 45 vücude gelmiştir.
Daha sonra mezkûr 60 dan kırk sehim aslinin hissesi olmak üzere son bir oğula, yirmi sehim de yine aslının hissesi olmak üzere diğer bir oğula verilmiştir.- inas tabakasındaki (45) den on sekizer sehim asıllarının hisseleri olmak üzere son iki kıza. dokuz sehim de yine aslının hissesi olmak üzere son bir oğula verilmiştir. Emsalinde de bu veçhile muamele cereyan eder.
163 - : ikinci halde, yani : cihatta teaddüt olmayıb füruda teaddüd ve sıfatta ihtilâf bulunduğu surette usulden sıfat, fürudan aded alınır, yani : bir aslın ferileri kaç kimse ise kendisi o kadar erkek veya dişi itibar edilir. Misal :
Bu meselede evvelâ ikinci batında ihtilâf vaki olmakla bir kız, iki fer´ine nazaran iki, diğer bir kız da fer´ine nazaran bir kız sayılmış, oğul da iki fer´ine nazaran dört kıza muadil bulunmuş olmakla mecmuu olan (7) meselenin mahrecini teşkil etmiştir.
Bu (7) den dört sehim oğula, iki sehim de iki fer´i oîan bir kıza, bir senim de bir fer´i bulunan diğer bir kıza verilmiş, oğul bir taife, iki kız da bir taife itibar edilmiş, oğulun elindeki 4 sehim iki son fer´ine ikişer olarak^ verilmiştir. Kız taifesinin üçüncü batmnda da ihtilâf vaki olup bir kız ferilerine nazaran iki kız sayılmış, bir oğul da bir feri olduğundan iki kıza muadil bulunmuş olmakla adedi rüüsleri olan 4 ile ellerinde bulunan 3 sehim arasında istikamet bulunmadığından bu dört adedi, asi meseleye dar-bedilerek (28) hâsı! olmuştur.
Binaenaleyh mazrub olan bu dört adedi, oğulun ferileri bulunan iki kızın ellerindeki ikişer ile darb edilerek bunların hisseleri sekizer olmuş, ikinci batındaki iki kızın elindeki üç sehim ile de darbedilerek hâsıl olan on İkiden altısı üçüncü tabakadaki oğula verilip andan fer´ine intikal etmiş, diğer altısı da yine üçüncü tabakadaki kıza verilip andan iki oğluna üçer sehim isabet eylemiştir.
Bu mesele, îmamı Muhammede göredir. îrham Ebu Yusuf e göre ise mesele yine yediden tashih edilip bundan ikişer sehim iki oğula, birerden üç sehim de üç kıza verilir.
164 - : üçüncü hâle, yani : cihatta teaddüd bulunması suretine gelince bunda da îmam Muhammede göre usulden sıfat, fürudan aded alınır. Misal:
Bu meselede ikinci batında ihtilâf vukubulmuştur. Şöyle ki : ikinci batında bir oğul vardır ki fer´indeki teaddüde nazaran iki oğul sayılır, iki de kız vardır, ki, birisi fer´indeki teaddüde nazaran iki kız, diğeri de fer´inde teaddüd bulunmadığından bir kız sayılır. Bu halde iki oğul ile üç kız bulunmuş demek olmakla meselenin mahreci yedi bulunmuştur. Bunun dörder sehimi oğula verilip ferileri olan iki kıza ikişer hisse intikal etmiş, üç se-himi de iki kıza verilip ferileri olan bir oğul ile iki kıza müntekil olmuştur. Fakat bunlar dört adet itibar edileceğinden eldeki üç sehim kendilerine ke sirsiz kabili taksim değildir. Binaenaleyh bu dört, asıl meseleye darb edil mekle (28) hâsıl olmuştur. Fürudaki iki kızın evvelce ellerinde bulunan iki şer sehim, mezkûr adedi rüus olan dört ile darp olunmakla h´er~birine (8) hisse isabet etmiş, sonra ikinci batındaki kızların hissesi olan üç de mezkur dört ile zarbedilerek hâsıl olan on ikiden (6) sehim bu kız taifesinin füruıin-dan bulunan bir, oğula, üçer senimden (6) sehim de iki kıza ait bulunmuştur.
Bu iki kızın baba ve ana cihetlerinden mezkûr sehimleri cem edilince mecmuu (22) olup bundan her birine, sekizi baba ve üçü de ana cihetine olmak üzere on bir sehim isabet etmiştir.
Bu mesele, îmam Ebu Yusuf e göre altıdan tashih edilir. Şöyle ki: müşarünileyhe göre teaddüd ve cihat yalnız füruda itibar edileceğinden bu meselede kızlar ikişer cihetten vâris olmak hasebiyle her biri iki kız sayılır, bir de bir oğlan bulunduğundan terike aralarında eslâsen taksim edilir, bir sülüsü bir oğlana, iki sülüsü de kızlara ait olur, yani : altıdan iki sehim oğula. ikişer sehimden dört sehim de dört farzedilen iki kıza verilir.
165 - : îmamı Muhammede göre zevil´erhama aid yukarıdaki gibi meselelerde (usulü hamse) üzerine tashih yapılır. Şöyle ki :
(1) Terike, ilk ihtilâf vaki olan batna göre taksim edilir.
(2) İhtilâf vaki olan batınlardaki erkekler bir taife, kadınlar da bir taife itibar olunur.
(3) îlk batınlarda ebdam ihtisar mümkün ise ihtisar etmek lâzım gelir.
(4) Sehimleri ihtisar mümkün ise ihtisar etmek iktiza eder.
(5) Son batında sehimler´ mümkün ise ihtisar edilir. Fakat ebdan, mümkün olsa da ihtisar edilmez. [18] .
Zevil´erhamın İkinci Sınıfı :
166 - : Zevil´erhamın ikinci sınıfım teşkil edip ölünün usulünden bulunan kimselerin mirasına gelince, eğer bu ikinci smıfda karabetleri ölüye nazaran müsavi derecede müteaddid kimseler içtima eder de ölüye gerek zî rahm ve gerek vâris vasıtasiyle veya bazıları zi rahm, bazıları da vâris vasıtasiyle müntesib´bulunurlarsa bakılır : eğer bu vasıtalar, zükûret ve ünûsette müttehit iseler terike ebdan üzerine sıfatlarına göre ikili birli tak sim olunur, bu hususta Hanefiyye arasında ittifak vardır. Misal :
Ve eğer bu vasıtalar, zükûret ve ünüset itibariyle muhtelif iseler teri ke, kavli muhtara göre evvelâ ihtilâf vaki olan batında sıfatlarına göre ikili birli taksim olunur, her biri bir ferik itibariyle hissesi kendi usulüne verilir.
Bu meselede, gayri muhtar kavle nazaran terikenin üç rub´u, tamamen ölünün anasının anasının babasına verilir, diğer cedde bir şey verilmez. Çünkü Ölüye vâris ile müntesib olan, zî rahm ile müntesib olandan mukaddemdir.
167 - : Zevil´erhamın ikinci sınıfı erbabından usulde ikinci ve üçüncü defa yine ihtilâf mevcud olsa birinci taksimden her ferikin elinde bulunan hisse, kendi usulü arasında vaki olan ihtilâfa ve sıfatlarına göre ikili birli taksim olunarak bu veçhile nihayete kadar devam ile mesele intaç edilir, tki misal :
Bu meselede evvelâ, birinci batında ihtilâf bulunmakla sıfatlarına göre terike ikili birli taksim ile mesele (3) den tashih edilmiştir. Sonra ikinci batında ihtilâf vaki olmuş, baba ferikine elde bulunan iki kabili taksim olmadığından asli mesele üç ile zarb edilntis, hâsıl olan (9) dan altı baba, üç de ana ferikine verilip bunlar asıllarına intikal etmiştir. Daha sonra üçüncü batında da ihtilâf vuku bulduğundan bu hisselerin kendilerine kesirsiz taksimini temin için adedi rüûsleri alınmış, aralarında´ mümaselet bulunduğundan yalnız birinin adedi rüüsü olan üç, mahreci mesele olan dokuz ile zarp edilerek (27) hâsıl olmuş, ve mezkûr üç ile baba ferikinin elindeki altı ve ana ferikinin elindeki üç de zarp edilerek hâsıl olan sehimler kendi asıllarına verilmiştir. [19]
Zevil´erhamın Üçüncü Sinifi
168 - : Zevil´erhamm üçüncü sınıfım teşkil eden yani : ölünün usûlüne müntesib bulunan kimseler hakkında da birinci sınıftaki ahkâm caridir.
Binaenaleyh bunların ölüye en karib olanları mirasına müstahik olurlar, diğerleri olamazlar. Meselâ kız kardasın kızı, erkek kardasın kızının oğlundan evlâdır. Çünkü ondan ölüye daha yakındır. Diğer bir misal :
169 - : ZeviJf´erhamın üçüncü sınıfından olanların dereceleri müsavi olduğu surette bakılır : Eğer bir kısmı asaba evlâdı, diğer bir kısmı da ze-vil´erham evlâdı ise asaba evlâdı tercih olunur.
Meselâ ana baba bîr veya baba bir kız kardeşin kızının oğlu ile baba ana bir veya baba bir erkek kardasın oğlunun kızı cem olsa bu kız tercih olunur, çünkü veledi asabadır. Diğer bir misal :
Kezalik ana baba bir ile baba bir kardaşların ferileri arasında kuvveti karabet itibariyle de tercih cari olur. Bir misal :Bu misalde ah lehümanın oğlunun kızı. asaba evlâdından ölüp iki cihetten ölüye karabeti haiz olduğundan hem ah liebin oğlunun kızma, hem de ah liümmün evlâdı asabadan bulunan oğlunun kızma bil´ittifak takdim olunmuştur.
170 - : Zevil´erhamın üçüncü sınıfından olan ana bir kardeşlerin bir derecede bulunan evlâdı içtima edince, sıfatları muhtelif olsa da kendilerine ait terike aralarında müsavat üzere taksim edilir.
Bu, İmam Muhammede göredir, fetva da bu veçhiledir. Çünkü ana bir kardeşlerin mirasa istihkakları validelerinin karabeti itibariyledir, bu itibar ile müzekkerin müennes üzerine rüchanı yoktur, hattâ bazan müennes, müzekker üzerine müreccah olur. Nitekim ananın anası, sahibei farz olduğu halde ananın babası zî rahim olup sukut eder.
Fakat imam Ebu Yusüfe göre ana bir kardeşlere fülrüuîi(fe. da sıfatları nazara alınarak terike kendilerine ikili birli olarak taksim edilir, çünkü mirasda asi olan, zükûrun inas üzerine tercih edilmesidir. Evlâdı umde bu asi. alâ hüâfil´kıyas nas ile terk edilmiştir. Alâ hilâfilkıyas terk edilen bir şey ise makisün aleyh olamaz. Misal :
171 - : Zevii´erhamın üçüncü sınıfından dereceleri müsavi, müteaddit kimseleri içtima edip de hiç biri asaba evlâdı olmasa, yahut hepsi de asaba evlâdı olsa yahut bazısı asaba evlâdı, bazısı da eshabı feraiz evlâdı bulunsa, birinci sınıf hakkındaki kaîdei umumiyyeye tevfikan muamele yapılır. Şöyle ki : usulden sıfat, fürudan aded alınır, füru ile cihatta teaddüd vaki olunca bu teaddüd usulde itibar olunur. Binaenaleyh terike, evvelâ : füru-daki adede göre erkek, ve kız kardeşler arasında taksim edilir, sonra her ferika isabet eden sehim, kendi ferileri arasında taksim olunur. Bu taksim, ana baba bir veya baba bir kardeşler arasında sıfatlarına göre ikili olur. Ana bir kardeşlerin terikeden sülüs sehimleri ise kendi ferilerine müsavat üzere intikal eder. Misal :
172 - : Yukarıdaki misalin tahlili
Görülüyor ki : bu meselede liebeveynlieb ve İnim olmak üzere öç kısım kardeşlerin evlâdı toplanmıştır. Bunlardan üç kız, erkek kardeşlerin, üç kız ile üç oğlan da kız kardeşlerin evlâdıdır.
Mcseîei irsiyyeleri (3) den tashih edilmiş, bunun bir sülüsü ana bir kardeş çocuklarına, sülüsanı da ana baba bir kardeş çocuklarına verilmiş, baba bir kardeş çocukları sakıt olmuştur. Şöyle ki : ana bir kardeşlerden kız kardeş, fer´indeki teaddüde nazaran iki sayılmış olduğundan erkek kardeşiyle beraber üç sayılmışlardır. Hisseleri olan (1) ile adedi rüûsleri arasında mübayenet bulunmakla adedi rüûsleri olan üç zapt edilmiştri.
Ana baba bir kardeşlerin elindeki (2) hisseden biri erkek kardeşe verilip andan kızına intikal etmiş. Kız kardeşi de fer´indeki teaddüde mebni iki sayıldığından diğer bir hisse de kendisine verilip ikili birli olmak üzere ferilerine ait bulunmuştur. Fakat bu feriler bir oğlan ile bir kızdan ibaret olmakla bu hisse kendilerine bilâ kesir kabili taksim olmadığından bunların adedi rüüsi olan üç de zapt olunmuştur. Şu kadar var ki bu mahfuz üçler arasında mümaselet bulunduğundan asıl mesele, yalnız bir üç ile zarp edilerek (9) ile tashih edilmiştir.
Binaenaleyh ana bir kardeşlerin hissesi olan bir, bu üç ile zarp edilerek ferilerine alesseviyye birer sehim isabet etmiş, ana baba bir kardeşlerin hisseleri olan iki de mezkûr üç ile zarp edilerek hâsıl olan altıdan üçü ana baba bir erkek kardeşin kızına, üçü de ana baba bir kız kardeşin oğliyle kızma ikili olarak verilmiştir. Benüî´allât olan baba bir kardeşler ise bt-nül´âyan olan ana baba bir kardeşler ile sakıt olmuştur. Çünkü kuvveti karabet itibariyle aralarında müsavat yoktur.
Bu. îmam Muhammede göredir, müfta bih oian da budur.
173 - : îmam Ebu Yusüfe göre yukarıdaki üç sınıf kardeşlerin heps1´ arasında kuvveti karabete itibar olunur, liebeveyn kardeş evlâdı, lieb ve l´üm kardeş evlâdına tercih olunur. Lieb kardeş evlâdı da liüm kardeş evlâdından mukaddemdir.
Binaenaleyh mezkûr misalde mesele (4) den tashih edilip bundan (2) hisse ana baba bir kız kardeşin oğluna, birerden (2) hisse de ana baba bir erkek kardeşin kiriyle-ana baba bir kız kardeşin kızma verilir, diğerleri sakıt olur.
Bu mesele, îmam Muhammede göredir. îmam Ebu Yusüfe göre mesele (3) den tashih edilip ikisi uht lehümamn oğlunun oğluna, biri de ah ie-hümanın kızının kızına verilir, ah liebin oğlunun kızı sakıt olur.
Bu mesele, îmam Muhammede göredir. îmam. Ebu Yusüfe göre mesele (7) den tashih edilip bundan birer sehim ah liebin iki kızma, bir sehim do uht liebin bir kızına, ikişer sehim de uht liebin iki oğluna verilir.
Bu mesele de îmam Muhammede göredir. Uht lieb. bu misalde ah lieb ile asaba olduğundan bunların torunlarına da baki suretiyle hisse verilmiş, meselei mirasiyyeleri on sekizden tashih edilmiştir.
İmam Ebu Yusüfe göre ise ana baba bir kız kardeşin oğlunun kızı, kuvveti karabet itibariyle diğerlerini iskat eder. [20]
Zevil´erhamın Dördüncü Sınıfı
174 - : Erham (rahiplerinin dördüncü sınıfına dahil, yani : ölünün ced ve ceddelerine müntesib olan kimselere gelince bunlar da münferid olunca terikenin tamamını ihraz ederler, müteaddid oldukları surette bakılır : eğer hayyizi karabetleri ile kuvveti karabetleri müttehid ise, yani : hepsi de ölüye yalnız baba veya yalnız ana cihetinden müntesib ve hepsi de liebeveyn veya lieb veya liüm ise terikeden erkekler ikişer, kadınlar da birer hisse alırlar. Fakat hayyizi karabetleri müttehid olduğu halde kuvveti karabetleri mütefavit bulunursa terikeye, karabetleri akva olanlar, sıfatlarına göre ikili birli müstahik olurlar, diğerleri olmazlar. Amma hayyizi karabetleri muhtelif olup karabeti eb ile karabeti üm muhtelit olursa bu iki muhtelif ferik arasında kuvveti karabete itibar olunmaz, terikenin sülüsanı baba cihetinden karib olanlara, sülüsü de ana cihetinden karib olanlara verilir, sonra her ferike isabet.eden sehimler, aralarında hayyizi karabetleri müttehit olduğu veçhile taksim edilir, kuvveti karabet de nazara alınır. Bir misal :
Görülüyor ki : son meselede aviiyye tarikine gidilmemiş, zevceden baki kalan terike zevil´erhama sülüs ve sülüsan nisbetinde tevzi edilmiştir. Çünkü zevce bir sahibei farzdır, diğerleri ise zevÜ´erhamdandır, eshabi feraiz ise zevil´erhamdan kuvvetli ve binaenaleyh anlardan mukaddemdir.
175 - : Dördüncü sınıfın evlâdına gelince bunların arasında da birinci sınıfın hükmü cereyan eder, yani : bunlardan ölüye herhangi cihetle ekreb olanlar vâris olurlar, eb´ad olanlar vâris olamazlar. Meselâ : ammenin oğlu veya kızı, ammenin oğlunun oğlundan, veya kızının kızından mukaddemdir. Çünkü cihetleri müttehit olmakla beraber ammenin oğlu veya kızı ölüye rahim itibariyle diğerlerinden karibdir.
Kezalik : halenin oğlu veya kızı, halenin oğlunun oğlundan veya kızının kızından mukaddemdir.
Kezalik : ammenin evlâdiyle halenin evlâdı arasında da karabet itibariyle takdim cari olur. Meselâ : halenin kızı. ammenin kızının kızına tekad-düm eder, diğerlerinde de hüküm böyledir. Bir misal :
176 - : Dördüncü sınıf evlâdı ölüye kurbi derece itibariyle müsavi ve hayyizi karabetleri müttehid olunca kuvveti karabeti haiz olanları olmayanlarına bilittifak tercih olunurlar.
Meselâ : bir ölünün terikesi, müteferrik üç ammesinin evlâdı bulunsa bunlardan liebeveyn ammesinin evlâdına aid olur, liebeveyn ammesinin evlâdı bulunmasa lieb ammesinin evlâdına, bunlar da bulunmayınca liüm ammesinin evlâdına intikal eder.
Müteferrik hal ve haleler evlâdı arasında da hüküm böyledir. Çünkü ölüye ittisal derecesinde tesavi hâsıl olunca iki cihetten karabet sahibi olmak, bir cihetten karabet sahibi olmaya nazaran elbette daha kuvvetli bir istihkak sebebi teşkil eder. îki misal :
177 - : Dördüncü smıf evlâdı, ölüye kurbi derece ve kuvveti karabet itibariyle müsavi ve hayyizi karabetleri müttehid olunca asaba evlâdı olanlar, zî rahim evlâdı olanlara tercih olunur. Ana baba bir veya baba bir amcanın kıziyle ammenin oğlu gibi ki, terikenin kâffesini amcanın kızı alır. ammenin oğlu mahcub kalır. Misal :
1 nisıf
(Tenbih) : Ölünün ana baba bir ammesinin evlâdiyle baba bir amce-sinin evlâdı toplansa terikesinin mecmuu üçüncü mesele veçhile ammesinin evlâdına aid olur. Çünkü Jtuvveti karabeti haizdir. Bu, zahirürrivayeye göredir. Fakat bazı zevatagöre bu halde terikenin mecmuu baba bir amcenin kızına aid olur. Çünkü o. veledi asabedir.
178 - : Dördüncü sınıf evlâdı, Ölüye kurbi derece itibariyle müsavi, fakat hayyizi karabetleri muhtelif olursa bu iki ferik arasında kuvveti karabete itibar olunmaz, ve zahiri rivayete göre veledi asabe olup olmadıklarına bakılmaz, her iki ferik de vâris olur. Şu kadar var ki terikenin sü-lüsam ölüye baba cihetinden mensub olanlara, sülüsü de ana cihetinden mensub bulunanlara verilir, sonra baba cihetinden olanlar arasında evvelâ, kuvveti karabet eshabı, badehu asabe evlâdı tercih edilir, ana cihetinden olanlar arasında da kuvveti karabet tercihe sebeb olur.
îmam Muhammede göre her ferike isabet eden hisse, -birinci sınıf -da olduğu gibi -füru´ ve cîhatm adedi usulde itibar edilerek ilk ihtilâf vuku bulan batında taksim.ile intaç edilir. îmam Ebu Yusüfe göre ise her ferika isabet eden hisse- ferilerinde aded ve cihat itibar edilerek bunların ebdanı üzerine taksim edilir. Bir misal :
Bu mesele, imamı Ebu Yusöfe göre de böyledir.
Bu misalde görülüyor ki, am iehümamn evlâdiyle hale lehümanm evlâdı, hayyizi karabetleri müttehid olmayıb kurbi derece itibarile müsavidirler. Binaenaleyh her ikis de vâris olmuştur. Fakat am İehümamn evlâdı kuvveti karabeti haiz olduğundan ayni cihettne bulunan am lieb evlâdını hacb etmiştir. Hale İehümamn evlâdı da ayni sebeble hale liebin evlâdını hacb eylemiştir.
179 - : Bu yukarıdaki mesele, evvelâ, üçden tashih edilip sülüsanı ölünün baba cihetine, sülüsü de ana cihetine verilmiş ve hisseler vârislere kabili taksim olmak için meselenin tashihi binnetice (36) ya baliğ olmuştur. Şöyle ki :
Terike ilk ihtilâf vuku bulan birinci batında taksim edilmiş ve bu batında füruun ve cihatın adedine itibar olunmuştur. Binaenaleyh baba cihetinden olan ferikde baba bir am, iki fer´i bulunduğundan dört ammeye muadil bulunmuş, iki baba bir amme de ferilerine nazaran dört amme sayılmıştır. Bunların adedi rüüsleri ihtisar edilmekle baba bir am, bir am. iki amme de bir am farz edilip kendilerine asıl meselenin sülüsanı olan ikiden birer senim verilmiştir. (1).
(1) Feraiz usulünde bazı vârislerin adedierlnde ihtisar için ve kesre meydan vermemek için bast ve kabz muamelesi yapılır. Şöyle ki : bir oğul, iki kıza müsavi olduğu yerlerde İki kızın bir oğul sayılması bir kabz, bilâkis bir oğulun iki kız sayılması da bir bast muamelesidir. Kezalİk bir meselede meselâ iki oğul ile dört kız İçtima etse dört kız İki oğul a muadil olmakla bunların İki oğul sayılması b*r kabz mu-
Ana cihetinden olan ferike gelince baba bir hal. ferilerine nazaran iki hal (veya dört hale) sayıldığından dört hale gibi olmuş, halelerin her biri de ferilerine nazaran ikişer hale (veya birer hal) sayıldığından dört hale gibi olup mecmuu sekiz hale itibar edilmiştir. Bunların da adedi rüüsleri ihtisar edilerek dört hale sayılan baba bir hal, bir hal, diğer dört hale sayılan iki hale de bir hal mesabesinde kılınmış, asıl meseleden kendilerine isabet eden (1). sehim ile aralarında m übayenet bulunmakla adedi rüüsleri olan iki asli meseleye zarp edilmekle (6) hâsıl olmuştur.
Binaberin bu altıdan baba cihetinden olan ferike (4), ana cihetinden oian ferike de (2) sehim verilmiştir. Badehu mezkûr dördün ikisi baba bir amme verilmiş ve müstakillen bir taife sayılıp bu iki sehim son ferileri olan kızının iki kızına birre hisse olarak tevzi edilmiştir. Bu dörtten baki iki sehim de baba bir ammelere verilmiş, bunlar da müstakillen bir taife´ kılınmış, fakat bu taifenin ikinci batmnda bir oğul ile bir kız bulunduğundan ihtilâf vaki olmuş, ve ferilerine nazaran bir oğul iki oğul sayıldığı gibi bir kız da ferilerine nazaran iki kız sayılıp bil´ihtisar bir oğul farz edilmekle mecmuu üç oğul olmuştur. Fakat ammelerin hisseleri olan iki ile bu adedi rüüsleri olan üç arasında istikamet bulunmadığından üç hıfz edilmiştir.
Ana cihetinden olan ferike gelince, bunların elinde bulunan ikiden biri baba bir hale verilerek bu bir taife sayılmış, baki bir de iki haleye verilerek onlar da bir taife sayılmıştır. Halin hissesi, ferileri olan iki oğuîa müs takim olmadığından adedi rüüsleri olan iki hıfz olunmuş ve bunların ikinci batındaki ferileri arasında da ihtilâf bulunup bir halenin bir oğlu, ferilerine nazaran iki oğul, dîğer bir halenin bir kızı da ferileri itibariyle iki kız olup bu da bir oğul itibar edilmekle 3 oğul olmuş ve hisseleri müstakim olmadığından adedi rüüsleri olan üç hıfz edilmiştir.
Bu veçhile hıfz adedleri biribirine müsavi olmakla bunlardan yalnız biri, mahfuz iki adedile darp edilip hâsıl olan altı, meselenin mahreci olan altı ile zarp edilmekle meselenin tashihi (36) ya baliğ olmuştur.
Binaenaleyh "eriküTebden liüm amcanın kızının iki kızı elinde bulunan iki adedi altı ile zarp edilmekle (12). olmuştur. Ammelerin ellerindeki iki de altı ile zarp edildikte hâsıl olan (12) den dördü kıza ve andan iki oğluna
amelesidir. Bu hal, am ile ammelerde, hal ile halelerde de caridir. Meselâ bir vezil´efham meselesinde bir am, İki ammeye, veya bîr hal iki haleye müsavi tutulur, bu halde iki ammenin bir am, veya iki halenin bir hal sayılması bir kabz muamelesi olmuş olur. verilmiş, her birine ikişer düşmüştür. Sekizi de oğula verilmiş, andan iki kıza dörder hisse intikal etmiştir. Bu iki kızın elinde (12) daha bulunmakla mecmuu (20) ederek her birine (10) hisse1 isabet etmiştir. Bu halde feriküT-ebin hisseleri mecmuu (24) bulunmuştur ki, zaten ellerinde bulunan dördün altı ile hâsılı zarbından ibarettir.
Ferikül´ümden bintül´hâlin iki oğlu elinde bulunan bir senim, altı ile zarp edilmekle altı olmuş, halelerin füruu ellerindeki bir sehim de altı ile zarp edilip halenin oğlunun iki oğluna (4) hisse verilmiş, ve evvelki altı ile*0 cem edilmekle (10) olup her birine (5) hisse isabet etmiştir. Halenin kızının iki kızına da (2) hisse verilip her birine (1) hisse düşmüş ve bu suretle feri-küTümmün sehimleri´mecmuu da (12) den ibaret bulunmuştur ki ellerindeki ikinin altı ile zarbının hâsılıdır.
180 - : Yukarıdaki mesele, imam Ebu Yusüfe göre de şu veçhile tasvir olunur :
Bu mesele, evvelâ üçten tashih edilmiş, sonra on ile zarp edilerek (30) a çıkarılmıştır. Şöyle ki : üç senimden ikisi baba cihetinden olan ferike, bir senim de ana cihetinden olan ferike verilmiş, baba ferikinin ferilerinden bulunan iki kız, iki cihetten karabet sahibesi bulunmakla dört kız sayılmış ve ihtisar için iki oğlan farz edilmiş, bu ferikin füruundan iki de oğlan bulunduğundan mecmuu dört oğul olmuştur. Ve sehimleri olan iki ile aralarında muvafakat binnısıf bulunmakla dördün nısfı hıfz edilmiştir.
Ana cihetinden olan ferikin ferilerinde dahi iki cihetten karabet sahibi olan iki oğlan bulunmakla bunlar dört oğul sayümış,iki kız da ihtisar için bir oğul farz edilmiş olmakla mecmuu (5) -olmuştur. Sehimleri olan altı ile adedi rüüsleri beyninde mübayenet olduğundan (5) hıfz edilmiştir. Mahfuz bulunan (2) adediyle işbu (5) arasında da mübayenet bulunmakla hâsılı zarpları olan (10) adedi asıl meseleye zarp edilip (30) hâsıl olmuştur.
Bu halde baba ferikinin elinde bulunan (2) hisse mezkûr (10) ile zarp edilerek hâsıl olan (20) den beşer hisse heb ammenin kızının iki oğluna, beşer hisse de lieb amme üe lieb ammin hefideleri olan iki kıza verilmiştir.
Âna ferikinin elinde bulunan (1) hisse dahi mezkûr (10) ile zarp edilerek bundan iki hisse, lisb halenin kızının iki kızına, sekiz hisse de lieb halenin oğlunun iki oğuliyle lieb halin kızının iki oğluna´ verilmiştir.
Görülüyor ki, bu meselelerde vârislerden bir kısmı yalnız bir cihetten, diğer bir kısmı da iki cihetten irse nail olmuştur.
Meselâ : aşağıdaki iki meseleden birinde bir şahıs, hem zevç hem de zevil´erhamdan olmak üzere mirasa müstahik olduğu gibi diğerinde de hem sahibi farz, hem de asabadan olmak üzere irse nail olup terikenin mecmuunu ihraz etmişlerdir.
181 - : Zevü´erhamdan yukarıda yazılı dört sınıf erbabı bulunmayınca
ölünün babasıyla anasının ve cedleriyle ceridelerinin amcaları, ammeleri, halleriyle haleleri ve bedefau bunların evlâdı -dördüncü sınıf hakkında beyan olunan ahkâm dairesinde -irse müstahik olurlar. Üç misal :
Bu mesele, İmam Muhammede göredir. Muhtar olan da budur. İmam Ebu Yusuf ün mezhebi ise evvelce beyan olunmuştur.
(Hanbelî fukahasma göre zevil´erhama ait meselelerde vârislerin zü-küriyle inası müsavat üzere hisse alırlar, velev ki bunlar hal ve hale = dayı, teyze olsunlar. Çünkü bunlar mücerred rahim itibariyle vâris bulunmaktadırlar. Binaenaleyh bunların erkekleriyle kadınları, evlâdı um gibi müsavi dirler.) [21]