meryem
Mon 7 February 2011, 02:09 pm GMT +0200
11- Zeka
a- Zekânın Tanımı
Zekâ, kelime anlamı itibariyle anlama, kavrama, sezme, çözme, icâd etme, keşif gücü gösterme, çabuk anlama, süratli kavrama gücü vb. mânâlara gelmektedir. Ziya Dalât, Arapça asıllı olan bu kelimenin "yanan kömür, köz" anlamına da geldiğini ifâde ederek "ateş gibi zekâ" sözüyle ilgi kuruyor. [621]
Önemli yetilerimizden biri olan zekânın çok çeşitli tanımları yapılmıştır. Ruh bilimciler ve filozoflar, uzun süre fakülte anlayışından hareketle lokalizasyon düşüncesine bağlı olarak zekânın kendine has ayrı ve müstakil bir fonksiyon olduğunu ileri sürmüşler, bununla birlikte bilimsel bir tanım üzerinde ittifak edememişlerdir. Kimisi zekâyı "öğrenme yeteneği", kimisi "çevreye yeter derecede uyma yeteneği" olarak algılamış, bazıları ise zekâyı "başarabilmenin genel bir eğilimi" olarak tanımlamıştır. [622]
İlim dünyasının 1920'lerden sonra zekâyı tarif etme merakına düştüğünü belirten Ziya Dalât, değişik zekâ telakkilerine işaret ettikten sonra "dikkat edilirse görülür ki, hepsinin tarifi aynıdır, birbirinden farksızdır." ifadesini kullanıyor. [623]
Ziya Dalât, eski zekâ tanımlarını verdikten sonra, bugün eski zekâ anlayışından vazgeçildiğini kaydederek şöyle bir zekâ tanımı yapıyor:
Zekâ, "Herhangi bir duruma uyma; güçlükten kurtulma; bütün ruh yeteneklerini kullanarak, bir meseleyi, bir derdi çözme ve bir güçlüğü gidermedir." [624]
Zekâyı tarif eden bilginler, kendilerince önemli olan yönü tanımda ön plana geçirmişlerdir. [625] Tanımların bu kadar çok oluşunun sebebi biraz da buradan kaynaklanmaktadır. Meselâ; bilginlerin bir kısmı zekâyı genel olarak ele alıp onu "yetenekler düzeyi" esasına dayandırırken, bir kısmı "çevreye uyma", "icâd etme" esasına dayandırmaktadır. [626]
Aynı konuya temas eden Sabri Özbaydar da psikologlardan bir kısmının zekâyı "soyut düşünme, vakıalar arasında münasebetler kurabilme ve kendi kendini tenkid edebilme kabiliyeti, olarak tanımladığını, bir kısmının "çevreye ve yeni durumlara intibak kabiliyeti" olarak, bir kısmının ise "öğrenme kabiliyeti" olarak tanımladığını ifâde ederek şunları söylüyor; "Zekâ kavramından söz edildiği zaman soyut düşünme, problem çözme, kendini tenkid, intibak, öğrenme kabiliyeti ve yaratıcılık gibi temel vasıflar bir bütün olarak ifâde ediliyor demektir." [627]
"Kalıtımsal açıdan ayrıntılı biçimde araştırılan ilk psikolojik treyt zekâ olmuştur" diyen Clifford T. Morgan, zekâyı "zihinsel (intellectual) becerilerin tümü" olarak tanımlamaktadır. [628]
Tarifinde intibakı esas alan Bergson'a göre zekâ, "cansız madde üzerinde hareketimize elverişli olan âletlerin bir fabrikasından başka bir şey değildir. Böylelikle dış dünyaya intibakımızı temin" eder. [629]
Sorenson da zekânın "soyut düşünme yeteneği; öğrenme gücü; doğru ve gerçeğe uygun tepki gösterme; insanın çevresine uyum yeteneği" gibi tanımlarına işaret ediyor ve zekânın "öğrenme gücü" olarak tanımlanmasını maksada elverişli buluyor. Çünkü bir öğrencinin zekî olup olmadığını onun öğrenebilmekteki hızı ve öğrendiklerinin mikdarıyla ölçeriz. [630]
Stern, zekâyı "Bir ferdin; tefekkürünü yeni icaplara şuurlu bir tarzda uydurma kabiliyeti" olarak açıklarken, Wells, "Yeni durumlara daha iyi tepkide bulunabilmek için vaziyetin îcâbettirdiği şekilde davranış şekillerini kombine etmektir diyor. [631]
İbn Sina'ya göre zekâ bir sezgi gücüdür. [632] "Zekâ, zekâ testlerinin ölçtüğüdür" [633] şeklindeki bir tanıma karşılık, Piaget'ye göre "Zekâ, zekâ testinden alınan puan değildir. Ona göre, zihinsel ya da bilişsel süreçler, çocuğun dünyayı anlamasını sağlar." [634]
Günümüzde yapılan zekâ tanımları tahlil edildiği zaman dört ana grupta toplandıklarını görürüz:
1- Biyolojik olanlar;
2- Psikolojik olanlar;
3- İşleme bağlı olanlar;
4- Gelişme ile ilgili olanlar. [635] Bunları,
1- Biyolojik olanlar,
2- Eğitsel olanlar;
3- Fakülte anlayışına bağlı olanlar;
4- Ampirik [636] olanlar şeklinde de ifâde edebiliriz. Bunlar üzerinde kısaca duralım.
1- Biyolojik Tanımlar: "Çevreye intibak, yeni vaziyete göre davranışı değiştirme veya çeşitlendirme, intibakı kolaylıkla ve süratle yapmak, biyolojik zekâ tarifinin başlıca" özellikleridir. [637] O zaman şöyle bir tarif yapılabilir:
"Biyolojik zekâ, organizmanın çevreye veya çevrenin belirli veçhe veya veçhelerine intibak kabiliyetidir." [638] Basit hayvanlardan yüksek hayvanlara doğru ilerledikçe bu intibakın arttığı görülmektedir.
Darwin, Spencer, L. Morgan ve Binet, biyolojik anlamı savunmuşlardır. Bunlar, zekâyı, "kalıtımla, doğuştan gelen, denemeden yararlanabilme yeteneği olarak" kabul etmişlerdir. [639]
2- Eğitsel Tanımlar: Terman ve Spearman gibi bilginler zekâyı daha çok ruhsal bir fonksiyon kavramı olarak kabul etmişlerdir. [640] Bu görüşü benimseyen Colvin, "Bir fert muhitine intibak etmesini öğrendiği yahut öğrenebilme kabiliyetini gösterdiği derecede zekidir" [641] diyor. Buckingham ise zekâyı kısaca "öğrenme kabiliyetidir", şeklinde tanımlıyor. [642] Öğrenme ağırlıklı olması sebebiyle bu bölüm için eğitsel tanımlar ifadesi kullanılmıştır.
3- Fakülte Anlayışına Göre Tanımlar: Bu anlayışta "zekâ ne yapar?" yerine, "zekâ nedir?" sorusu sorulmaktadır. Cevabı ise ilgili tanımı oluşturmaktadır. Haggarty'ye göre "Zekâ, evvelce duyu, algı, bellek, imgelem, hüküm, muhakeme ilh... tarzında tarif olunan kompleks ansal süreçlerin toplamıdır." [643]
4- Ampirik Zekâ Tanımları: Bu tür bir zekâda gösterdiğimiz tepkilerin sonuçları önemlidir. Şayet sonuç iyiyse hareket zekice yapılmıştır; kötüyse aptalcadır. Thorndike, "Zekâ iyi tepkiler kuvvetidir" der. Zekânın özgül bir fakülte olmadığını savunan Pintner için "Zekâ, sadece özgül şartlar altında bir tepkinin veya tepkiler grubunun değerlendirilmesidir." Aynı görüşü paylaşan Pieron için zekâ, zihnî mekanizma içinde mevcut değildir. Zekâ, "sadece belirli şartlar altında husul bulan fiilî bir neticedir..." [644]
Birkaç tanım daha vererek zekâ ile ilgili başka bir konuya geçebiliriz:
"Zekâ, evvelce elde edilen tecrübe ve bilgilerden istifade ederek bugünkü hayat şartlarına intibak etmek kabiliyetedir. [645]
"Zekâ, muhitimizle münâsebetlerimizi pratik ve nazarî planda düzenleyen ve bunun için gerekli olan vasıtalar meselesini halleden ruhî bir melekedir. [646]
"Zekâ, akim öğrenme, öğrenilenden faydalanabilme, yeni durumlara uyabilme ve yeni çözüm yolları bulabilme kabiliyetidir. [647]
b- Zekânın Etmenleri
Zekâ testlerinin amacı zekâyı meydana getiren temel yetenekleri tesbittir. Zekâyı meydana getiren temel yeteneklere "zekânın etmenleri" denir. Zekâyı oluşturan etmenlerin ortaya çıkarılma işlemine ise "etmenlerin analizi" adı verilmektedir. [648]
Thufstone ve Holzinger'in yaptığı analizlere göre zekâ, "algılama gücü hafıza, sayı ve matematik yeteneği, kelime kullanmada kolaylık, tümdengelimli ve tümevarımlı muhakeme, mekân tasarımı" gibi etmenlerden oluşmuştur. [649] Kelimeler, semboller, mekân kavramları zekânın kullandığı araçlardır.
Zekânın ilk ve önemli şartı algılama ve anlamadır. Onun derecesi de bu anlama ve algılamaya göre değişir. Yeter zamanda yeterince algılayıp anlamayan kimseye zekî insan demek mümkün değildir.
Zekânın esaslı bir işi de kavram (concept)lar oluşturmak, tahliller yapmaktır.
Sorenson, "güçlük dereceleri bakımından farklı olan çeşitli işler yapabilme gücü, yapma hızı, zekânın yükseltisi ve genişliği ' gibi fonksiyonları da zekânın etmenleri arasında saymaktadır. [650]
Zekâ, seviye, genişlik, saha ve sür'at gibi özelliklere sahiptir. [651]
"Zekâmız, yalnız objeler dünyasını seyretmekle tatmin olmaz, objektivizmin karşısına sübjektivizmi çıkarır" diyen S. Ahmed Arvasî, şöyle devam ediyor:
"Bir kanunlar ve kaideler mahbesi haline getirilen ilmi, san'atı, ahlâkı ve dini aklın katılığı ve mekanizmi içinde tutmayarak, ona biraz daha kendi rengini vermek üzere harekete geçer. " [652] Zekâ akla nisbetle daha özgürdür.
Bireysel farklılıklar zekâ için de geçerlidir. Gerek sahip olduğu araçları kullanmasına, gerekse algılama, anlama veya hatırlama fonksiyonlarındaki gücüne göre zekâ insandan insana değişmektedir. [653] Eğitimci daima bunun bilincinde olmalıdır.
c- Zekânın Çeşitleri
Thorndike, hayvanlar üzerinde yaptığı denemeler sonucunda üç çeşit zekânın varlığını kabul etmiştir. Bunlardan birincisi soyut (mücerred), ikincisi somut (müşahhas) ve üçüncüsü de sosyal (içtimaî) zekâdır. [654] Bazı kitaplarda ise zekâ, soyut ve somut olmak üzere iki genel kategoride incelenmektedir. [655]
1- Soyut Zekâ: Sembolleri yani kelimeleri, sayıları formülleri ve şemaları kullanmada etkin olan zekâdır. [656] Başka bir ifâde ile soyut zekâ, sembollere tepkide bulunabilme, onları öğrenebilme kabiliyeti olarak da tanımlanabilir. [657] Soyut zekâya sahip olan insanlar fikrî ve teorik sahada başarılı olan kimselerdir.
2- Somut Zekâ: Buna pratik veya mekanik zekâ da denmektedir.
Cisimlerin kullanılmasında, harekî sahalarda başarılı olan zekâdır. Bir aracı kullanma, bir âleti, söküp takma gibi pratik beceri ve istidadımızı ifâde eder. [658] Mühendisler, makine tamir ustaları; iyi yetişmiş işçi ve teknisyenler bu alanda başarılı olan kimselerdir. [659]
3- Sosyal Zekâ: İnsanlarla başarılı ilişkiler kurabilmek, onları anlamak, idare etmek, her iki tarafın yararını sağlayacak etki ve tepkilerde bulunabilmek kabiliyetidir, diyebiliriz. Başkalarıyla iyi ilişkilerde bulunabilen kişi sosyal zekâya sahip demektir.
Sorenson, "karekter ve kişilik özellikleri sosyal zekânın bir kısmı sayılmasalar bile onunla sıkı sıkıya ilgilidirler" diyor. Çünkü insan kişiliğini karakterize eden mizaç, huy, sağduyu, dürüstlük, mizah duygusu, tavır ve benzerleri, insanlar arası ilişkilerde başarılı olmanın önemli etmenleridir. [660] El öpeyim derken ısıran, iltifat edeyim derken hakaret eden insanlar, sosyal zekâya sahip olmayan kimselerdir. Bu tür bir zekâya sahip olan insan, dışa dönüktür; insanlarla kolayca dostluk kurar; hülâsa sosyal ilişkilerde hüner ve anlayış sergiler. [661]
Sosyal yetenek sahibi olan kimseler aynı zamanda sağlıklı kimselerdir. Bunlarda insan ilişkilerine gölge düşüren marazî duygular yoktur. Sevgi, hoşgörü ve anlayış gibi güzel duygular onların en vurucu silahlarıdır. Başkalarına saygıları, kendilerine güvenleri vardır. Gerek insanlarla diyalog kurarken, gerekse o diyalogu hazırlayan vasıtaları kullanırken fevkalâde başarılıdırlar. Garrett, diplomatların, din adamlarının, tezgâhtarların sosyal zekâ sahibi olmalarının gerektiğine işaret eder.
d- Zekânın Doğuşu ve Gelişmesi
Herhangi bir kimsede zekânın doğması demek, sinir sisteminin belli bir merkezde toplanması demektir. Bu da önce omuriliğin sonra da beyin yuvarlaklarının teşekkülünü gerekli kılar.
Çocuğun dünyaya geldiği ilk zamanlarda gerek sinir sistemi, gerek omurilik ve gerekse beyin yuvarlakları tam teşekkül etmediği için onda zekâ faaliyetine rastlamak mümkün değildir. Bu dönemde çocukta "hayatî faaliyet" egemendir. Her canlı gibi o da çevresi ile olan ilişkilerini "duymak" suretiyle sürdürür.[662]
Yukarda da işaret ettiğimiz gibi hayatî faaliyetten ruhî faaliyete geçmek ve yüksek idrâklere ulaşabilmek için sinir sisteminin ve onunla ilgili mekanizmanın tekâmül etmesi gerekir.
Bilim adamları doğumdan iki yaşına kadar çocukta zekâ faaliyetinin bulunmadığnı söylemekte, bu dönemde çocuğun çevresiyle ilişkilerim "duygularını" kullanarak yürüttüğünü haber vermektedirler. İki yaşından itibaren çocukta birtakım kavramlar oluşmaktadır. Mantıkî bir temele dayanmayan bu kavramlar başlangıçta net değildir. Giderek netleşir. İki yaşından itibaren zekâ hızla gelişmeye başlar. [663]
Sinir sisteminin gelişmesiyle faaliyetimiz fiziko-şimik itilmeler ve teessür intibâlarıyla kalmaz, idrâkler ve idrâkli davranışlar başgösterir. İbtidâî hareketlerimiz, bilinçli, istekli, maksatlı faaliyetlere dönüşür. İntibak faaliyetleri şartlara uydurulur. Uyarıya verilen cevaplar şartlara göre azalır, çoğalır, hızlanır, yavaşlar, gecikir veya durur. [664] Halbuki hayatın başlangıcında böyle gelişmiş bir tepki düzenine sahip değiliz.
Bir uyarıya karşı değişik tepkilerde bulunmak insanda bir davranış hürriyetinin kazanıldığını gösterir. Zekâ da böyle bir ortamda gelişir, boy salar. [665]
İnsanın, dünyayı tanıması belirsiz, mübhem intihalardan idrâk safhasına geçmesiyle mümkündür. Bu sayede eşya ve olaylar bir anlam ve bir kimlik kazanır. Kelimeler ve değişik semboller ortaya çıkar. Gitgide genişleyen bir semboller dünyası kurulur. Düşünce ve zekâ bu sembollerle çalışır. Zihnimizde, idrâkimizin seçip aldıklarıyla özel bir dünya oluşur.
Zekâ normal hallerde yaşa paralel olarak gelişmektedir. Binet ve diğer araştırmacılara göre gelişme orta zekâlarda 15, yüksek zekâlarda 20 yaşa kadar devam etmektedir. Bazı bilim adamları ise gelişmenin 40, 50, hatta 60 yaşa kadar devam ettiğini iddia etmişlerdir. [666] Zekânın ergenlik çağından sonraki gelişmesi "pratik akıl yürütmeden çok, mücerred akıl yürütme ve kelime öğrenme şeklinde" cereyan etmektedir. [667]
Yapılan çalışmalar bir de şunu göstermiştir ki, zekânın gelişmesi egzersizlerle değil olgunlaşma ile mümkündür. [668]
Zekânın gelişimi, somuttan soyuta, pratikten nazarî sahaya doğru bir seyir takib eder. O sadece fikirler, kavramlar ve kelimeler üretmekle kalmaz, zamanla âdetler dünyası gibi son derece soyut bir matematik âlem de yaratır. [669] Zekâ, sonunda, Arvasî'nin de işaret ettiği gibi objektif âlemden sübjektif âleme, fizik dünyadan metafizik dünyaya yelken açar. Varlığı ve bilgiyi birer mesele yapar. Zaman zaman kendine döner, tenkid ve muhasebede bulunur. Zekânın yükseldiği son aşama varlık kavramıdır. Bu noktada zekâ, mücerredlerle düşünen bir yüksek düşünce âleti durumundadır. [670]
Zekâda bireysel farklılıklara işaret etmiştik. Farklı zekâ tipleri genel bir tasnife tabi tutulduğunda geri zekâlılar, üstün zekâlılar ve orta gruplar olmak üzere üç ana grupla karşılaşır. [671] İnsanlar daha detaylı bir tasnife tabi tutulduğu zaman görülür ki, Z. B.leri 25'e kadar olan alıklardan, Z. B.leri 200'ü bulan olağanüstü zekâ tiplerine kadar ulaşmak mümkündür. Çoğunluğun zekâ bölümü 100 veya 90 ile 110 arasıdır. [672]
Genel zekâ dağılımını isimlendirerek açıklamak istersek şöyle açıklayabiliriz:
Zekâ bölümleri 70'den 80'e kadar olanlar geri zekâlılığın sınırında bulunan kimselerdir. Bütün insanların % 7'sini oluşturmaktadırlar. 70'in altındakiler geri zekâlılardır. Alıklar, budalalar, ahmaklar sınıfını oluştururlar (% 2). 80rden 89'a kadar olanlar geri normalleri teşkil eder. 90'dan 109'a kadar olanlar normallerdir. Bunlar insanların % 50'sini temsil ederler. 110'dan 119'a kadar olanlar zekî normallerdir. Zekâ bölümleri (Z.B.) 120-130 arasında olanlar üstün zekâlılar, 130'un üstünde olanlar çok üstün zekâlı kimselerdir. Oranları % 2'ir. [673]
e- Zekâyı Etkileyen Faktörler
Zekâyı etkileyen faktörler bazı bilim adamları tarafından altı maddede ele alınmaktadır:
1- Organsal faktörler,
2- Olgunlaşma,
3- Eğitim,
4- Yapılan işler,
5- Kültür ve aile ortamı,
6- Kişilik ve heyecan dengesi. [674]
Organsal faktörler zekâya, kalıtım, serebral örgütlenme ve fiziksel açıdan etkili olmaktadır. [675]
Olgunlaşma, zekânın gelişmesinde temel şarttır. Anatomik özelliklerinin zekâ ile bağlantısı yoktur. [676]
Yapılan araştırmalarda eğitimin yükselmesiyle zekâ testlerindeki başarının yükseldiği görülmüştür. [677] Buradan hareketle şunları söyleyebiliriz:
Zekâ seviyesinde terbiye ve tahsilin önemli katkıları vardır.
Bayan Burks, çocukların iyi aileler yanında zekâ bakımından daha avantajlı olduklarını, iyi aile yanında çalışan bir çocuğun zekâ bölümünün 7 puan yükseldiğini ileri sürmüştür. [678] Shultleıvorth ise zekânın % 64 kalıtıma, % 15 aileler arası çevre farklarına, % 13'ünün ise ailenin yetiştirilmesine bağlı olabileceğini savunmuştur. [679] Görüyoruz ki çocuğun zekâsına, içinde yetiştiği ailenin etkisi vardır. Fizik ve kültürel çevreyi de buna katmak gerekir.
Bunlardan başka verasetin, mizaç, karekter ve kişiliğin, yorgunluk veya zindeliğin zekâ üzerinde önemli etkileri vardır. [680] Keza alâka, dikkat, çeviklik ve enerjinin de zekâ üzerinde katkıları vardır.
Zekânın zihin, irâde ve duygularla yakın ilişkisi vardır. Bunları kullanarak problemlerini çözer, derdine çâre bulur. [681]
Zekâ kontrol ve muayenelerinde görülmüştür ki, zekâ düşüklüğü ile karakter bozukluğu arasında kuvvetli bir bağ bulunmaktadır. Yüzü kızarmayan fahişelerin, hırsızların, katillerin zekâlarının da düşük olduğu tesbit edilmiştir.[682]
Karakterle zekânın kol kola yürüdüğünü söyleyen Herbert Sorenson, şunları kaydediyor:
"Suç işleyen, özellikle dolandırıcılık eden kuvvetli zekâ sahibi kimseler vardır. Fakat suç ve cürümlerin çoğunluğu, zekâca normalin altındaki yetişkinler ve çocuklar tarafından işlenmektedir." [683]
Zekâ ile içgüdünün ilişkisi var mıdır? İçgüdüye "zekânın ilk şekli" diyenler vardır. Şu var ki, içgüdüler kalıplaşmış fonksiyonlardır. Az ve güç değişirler. Donuk ve monotondurlar. Sadece organları kullanırlar, âlet yapma yetenekleri son derece sınırlıdır. [684] M. Şekib Tuncun diliyle "Maddî âletler yapmak, manevî bir âlet olan dili sadece birtakım sesler, mimikler ve haykırışlarda bırakmayarak söz sembolleri haline getirmek, ayni zamanda bir kıymetler âlemi yaratmak yalnız insan zekâsının eseridir." [685]
İnsan zekâsıdır ki, içgüdüden farklı olarak ilkel eğilim, ilgi, ihtiyaçları aşmış, yeni ve insana has temayüller yaratmıştır. Geliştirdiği bu ileri temayüllere sosyal bir veçhe de kazandırmıştır. Bunun sonucu olarak günlük yaşantımız birtakım kaidelere, kanun ve kurallara, ahlâk ve estetik duygulara bağlanmıştır. [686] Yatışımızı, kalkışımızı, yeme ve içmemizi ve daha birçok davranışlarımızı, tutum ve tavırlarımızı bu kurallar belirlemektedir.
İçgüdü taşlaşmıştır; sınırlı bir hareket kabiliyetine sahiptir; elastikiyeti yoktur. Yeni ve değişik bir durumla karşılaştığı zaman çaresiz kalır; yeni bir intibak faaliyeti gösteremez. [687]
"İçgüdü, canlıdaki otomatizmi ifâde ettiği halde, zekâ kendini yenileme ve mükemmelleştirme irâdesinin gücünü temsil eder" diyen Arvasî devam ediyor:
İçgüdü ile zekâ kaostan kaçarlarken birbirlerine destek oldukları halde, kendini yenileme konusunda içgüdü, zekâyı frenlemeye çalışır. Canlılarda zekâ seviyesi arttıkça yeniye özlem ve kendini yenileme gücü çoğalır. " [688]
Akıl, zekânın ilk hamleyi yaparak bir ivme kazanmasına ve böylece kaosa düşmemesine yardım etmesine rağmen zekâ, kendine bir yerde ayak bağı olan aklın esaretini sevmez, ona aşmaya çalışır. [689]
Doğuştan potansiyel bir güç olarak getirdiğimiz zekâyı eğitim ve öğretimle azaltıp çoğaltmak mümkün görülmemiştir. [690] Yapılan veya yapılacak olan şey onu birtakım yollarla uyandırmak, harekete geçirmek, yolunu açmak ve geliştirmekten ibarettir.
[621] Ziya Dalât, a.g.e., s. 270.
[622] Adasal, a.g.e., s. 832.
[623] Dalât, a.g.e, s. 271.
[624] Dalât, a.g.e., s. 271.
[625] Öztabağ, a.g.e., s. 195.
[626] Öztabağ, a.g.e., s. 195.
[627] Özbaydâr, a.g.e., s. 99,100.
[628] Morgan, Psikolojiye Giriş, s. 37.
[629] Nureddin Topçu, Bergson, İstanbul 1968, s. 62.
[630] Sorenson, a.g.e., s. 214.
[631] Mart, a.g.e., s. 75.
[632] Mehmed Dağ. "İbn Sina'nın Psikolojisi", İbn Sina Armağanı, haz: Aydın Sayılı, içinde, s. 385.
[633] Öztabağ, a.g.e., s, 196.
[634] Morgan, a.g.e., s. 60.
[635] Adasal, a.g.e., s. 832.
[636] Mart, a.g.e., s. 74.
[637] Mart, a.g.e., s. 75.
[638] Mart a.g.e., s. 74.
[639] Adasal, a.g.e., s. 832.
[640] Adasal, a.g.e., s. 832.
[641] Mart, a.g.e., s. 75.
[642] Mart, a.g.e., s. 75.
[643] Mart, a.g.e., s. 76.
[644] Mart, a.g.e., s. 76.
[645] Dinçmen, a.g.e., s. 6.
[646] Tunç, a.g.e., s. 97.
[647] Halis Ayhan, Eğitime Giriş ve İslâmiyetin Eğitime Getirdiği Değerler, İstanbul 1982, s. 210.
[648] Öztabağ, a.g.e., s. 196.
[649] Sorenson, a.g.e., s. 220.
[650] Sorenson, a.g.e., s. 239
[651] Mart, a.g.e., s. 80.
[652] Arvasî, İnsan ve İnsan Ötesi, s. 39.
[653] Sorenson, Eğitim Psikolojisi, s. 220.
[654] Garrett, a.g.e., s. 160; Mart, a.g.e., s. 80; Adasal, a.g.e., s. 833
[655] Morgan Psikolojiye Giriş, s. 302.
[656] Garrett, Psikolojiye Giriş, s. 160.
[657] Mart, a.g.e.,s. 80.
[658] Sorenson, a.g.e., s. 220; Mart, a.g.e., s. 80.
[659] Garrett, a.g.e., s. 160.
[660] Sorenson; a.g.e., s. 221
[661] Garrett, a.g.e., s. 161.
[662] Tunç, a.g.e., s. 98.
[663] Ayhan, a.g.e., s. 211
[664] Tunç, a.g.e., s. 98.
[665] Tunç, a.g.e., s. 98.
[666] Ziya Dalât, a.g.e., s. 277, 278.
[667] Ayhan, a.g.e., s. 212,
[668] Mart, a.g.e., s. 72.
[669] Tunç, a.g.e., s. 100.
[670] Tunç, a.g.e., s. 100.
[671] Morgan, Psikolojiye Giriş, s. 302.
[672] Sorenson, a.g.e., s. 229.
[673] Sorenson, a.g.e., s. 229, 230.
[674] Adasal, Medikal Psikoloji, s. 834-837.
[675] Adasal, a.g.e., s. 834.
[676] Mart, a.g.e., s. 102.
[677] Dalât, a.g.e.. s. 311.
[678] Mart, a.g.e., s. 94.
[679] Adasal, a.g.e., s. 837.
[680] Tunç, a.g.e., s. 101; Özbaydar, a.g.e., s. 100; Enç, a.g.e., s. 26.
[681] Dalât, a.g.e., s. 270
[682] Dalât, a.g.e., s. 309.
[683] Sorenson, Eğitim Psikolojisi, s. 236.
[684] Tunç, a.g.e., s. 56, 57.
[685] Tunç, a.g.e., s. 57.
[686] Tunç, a.g.e., s. 57.
[687] Dalât, a.g.e., s. 271.
[688] Arvasî, İnsan ve İnsan Ötesi, s. 48.
[689] Arvasî, a.g.e., s. 39.
[690] Enç, Ruh Sağlığı Bilgisi, s. 26.