hafiza aise
Thu 12 May 2011, 11:51 am GMT +0200
3- Zararlı Alışkanlıklar ve Ahlâkî Sorunlar
Zararlı alışkanlıklara önce alkollü içki kullanımından başlamak istiyoruz. Alkollü içkiler hem bireysel ve hem de toplumsal bir sorundur; bunları kullanan bireyin yanında çevresindekiler de olumsuz etkilenir. Daha önce değindiğimiz gibi, İslâm'ın temel amacı dini, aklı, nefsi, nesli ve malı korumaktır. Alkollü içkilerin kullanılması bu beş amaçla çelişmektedir. Her şeyden önce dinin çok değer verdiği ve korumaya çalıştığı akla zarar vermektedir. Öncelikle, bu maddeler bağımlısını aklını kullanamayan, sağlıklı düşünemeyen, karar verme ve muhakeme yeteneğini kaybeden bir kimse haline getirmektedir. Bunun yanında nefse zarar vermektedir. Çünkü insanın psikolojik yapısını bozmaktadır. Utanma duygusunu ortadan kaldırmaktadır. Sarhoşluğun yol açtığı namus kavgalarına sık sık rastlanmaktadır. Nesle zarar vermektedir; alkol kullanan anne ve babanın kendilerinden çok çocuklarına bedensel ve psikolojik açıdan zarar verdiğini bilim adamları söylemektedir. İçki, ailelerin parçalanmasına yol açmaktadır. Çünkü alkollü içkiler kişiyi geçimsiz, kavgacı, saldırgan, suça, kaza yapmaya ve cinayet işlemeye meyyal, özellikle aile bireylerine şiddet uygulayan bir kimse haline getirmektedir.Sindirim sistemine zarar vermektedir. Vücudun çeşitli hastalıklara yakalanma riskini artırmaktadır.Görmeyi, konuşmayı ve daha ileri seviyede işitme duygusunu bozmaktadır.Üzülerek belirtmek gerekir ki, çağdaş bir düşünürün de işaret ettiği gibi "alkolizm bilhassa teknik ve şehirleşme çağında en büyük problem olarak karşımıza çıkmaktadır".[911]
İçkinin zararlarını özetledikten sonra Hz. Peygamber dönemine ve onun içkiyi önleme konusundaki faaliyetlerine dönmek istiyoruz. Kaynaklarımızda sahabeyi rahatsız eden içki kaynaklı çok sayıda olay anlatılmaktadır. Mesela içki henüz yasaklanmadan içki içen Hz. Hamza sarhoş iken Hz. Ali'ye ait iki deveyi keser. Hz. Ali Hz. Peygamber'e onu şikayet eder. Hz. Peygamber de Hz. Hamza'ya giderek kendisine kızar.[912] Yine içki yasaklanmadan önce Abdurrahman b. Avf ensardan birisinin evinde içkili vaziyette cemaate akşam namazını kıldırırken Kâfirûn Sûresini yanlış okur ve bu arada "Ey iman edenler! Siz sarhoş iken -ne söylediğinizi bilinceye kadar- namaza yaklaşmayın..."[913] âyeti nâzil olur.[914]
İslâm'ın doğduğu sırada içki içme alışkanlığı Araplar arasında çok yaygın olduğu için Allah Teâlâ ilk Müslümanları içki yasağına yavaş yavaş alıştırmıştır. Önce, içki ve kumarın her ikisinde de büyük günah ve insanlar için birtakım faydaları olduğunu, ancak her ikisinin de günahının faydasından büyük olduğunu[915] bildirmiş, bir dahaki safhada içkili iken namaz kılmayı yasaklamış,[916] en sonunda ise sarhoşluk veren içkileri içmeyi kesin bir şekilde yasaklamıştır.[917] Hz. Ömer'in içkinin haram kılınmasını şiddetle arzuladığı bilinmektedir. Nitekim o, "Allahım! İçki konusunda açık ve kesin bir beyanda bulun" diye dua etmiş, bunun üzerine şu âyet-i kerîme nâzil olmuştur: "Sana şarap ve kumar hakkında soru sorarlar. De ki: her ikisinde de büyük günah ve insanlar için bir takım faydalar vardır. Ancak her ikisinin de günahı faydasından daha büyüktür. ..."[918] Hz. Ömer çağrılarak inen âyet kendisine okunur. Hz. Ömer tekrar "Allahım! İçki konusunda açık ve kesin bir beyanda bulun" diye dua eder. Bunun üzerine şu âyet-i kerîme nazil olur: "Ey iman edenler! Siz sarhoş iken -ne söylediğinizi bilinceye kadar- namaza yaklaşmayın...".[919] Namaz kılınacağı zaman Hz. Peygamber'in münâdîsi"Sarhoş namaza yaklaşmasın" diye ilan eder. Hz. Ömer çağrılarak inen bu âyet de okunur. O, tekrar "Allahım! İçki konusunda açık ve kesin bir beyanda bulun" diye dua eder. Son safhada Mâide Sûresinin içkinin kesin bir şekilde yasaklandığını bildiren âyetleri nâzil olur: "Ey iman edenler! Şarap, kumar, dikili taşlar (putlar), fal ve şans okları birer şeytan işi pisliktir; bunlardan uzak durunuz ki kurtuluşa eresiniz. Şeytan içki ve kumar yoluyla ancak aranıza düşmanlık ve kin sokmak, sizi Allah'ı anmaktan ve namazdan alıkoymak ister. Artık bunlardan vazgeçtiniz değil mi"?[920] Hz. Ömer "Vazgeçtik" der.[921]
İçkinin haram kılındığına dair nâzil olan âyetler her tarafa duyurulur. Enes b. Mâlik, Ebû Talha'nın evinde içki içilirken içkinin haram kılındığına dair haberi duyduğunu ve Ebû Talha'nın derhal içki küplerini döktürdüğünü bildirmiştir. Herkes evindeki içkileri dökmüş, dökülen içkiler Medine sokaklarında sel gibi akmıştır.[922] İçki hicretin üçüncü yılında Uhud Savaşı'ndan sonra haram kılınmıştır.
Hz. Peygamber'in içkinin yasaklanmasından sonraki tavrını ana kaynaklarda yer alan sözleri ve bilgiler ışığında şu şekilde özetlemek mümkündür: O, içkinin tedavi amacıyla kullanılamayacağını söylemiştir.[923] İçki yasağını, İslâm'ın ulaştığı her yere, vilayetlere, mesela Cüreş'e mektuplarla bildirmiştir.[924] Sarhoşluk veren her maddenin haram kılındığını söylemiştir.[925] Yani içkinin haram olmasındaki ölçünün sarhoşluk vermesi olduğunu açıklamıştır. Her sarhoşluk veren maddenin "hamr" olduğunu vurgulamıştır.[926] Çoğu sarhoşluk veren maddenin azının da haram olduğunu açıklamıştır.[927] İçkinin her kötülüğün anahtarı olduğunu ifade etmiştir.[928] Muaz b. Cebel'e yaptığı on maddelik tavsiye demeti arasında "Asla içki içme! Çünkü o her kötülüğün başıdır"[929] demiştir. İçkiyi sızdıranın, sızdırtanın, satanın, taşıyanın, taşınanın, kazancını yiyenin, içenin ve sunanın şiddetli bir şekilde kınanmayı hak ettiğini bildirmiştir.[930] Hz. Peygamber'in meşrubat olaraksu, bal şerbeti, süt ve meyve suyu içtiği bilinmektedir.[931]
İçkinin haram kılınmasından sonra Hz. Peygamber'in içki kullanan bazı kimseler hakkındaki uygulamalarına temas etmek istiyoruz. Hayber'in fethinde içki bidonları kırılıp içkiler döküldüğü zaman sahabeden mizahı seven Abdullah b. Hammâr (Lakabının Hımâr olduğu da söylenir.) dayanamayıp içki içer. Zaten bu şahsın içki görünce dayanamadığı da bildirilmektedir. Kendisini hemen Hz. Peygamber'in huzuruna götürürler. Hz. Peygamber onun bu davranışından hoşlanmaz ve pabuçlarıyla hafifçe vurur. Orada bulunanlar da vururlar. Hz. Peygamber'in bu şahsı daha önce de bu yüzden defalarca cezalandırdığı kaynaklarda kaydedilmektedir. O sırada Hz. Ömer "Allahım! Ona lanet et, artık çok oldu"! der. Bunun üzerine Hz. Peygamber "Öyle deme Ömer! O, Allah ve Resûlü'nü sever" buyurur.[932] Buhârî, içki içene lanet etmenin caiz olmadığı, çünkü onun din dışı sayılamayacağı, yani bu hareketiyle dinden çıkmış olmadığı konusuna bir bab ayırmış ve yukarıdaki olayı bu vesileyle anlatmıştır. Mizahı seven Abdullah Hz. Peygamber'i güldürürdü.
Aynı şekilde Nuayman b. Amr, zaman zaman içki içermiş. Hz. Peygamber'e getirirler, o da pabuçlarıyla vurur, sahabeye de emreder, onlar da pabuçlarıyla vururlar, üzerine toprak saçarlarmış. Bu durum çok tekrarlanınca sahabeden birisi ona "Allah lânet etsin" der. Bunun üzerine Resûlüllah "Öyle deme! O, Allah ve Resûlünü sever" der.[933] Böyle bir başka sarhoş Hz. Peygamber'in huzuruna getirilir. Kimisi eliyle, kimisi pabuçlarıyla ve kimisi elbisesiyle ona vurur. Birisi "Allah rezil etsin" der. Bunun üzerine Hz. Peygamber "Kardeşinize karşı şeytana yardımcı olmayın" der.[934] Şüphesiz Hz. Peygamber'in bu davranışı içkiyi ve onu içeni hoş gördüğü anlamında değerlendirilmemelidir. Hoş görmemiş, hatta bilakis cezalandırmıştır. Bu da,Hz. Peygamber döneminde bile bazı yasaklaratam olarak uymayanlar bulunduğunu, ancak böylelerinin din dışı ilan edilmediğini ve toplumdan dışlanmadığını göstermektedir.
Hz. Peygamber döneminde alkollü içkiler yasaklanırken şüphesiz bugünkü gibi alkolün zararlarınıtam anlamıyla tespit edebilecek imkanlar mevcut değildi. Fakat Yüce Yaratıcı, alkolün insan vücudunda yapabileceği tahribatı bildiği için onu yasaklamıştır. İzzetbegoviç'in ifadesiyle "alkolü yasaklarken İslâm din olarak değil, ilim olarak hareket etmiştir".[935] Gelişen teknik imkanlar ve yapılan araştırmalarİslâm'ın bu yasağını yalanlamamış, tam tersine doğrulamıştır. Hz. Peygamber de birkaç münferit olay dışında alkollü içkileri o dönemin inatçı ve tutucu insanlarına terkettirebilmiştir. Bu suretle ileriki yüzyıllarda İslâm dünyasının büyük ölçüde içkiye karşı korunmasını sağlamıştır. Fakat aynı başarıyı zor kullanmaların ve bilimsel çalışmaların sağlayabildiğini söylemek zordur. Amerikalı Profesör Julius Hirsch, Hz. Peygamber'in bu konudaki başarısını şu sözleriyle takdir etmektedir: "Hz. Muhammed (s.a.s.) Kur'an vasıtasıyla içkiyi yasaklamış ve yüzyıllarca büyük insan kitlelerini içkinin zararlarından koruyabilmiştir. Bu netice XX. yüzyılda münevver Amerika'da her çeşit propagandaya ve fennî yükselmeye rağmen elde edilememiştir".[936]
İslâm'ın doğduğu sırada Araplar arasında yaygın bir şekilde kumar oynanıyor ve fal okları kullanılıyordu. İçki ve kumar Mekke'de yaygın olduğu gibi Medine'de de yaygındı. Hz. Peygamber Medine'ye hicret ettiği esnada Medineliler de içki içiyorlar, kumardan kazandıklarını yiyorlardı.[937]
Kumar oyununda on ok kullanılır, bunlardan üç tanesi boş bırakılır, yedi tanesine de hisseler takdir edilip yazılırdı. 1'den 7'ye kadar okların hisseleri, rakamları oranındaydı. On kişi arasında yapılan çekilişte, kendilerine boş ok çıkanlar, ortaya konulan maldan hisse alamazlardı. Ayrıca malın parasını bu boş çıkanlaröderdi. Bu tür kumar daha çok bir deveyi kesip etini 28 hisseye ayırmak suretiyle oynanırdı. Kumar oklarının dışında üçlü ve yedili fal okları vardı. Üçlü fal oklarını herkes yanında taşır, bu oklardan birinde "rabbim bana emretti" veya "yap", diğerinde "rabbim bana yasak etti" veya "yapma" yazılı olurdu. Üçüncüsünde ise yazı bulunmazdı. Araplardan birisi bir yolculuğa çıkıp çıkmama, bir işi yapıp yapmama konusunda karar vermek için bu okları çekerlerdi. Ok olumlu çıkarsa o işi yaparlar, olumsuz çıkarsa yapmaktan vazgeçerlerdi. Yedili fal okları Kâbe'nin yanındaki "Hübel" adlı putun bekçisinin elindeki torbada, kâhinlerin ve hâkimlerin yanında bulunurdu. Bunların herbirinin üzerinde "evet", "hayır", "sizden", "başkasından", "açık değil", "diyet", "su" ifadelerinden biri yazılıydı. Babası şüpheli çocukların nesebini tayin etmek, öldürülen kimsenin diyetini tayin etmek, su kuyusu açmak gibi hususlarda bu fal okları kullanılırdı. Bu tür işlerden biriyle ilgili fal oku çektirmek isteyen bir kimse, hediyelerle birlikte Hübel'in bekçisine veya kâhine giderek ok çektirir ve ona göre hareket ederdi.[938]
Kur'an ve sünnette kumar ve fal oklarıyla ilgili uygulamalar haram kılınmıştır. Kur'an-ı Kerîm'de içkinin haram kılındığı âyet-i kerîmede kumar (meysir) da yasaklanmıştır.[939] Bir başka âyet-i kerîmede haram kılınan hususlar arasında "...fal oklarıyla kısmet aramak" da sayılmıştır.[940] Hz. Peygamber içki ile birlikte kumarın da haram kılındığını pek çok sözünde açıklamıştır.[941] Hadislerden, menfaat karşılığı oynanan oyunların hepsinin meysir tabiri içine girdiği anlaşılmaktadır. Kumarda yorulmadan, kolayca ve haksız bir şekilde başkasının malını almak sözkonusudur. Nitekim Kur'an-ı Kerim'de ve hadîs-i şeriflerde kumar için kullanılan "meysir" kelimesi, kolaylık anlamına gelen "yüsr" kelimesi ile aynı kökten gelmektedir. Kumar oynayan kişi başkasının malını yorulmaksızın kolayca aldığı için meysir denilmiştir. Kur'an-ı Kerîm'de ve hadîs-i şeriflerde geçen meysir, o dönemde et üzerine oklarla oynanan bir çeşit kumardır. Bu tür kumarla kazanılan etler de haram kılınmıştır.
Kumarda kaybeden tarafın, kazanma ümidiyle tekrar tekrar oynama hırsına kapıldığı, sonunda çeşitli bireysel ve toplumsal huzursuzlukların ortaya çıktığı görülmektedir. Fal okları çekmek suretiyle Allah'a mahsus olan gaybı bilme hususu bu malzemelere isnat edilmiş ve putlara ilahlık atfedilmiş oluyordu. Ayrıca hem Kur'an'a, hem de sünnete göre insanların aklını kullanmaları esastır. Bundan dolayı babası belli olmayan bir çocuğun nesebini, bir yerde su bulunup bulunmadığını, yolculuğun iyi geçip geçmeyeceğini, ticaretin kâr sağlayıp sağlamayacağını fal oklarının bilmesi mümkün değildir. Hz. Peygamber, geçmiş peygamberlerden bazılarının fal okları kullandığına dair kanaatin doğru olmadığını da söylemiştir. Hz. İbrahim ile oğlu İsmail'i ellerinde fal okları ile birlikte tasvir edenbir resimi görünce imha edilmesini istemiş, onların asla fal okları kullanmadığını bildirmiştir.[942]
Hz. Peygamber bir taraftan güzel ahlâkıyla insanlara örnek olurken, diğer taraftan, ortaya çıkan veya çıkabilecek ahlâkî sorunları önlemek için gayret sarfetmiştir. İslâm'ın amaçlarından birisinin nesli korumak ve sağlıklı bir toplum yapısı oluşturmak olduğunu biraz evvel kaydetmiştik. Nesli ve aile yapısını bozan sorunların başında fuhuş gelmektedir. Fuhuş ahlâkı çökertmekte, psikolojik bozukluklara, günümüzde AIDS gibi büyük ölçüde cinsel ilişkiye bağlı hastalıkların artmasına, fuhuşla bağlantılı suçların ve kadın ticaretinin yaygınlaşmasına, kadının bir geçim kaynağı olarak kullanılmasının, kadın simsarlarının, kadın sayesinde para kazanan kimselerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Fuhuşu meslekve geçim kaynağı haline getirmek fıtrata aykırı olduğu gibi, annelik vasfı ile de bağdaşmamaktadır. Câhiliye döneminde daha ziyade câriyeler fuhşa itilirdi.Hür kadınlar arasında da zina vak'aları görülüyordu. Erkeklerin zina yapması genellikle ayıp sayılmaz ve bununla övünülürdü.[943] Kur'an'da[944] ve hadislerde[945] fuhuş çeşitleri ve fuhşa götüren çirkin davranışlaryasaklanmış ve cezâî müeyyideler konulmuştur. Hz. Peygamber, fâhişenin zina karşılığında elde ettiği geliri kazançların en kötüleri arasında saymış ve yasaklamıştır.[946] Bîat alırken zina etmemeyi de şart koşmuştur.[947] Fuhşun önlenmesi için eğitim, evliliğin kolaylaştırılması ve aile yapısının güçlendirilmesi gibi hususlar üzerinde durmuş, buna rağmen suç işleyenleri cezalandırmaktan geri kalmamıştır.
İnsanlık tarihi boyunca hemen her toplumda kamu düzenini bozan ve yüz kızartıcı büyük bir suç olarak kabul edilen hırsızlık, Hz. Peygamber'in önlemeye çalıştığı sosyal problemlerden biridir. Ahlak ve hukuk kurallarına aykırı yollardan haksız kazanç sağlanmasına sebep olan hırsızlık, İslâm'ın son derece değer verdiği, korumayı hedeflediği ve kutsal kabul ettiği mal güvenliğini ve meşrû yollardan gelir elde etmenin esas olduğu ilkesini ihlâl etmektedir. Câhiliye döneminde hırsızlık bir hayli yaygındı ve genel olarak ayıp ve suç sayılmaktaydı. Bununla birlikte, merkezî bir siyâsî otorite bulunmadığından suçun düzenli bir şekilde kontrol altında tutulduğu ve suçluların cezalandırıldığı söylenemez. Sözgelimi göçebe Araplar kabile fertlerine, dost kabilelere, mabetlere ve kamuya ait malların çalınmasını suç sayarken, aralarında antlaşma ve himaye bulunmayan diğer kabilelerden güç kullanarak çalınan malı ganimet sayar ve bu tür eylemleri de cesareti simgeleyen davranışlar olarak görürlerdi.[948] Burada biz, hırsızlığın hukûkî boyutu, suçun oluşması, niceliği, niteliği ve cezanın tatbiki ile ilgili tartışmalar üzerinde durmayıp, kısaca sosyal ve ahlâkî boyutuna, Kur'an ve sünnetin bu fiil karşısındakitutumuna temas edeceğiz.
Ayrıca Kur'an-ı Kerim'de hırsızlıkla ilgili hukûkî hükümler mevcuttur.[949] Kur'an-ı Kerim'de, üzerine bîat alınması gereken hususlar sayılırken "hırsızlık yapmamak" da zikredilmektedir.[950] Hz. Peygamber'in Akabe'de Müslüman olanlardan bîat aldığı hususlar arasında "hırsızlık yapmamak" yer alıyordu. Hatta bu sözleşmede hırsızlığın "Allah'a ortak koşmamak"tan sonra ikinci sırada yer aldığı görülmektedir[951] ki bu husus son derece dikkat çekicidir. Hadis literatüründe Hz. Peygamber'in hırsızlıkla ilgili sözleri incelendiğinde, bunların içinde en fazla yeri "Hırsız, mü'min olduğu halde hırsızlık etmez" sözüyle, "Hırsızlık yapmayın" veya "hırsızlık yapmamak" üzere bîat aldığı konusu ile ilgili hadislerin tuttuğu görülmektedir.[952] Bu da Hz. Peygamber'in, konunun sık sık iman ile bağlantısını kurarak, hırsızlığın cezâî yönünden ziyade iman ve ahlak boyutu üzerinde durduğunu göstermektedir. Hz. Peygamber'in sünnetinde hırsızlık, dünyada ve ahirette bir dizi müeyyide ve sorumluluğu gerektiren ağır bir suç vebüyük bir günah olarak nitelendirilmiştir. Suçu sabit görülen hırsızlar dacezalandırılmıştır.Ancak bu noktada üzerinde durulması gereken husus, hırsızaceza vermenin amaç olmadığıdır. Önemli olan, insanları eğitmek, hırsızlığa sevkeden etkenleri, sosyal ve ekonomik dengesizliği, ahlâkî çöküntüyü ortadan kaldırmaktır. Üstelik Hz. Peygamber suçun oluşmasında, ispatında ve cezanın infazında suçlu lehine titiz davranmış, affetmeyi ve sulhütavsiye etmiş, şikayetçisi bulunmayan veya kamuoyuna mâlolmamış suçları görmezlikten gelmiştir. Onun bu tutumu olumlu sonuç vermiş, döneminde hırsızlık olaylarında düşüş olmuştur.[953]
İnsanın yalnız kendisiyle ilgilenmesi, ilişkide bulunduğu herkesi ve her şeyi kendi yararına kullanma isteği anlamına gelen bencillik (enâniyet), ahlak sistemlerinde ve insan davranışlarında ciddi bir kusur olarak kabul edilir. Bencillik hemen her konuda ve alanda yardımlaşmaya, dayanışmaya ve işbirliğine engel olur. İnsanları açgözlü hale getirir. Bencillik duygusundan kaynaklanan birtakım olumsuz eğilimler de mevcuttur. Kibir, cimrilik, kin gütme, bireydeki paylaşma ve dayanışma ruhunu öldüren hırs, açgözlülük, tamahkarlık gibi hususlar bunlardan birkaçıdır. Bunların yanlış ve kötü olduğuna, terkedilmeleri ve kontrol altına alınmaları gerektiğine dair İslam literatüründe çok sayıda bilgi mevcuttur.
Bencilliğin erdem olarak bilinen karşıtı özgeciliktir. Yani başkalarının iyiliğini düşünmek, yararına davranmak; hazlarını artırmak, acılarını dindirmek, başkalarının yararı için kendi isteklerinden özveride bulunmak ve tutkularını sınırlamak. Diğer bütün ahlakî faziletlerde olduğu gibi, özgecilik de insanda bir huy ve meleke haline gelmekle kazanılmış olur. Bunun meleke halini alması da bu alandaki davranışların örnek alınmasına ve güçlü bir irade eğitiminebağlıdır. Yarar ummadan ve karşılık beklemeden bir insanın diğerine yardım etmesi, yani saf özgeci davranış biçimi can, mal ve ırz güvenliğinin teminatıdır. Birey kendi canını, malını, namusunu nasıl kutsal biliyor ve koruyorsa, diğerlerininkini de öyle bilmelidir.
Kur'an-ı Kerîm'de, insanın en ciddi zaaflarından birisi olan bencilliği yeren, özgeci davranışları öven ve teşvik eden ifadeler bulunmaktadır. Kur'an'da işaret edilen bencillik örneklerinden bazıları şunlardır: Müşriklere "Allah'ın size rızık olarak verdiği şeylerden yoksullara infak edin" denildiği zaman onların "Allah'ın geçimini sağlayabileceği kimseleri biz mi besleyeceğiz"?[954] demeleri kınanır. Firavun'un çılgınca bir bencillik duygusuyla halkına "Ben sizin en yüce tanrınızım"[955] demesi eleştirilir. Kârûn'un azgınlıktan kaçınması ve insanlara ihsanda bulunması yönündeki tavsiyelere karşılık elindeki bütün imkanlara kendi bilgisiyle kavuştuğunu iddia etmesi[956] hoş karşılanmaz. Fecr Sûresinde,[957] insanoğlunun, toplumları kötü akibetlere sürükleyen sebepleri teşkil eden zaaflarını dile getiren ayetler mevcuttur. Bu zaaflar insanın bencilliğinden kaynaklanır. Bencillik de yüce Yaratan'a karşı güven eksikliği şeklinde kendisini gösterir. Buna göre Rabbi insanoğlunu denemek için ona bol bol rızık verecek olsa hemen sevinir ve bunu O'nun bir ikramı kabul eder. Fakat rızkı biraz daraldığında hemen Rabbi tarafından kahra uğradığını söylemeye yeltenir, sızlanmaya başlar. Halbuki o, bolluk zamanında da yetimleri ve kimsesizleri kollayıp gözetmez, bunun için önayak olmaz, mirası helal haram demeden yer, mala mülke karşı aşırı düşkünlük gösterir. Burada, azgınlık ve taşkınlıkları sebebiyle helak edilen kavimleri haber veren âyetlerin ardından varlıklı kesimin bencilliğini ve mal hırsını dile getiren âyetlere yer verilmiştir. Bu da, aslında bu zaafların, toplum düzeninin bozulmasının ve toplumlar için birer çöküş nedeni olduğunun vurgulanması amacıyla dile getirilmesi açısından önem arzetmektedir.[958]
Hz. Peygamber'in faaliyetlerinde ve sözlerinde bencillik kötülenmiştir. Mesela Hz. Peygamber, alışverişlerde bencil duygularla hareket edilmesini yasaklamıştır. Sözgelişi bir kimsenin pazarlığı devam ederken diğerinin araya girmesini, kişinin onda gözü olsa bile, pazarlığı kendi lehine bozmaya çalışmasını açık ve kesin bir ifade ile nehyetmiştir. "Sizden biriniz kardeşinin pazarlığı üzerine pazarlık yapmasın" [959] buyurmuştur.
Bencillikle yakından alakalı bir kavram da servettir. İslam düşüncesinde servet edinmek, servetin esiri olunmadığı müddetçe teşvik edilmiştir Buna karşılık insanın sahip olduğu serveti, sahibinin ululanmasını temine, arzularını, ihtiraslarını, bencilliğini tatmine yönelik kullanması ise hoş karşılanmamıştır. Zekat, hac, infak gibi ibadet ve vazifeler, yoksulu korumanın yanında bencilliği yenmeye, özgeci davranışları geliştirmeye, bunları bireyin ve toplumun yaşantısına yerleştirmeye vesile olan uygulamalardır.
Bencilliğin, insanın kendisinin farkında olduktan sonra başkasının farkında olmaması şeklinde tezahür ettiği de gözden uzak tutulmamalıdır. Kendisi siftah ettikten sonra gelen müşteriyi "komşum henüz siftah etmedi" diyerek komşusuna gönderen esnafın tutumu bunun güzel bir örneğidir. Yoksa özgecilik, bireyin kendisini başkasının lehine olarak tüketmesi anlamına gelmemelidir. Kişinin kendine değer vermesi, kendini düşünmesi, kendisi için çalışması doğaldır. Ancak, diğer ahlak ve davranışlarda da dengeyi, ölçüyü (itidali); duyguların, tutum ve davranışların normal ve dengeli olmasını öngören İslam, bu konuda da dengenin sağlanmasını öngörmüştür. Kur'an ve Sünnet, aşırı bireysel tutkuları dizginleyici ve düzenleyici bir ahlak öğretisi ortaya koymuştur. Yukarıda bir başka vesile ile de dile getirilen Hz. Peygamber'in bir sahâbîye tavsiyesi bu konudaki dengeli tutuma da kanaatimizce örnek teşkil etmektedir. Hz. Peygamber, malının tamamını Allah yolunda harcanmak üzere, ölüm döşeğinde vasiyet etmek isteyen Sa'd b. Mâlik'in bu tutumunu hoş karşılamaz, "Çocuklarına ne bıraktın"? diye sorar. Bir şey bırakmadığını öğrenince de malının onda dokuzunu çocuklarına bırakmasını söyler. Ancak Sa'd'ın ısrarı üzerine üçte birini vasiyet etmesini ister ve onu bile çok bulduğunu belirtir.[960] Kanaatimizce bu, bencillik ve özgecilik arasında gözetilmesi gereken dengeye de çok güzel bir örnek teşkil etmektedir.
Peygamberimiz, insan haklarının en önemlilerinden biri olan ve çoğunlukla ırz kavramıyla ifade edilen insanın kişiliğinin, haysiyet, şeref ve saygınlığının korunmasına büyük önem vermiş, kişilik haklarının çiğnenmesini önlemeye çalışmıştır. Veda Hutbesi'nde insanların kanlarının ve mallarının yanısıra ırzlarının da mukaddes olduğunu vurgulamıştır. Bu üç hususu birarada anmak suretiyle yaşama hakkına, mülkiyete ve manevî kişiliğe ilişkin hakları aynı ölçüde güvence altına aldığını göstermiştir. Bir sözünde, kişiye kötülük olarak Müslüman kardeşini küçük görüp aşağılamanın yeteceğini bildirdikten sonra, Müslümanlarınkanlarının, mallarının ve ırzlarının birbirine haram, yani dokunulmaz olduğunu belirtmiştir.[961] Hac ibadetinin kurallarını sırasıyla eda etmekte hata eden bir sahâbîye, bunun fazla bir sakıncası bulunmadığını, herhangi bir Müslümana dil uzatmanın daha büyük bir günah olduğunu söylemiştir.[962] Son olarak zikredilen bu sözünden hareketle Hz. Peygamber'in, kişilik haklarını dinin özüyle alakalandırdığı ve bu haklara riayetin ibadetlerdeki bazı şeklî ihmallerden daha önemli saydığını belirttiği anlaşılmaktadır. Bir başka sözünde, kişinin dinini ve ırzını korumasını birarada zikretmiştir,[963] ki burada, din ile manevî kişilik değerlerini ifade eden ırz kavramını birlikte zikretmesi dikkat çekicidir. "Bu ifadeden, kişilik değerlerinin dinî değerler için hakiki zemini teşkil ettiğini, sağlam bir dindarlığın sağlam ve korunmuş bir kişilikte daha da mükemmel olacağını anlamak mümkündür."[964]
Hz. Peygamber insanların kötü sözlerle anılmasını, bir kimsenin gıyâbında kusurlarının anlatılmasını ve insanın elinde olmayan bedenî kusurları hakkında konuşulmasını yasaklamıştır. Çünkü bu tür davranışlar, insan onurunu rencide edip zedelemekte; toplumda dargınlık ve düşmanlıkların ortaya çıkmasına, sevgi, saygı ve barışın zarar görmesine sebep olmaktadır. Gıybet Kur'an-ı Kerim'de ölmüş bir din kardeşinin etini yemeye benzetilmiştir.[965] Bu benzetme ile gıybetin kötülüğü vurgulanmıştır. Hz. Peygamber de bir kimseyi kendisinde bulunan kusurla anmanın gıybet, kendisinde bulunmayan bir kusuru ona isnat ederek aleyhinde konuşmanın ise iftira olduğunu bildirmiştir.[966] "Karşılığında bana dünyayı verseler bir insanı hoşlanmayacağı bir şeyle taklit ve tavsif etmeyi kesinlikle sevmem"[967] demiştir. İnsanların gizli hallerinin araştırılmamasını istemiştir.[968] Kesin delile dayanmaksızın sadece şüpheye dayanarak insanların yargılanmasını yasaklamıştır.
Hz. Peygamber'in en başta gelen hedeflerinden birisi toplum huzurunun korunmasını sağlamaktı. Bu amaçla o, insanların birbirini hor ve hakir görmelerini, dedikoduyu, arabozmak için laf getirip götürmeyi, ikiyüzlülüğü, yalanı, yalancı şahitliği, lânet okumayı, sövmeyi, hakareti, ana-babaya isyankar davranmayı, intiharı, iftirayı, ölüleri kötülemeyi, kıskançlığı, kin beslemeyi, dargınlığı, kusur araştırmayı, aldatmayı, sözünde durmamayı ve yapılan iyiliği başa kakmayı yasaklamıştır.Hz. Peygamber'in yasakladığı bu davranışların fert ve toplum için zararlı olduğu ve işlendiği takdirde toplumda olumsuz tahribat meydana getireceği açıktır. Burada sözü uzatmamak için bunların zararları konusunda detaylı açıklamalara girmek istemiyoruz.
[911] Ali İzzetbegoviç, s. 238.
[912] Müslim, II, 1568-1570.
[913] Nisâ Sûresi 43.
[914] Ebû Dâvud, IV, 80.
[915] Bakara Sûresi 219.
[916] Nisâ Sûresi 43.
[917] Mâide Sûresi 90-91.
[918] Bakara Sûresi 219.
[919] Nisâ Sûresi 43.
[920] Mâide Sûresi 90-91.
[921] Ebû Dâvud, IV, 79-80; Neseî, VIII, 286-287.
[922] Buhârî, V, 189-190; Müslim, II, 1570 vd.
[923] Müslim, II, 1073.
[924] Müslim, II, 1576.
[925] Buhârî, V, 245; Müslim, II,1585-1588; İbn Mâce, II, 1123-1124; Ebû Dâvud, IV, 86, 88-91; Neseî, VIII, 327.
[926] Neseî, VIII, 296.
[927] İbn Mâce, II, 1124-1125; Ebû Dâvud, IV, 87; Neseî, VIII, 300-301.
[928] İbn Mâce, II, 1119.
[929] İbn Hanbel, V, 238.
[930] İbn Mâce, II, 1122.
[931] Neseî, VIII, 335.
[932] Vâkıdî, II, 665; Buhârî, VIII, 14; İbnü'l-Esîr, Üsd, III, 216.
[933] İbnü'l-Esîr, Üsd, V, 352.
[934] Buhârî, VIII, 14-15.
[935] Ali İzzetbegoviç, s. 227.
[936] Alpaslan Özyazıcı, Alkollü İçkiler, Sıgara ve Diğerleri, Ankara 1996, s.14-16.
[937] İbn Hanbel, II, 351.
[938] İbn Habîb, el-Muhabber, s. 333-335; Alûsî, III, 53-70; Cevad Ali, VI, 776 vd. ; Mustafa Öz, "Ezlâm", DİA, XII, 67.
[939] Mâide Sûresi 90-90.
[940] Mâide Sûresi 3.
[941] Ebû Dâvud, IV, 97; İbn Hanbel, I, 274.
[942] Buhârî, IV, 111.
[943] Cevad Ali, V, 133-134.
[944] Furkân Sûresi 68; İsrâ Sûresi 32.
[945] Wensick, II, 345-348.
[946] Buhârî, III, 43; Müslim, II, 1199.
[947] İbn Hişâm, I, 433; Taberî, III, 62.
[948] Cevad Ali, V, 605.
[949] Mâide Sûresi 38-39.
[950] Mümtehine Sûresi 12.
[951] Buhârî, I, 10.
[952] Bk. Wensinck, v. dğr. el-Mu'cemü'l-Müfehres li-Elfâzi'l-Hadîsi'n-Nebevî, Leiden 1936-69, II, 455-457.
[953] Hırsızlık konusunda geniş bilgi ve meselenin özellikle hukûkî yönü için bk. Ali Bardakoğlu, "Hırsızlık", DİA, XVII, 384-396.
[954] Yâsîn Sûresi 47.
[955] Nâziât Sûresi 24.
[956] Kasas Sûresi 76-79.
[957] Fecr Sûresi 15-20.
[958] Hayati Hökelekli, "Enâniyet", DİA, X!, 170-171.
[959] Buhârî, III, 24.
[960] Tirmizî, IV, 305-306.
[961] Müslim, III, 1986.
[962] Ebû Dâvud, II, 517.
[963] Buhârî, I, 19.
[964] Hayati Hökelekli, "Irz", DİA, XIX, 134.
[965] Hucurât Sûresi 12.
[966] Müslim, III, 2001; Tirmizî, IV, 329; Ebû Dâvud, V, 192.
[967] Ebû Dâvud, V, 192-193.
[968] Ebû Dâvud, V, 194, 199.
Zararlı alışkanlıklara önce alkollü içki kullanımından başlamak istiyoruz. Alkollü içkiler hem bireysel ve hem de toplumsal bir sorundur; bunları kullanan bireyin yanında çevresindekiler de olumsuz etkilenir. Daha önce değindiğimiz gibi, İslâm'ın temel amacı dini, aklı, nefsi, nesli ve malı korumaktır. Alkollü içkilerin kullanılması bu beş amaçla çelişmektedir. Her şeyden önce dinin çok değer verdiği ve korumaya çalıştığı akla zarar vermektedir. Öncelikle, bu maddeler bağımlısını aklını kullanamayan, sağlıklı düşünemeyen, karar verme ve muhakeme yeteneğini kaybeden bir kimse haline getirmektedir. Bunun yanında nefse zarar vermektedir. Çünkü insanın psikolojik yapısını bozmaktadır. Utanma duygusunu ortadan kaldırmaktadır. Sarhoşluğun yol açtığı namus kavgalarına sık sık rastlanmaktadır. Nesle zarar vermektedir; alkol kullanan anne ve babanın kendilerinden çok çocuklarına bedensel ve psikolojik açıdan zarar verdiğini bilim adamları söylemektedir. İçki, ailelerin parçalanmasına yol açmaktadır. Çünkü alkollü içkiler kişiyi geçimsiz, kavgacı, saldırgan, suça, kaza yapmaya ve cinayet işlemeye meyyal, özellikle aile bireylerine şiddet uygulayan bir kimse haline getirmektedir.Sindirim sistemine zarar vermektedir. Vücudun çeşitli hastalıklara yakalanma riskini artırmaktadır.Görmeyi, konuşmayı ve daha ileri seviyede işitme duygusunu bozmaktadır.Üzülerek belirtmek gerekir ki, çağdaş bir düşünürün de işaret ettiği gibi "alkolizm bilhassa teknik ve şehirleşme çağında en büyük problem olarak karşımıza çıkmaktadır".[911]
İçkinin zararlarını özetledikten sonra Hz. Peygamber dönemine ve onun içkiyi önleme konusundaki faaliyetlerine dönmek istiyoruz. Kaynaklarımızda sahabeyi rahatsız eden içki kaynaklı çok sayıda olay anlatılmaktadır. Mesela içki henüz yasaklanmadan içki içen Hz. Hamza sarhoş iken Hz. Ali'ye ait iki deveyi keser. Hz. Ali Hz. Peygamber'e onu şikayet eder. Hz. Peygamber de Hz. Hamza'ya giderek kendisine kızar.[912] Yine içki yasaklanmadan önce Abdurrahman b. Avf ensardan birisinin evinde içkili vaziyette cemaate akşam namazını kıldırırken Kâfirûn Sûresini yanlış okur ve bu arada "Ey iman edenler! Siz sarhoş iken -ne söylediğinizi bilinceye kadar- namaza yaklaşmayın..."[913] âyeti nâzil olur.[914]
İslâm'ın doğduğu sırada içki içme alışkanlığı Araplar arasında çok yaygın olduğu için Allah Teâlâ ilk Müslümanları içki yasağına yavaş yavaş alıştırmıştır. Önce, içki ve kumarın her ikisinde de büyük günah ve insanlar için birtakım faydaları olduğunu, ancak her ikisinin de günahının faydasından büyük olduğunu[915] bildirmiş, bir dahaki safhada içkili iken namaz kılmayı yasaklamış,[916] en sonunda ise sarhoşluk veren içkileri içmeyi kesin bir şekilde yasaklamıştır.[917] Hz. Ömer'in içkinin haram kılınmasını şiddetle arzuladığı bilinmektedir. Nitekim o, "Allahım! İçki konusunda açık ve kesin bir beyanda bulun" diye dua etmiş, bunun üzerine şu âyet-i kerîme nâzil olmuştur: "Sana şarap ve kumar hakkında soru sorarlar. De ki: her ikisinde de büyük günah ve insanlar için bir takım faydalar vardır. Ancak her ikisinin de günahı faydasından daha büyüktür. ..."[918] Hz. Ömer çağrılarak inen âyet kendisine okunur. Hz. Ömer tekrar "Allahım! İçki konusunda açık ve kesin bir beyanda bulun" diye dua eder. Bunun üzerine şu âyet-i kerîme nazil olur: "Ey iman edenler! Siz sarhoş iken -ne söylediğinizi bilinceye kadar- namaza yaklaşmayın...".[919] Namaz kılınacağı zaman Hz. Peygamber'in münâdîsi"Sarhoş namaza yaklaşmasın" diye ilan eder. Hz. Ömer çağrılarak inen bu âyet de okunur. O, tekrar "Allahım! İçki konusunda açık ve kesin bir beyanda bulun" diye dua eder. Son safhada Mâide Sûresinin içkinin kesin bir şekilde yasaklandığını bildiren âyetleri nâzil olur: "Ey iman edenler! Şarap, kumar, dikili taşlar (putlar), fal ve şans okları birer şeytan işi pisliktir; bunlardan uzak durunuz ki kurtuluşa eresiniz. Şeytan içki ve kumar yoluyla ancak aranıza düşmanlık ve kin sokmak, sizi Allah'ı anmaktan ve namazdan alıkoymak ister. Artık bunlardan vazgeçtiniz değil mi"?[920] Hz. Ömer "Vazgeçtik" der.[921]
İçkinin haram kılındığına dair nâzil olan âyetler her tarafa duyurulur. Enes b. Mâlik, Ebû Talha'nın evinde içki içilirken içkinin haram kılındığına dair haberi duyduğunu ve Ebû Talha'nın derhal içki küplerini döktürdüğünü bildirmiştir. Herkes evindeki içkileri dökmüş, dökülen içkiler Medine sokaklarında sel gibi akmıştır.[922] İçki hicretin üçüncü yılında Uhud Savaşı'ndan sonra haram kılınmıştır.
Hz. Peygamber'in içkinin yasaklanmasından sonraki tavrını ana kaynaklarda yer alan sözleri ve bilgiler ışığında şu şekilde özetlemek mümkündür: O, içkinin tedavi amacıyla kullanılamayacağını söylemiştir.[923] İçki yasağını, İslâm'ın ulaştığı her yere, vilayetlere, mesela Cüreş'e mektuplarla bildirmiştir.[924] Sarhoşluk veren her maddenin haram kılındığını söylemiştir.[925] Yani içkinin haram olmasındaki ölçünün sarhoşluk vermesi olduğunu açıklamıştır. Her sarhoşluk veren maddenin "hamr" olduğunu vurgulamıştır.[926] Çoğu sarhoşluk veren maddenin azının da haram olduğunu açıklamıştır.[927] İçkinin her kötülüğün anahtarı olduğunu ifade etmiştir.[928] Muaz b. Cebel'e yaptığı on maddelik tavsiye demeti arasında "Asla içki içme! Çünkü o her kötülüğün başıdır"[929] demiştir. İçkiyi sızdıranın, sızdırtanın, satanın, taşıyanın, taşınanın, kazancını yiyenin, içenin ve sunanın şiddetli bir şekilde kınanmayı hak ettiğini bildirmiştir.[930] Hz. Peygamber'in meşrubat olaraksu, bal şerbeti, süt ve meyve suyu içtiği bilinmektedir.[931]
İçkinin haram kılınmasından sonra Hz. Peygamber'in içki kullanan bazı kimseler hakkındaki uygulamalarına temas etmek istiyoruz. Hayber'in fethinde içki bidonları kırılıp içkiler döküldüğü zaman sahabeden mizahı seven Abdullah b. Hammâr (Lakabının Hımâr olduğu da söylenir.) dayanamayıp içki içer. Zaten bu şahsın içki görünce dayanamadığı da bildirilmektedir. Kendisini hemen Hz. Peygamber'in huzuruna götürürler. Hz. Peygamber onun bu davranışından hoşlanmaz ve pabuçlarıyla hafifçe vurur. Orada bulunanlar da vururlar. Hz. Peygamber'in bu şahsı daha önce de bu yüzden defalarca cezalandırdığı kaynaklarda kaydedilmektedir. O sırada Hz. Ömer "Allahım! Ona lanet et, artık çok oldu"! der. Bunun üzerine Hz. Peygamber "Öyle deme Ömer! O, Allah ve Resûlü'nü sever" buyurur.[932] Buhârî, içki içene lanet etmenin caiz olmadığı, çünkü onun din dışı sayılamayacağı, yani bu hareketiyle dinden çıkmış olmadığı konusuna bir bab ayırmış ve yukarıdaki olayı bu vesileyle anlatmıştır. Mizahı seven Abdullah Hz. Peygamber'i güldürürdü.
Aynı şekilde Nuayman b. Amr, zaman zaman içki içermiş. Hz. Peygamber'e getirirler, o da pabuçlarıyla vurur, sahabeye de emreder, onlar da pabuçlarıyla vururlar, üzerine toprak saçarlarmış. Bu durum çok tekrarlanınca sahabeden birisi ona "Allah lânet etsin" der. Bunun üzerine Resûlüllah "Öyle deme! O, Allah ve Resûlünü sever" der.[933] Böyle bir başka sarhoş Hz. Peygamber'in huzuruna getirilir. Kimisi eliyle, kimisi pabuçlarıyla ve kimisi elbisesiyle ona vurur. Birisi "Allah rezil etsin" der. Bunun üzerine Hz. Peygamber "Kardeşinize karşı şeytana yardımcı olmayın" der.[934] Şüphesiz Hz. Peygamber'in bu davranışı içkiyi ve onu içeni hoş gördüğü anlamında değerlendirilmemelidir. Hoş görmemiş, hatta bilakis cezalandırmıştır. Bu da,Hz. Peygamber döneminde bile bazı yasaklaratam olarak uymayanlar bulunduğunu, ancak böylelerinin din dışı ilan edilmediğini ve toplumdan dışlanmadığını göstermektedir.
Hz. Peygamber döneminde alkollü içkiler yasaklanırken şüphesiz bugünkü gibi alkolün zararlarınıtam anlamıyla tespit edebilecek imkanlar mevcut değildi. Fakat Yüce Yaratıcı, alkolün insan vücudunda yapabileceği tahribatı bildiği için onu yasaklamıştır. İzzetbegoviç'in ifadesiyle "alkolü yasaklarken İslâm din olarak değil, ilim olarak hareket etmiştir".[935] Gelişen teknik imkanlar ve yapılan araştırmalarİslâm'ın bu yasağını yalanlamamış, tam tersine doğrulamıştır. Hz. Peygamber de birkaç münferit olay dışında alkollü içkileri o dönemin inatçı ve tutucu insanlarına terkettirebilmiştir. Bu suretle ileriki yüzyıllarda İslâm dünyasının büyük ölçüde içkiye karşı korunmasını sağlamıştır. Fakat aynı başarıyı zor kullanmaların ve bilimsel çalışmaların sağlayabildiğini söylemek zordur. Amerikalı Profesör Julius Hirsch, Hz. Peygamber'in bu konudaki başarısını şu sözleriyle takdir etmektedir: "Hz. Muhammed (s.a.s.) Kur'an vasıtasıyla içkiyi yasaklamış ve yüzyıllarca büyük insan kitlelerini içkinin zararlarından koruyabilmiştir. Bu netice XX. yüzyılda münevver Amerika'da her çeşit propagandaya ve fennî yükselmeye rağmen elde edilememiştir".[936]
İslâm'ın doğduğu sırada Araplar arasında yaygın bir şekilde kumar oynanıyor ve fal okları kullanılıyordu. İçki ve kumar Mekke'de yaygın olduğu gibi Medine'de de yaygındı. Hz. Peygamber Medine'ye hicret ettiği esnada Medineliler de içki içiyorlar, kumardan kazandıklarını yiyorlardı.[937]
Kumar oyununda on ok kullanılır, bunlardan üç tanesi boş bırakılır, yedi tanesine de hisseler takdir edilip yazılırdı. 1'den 7'ye kadar okların hisseleri, rakamları oranındaydı. On kişi arasında yapılan çekilişte, kendilerine boş ok çıkanlar, ortaya konulan maldan hisse alamazlardı. Ayrıca malın parasını bu boş çıkanlaröderdi. Bu tür kumar daha çok bir deveyi kesip etini 28 hisseye ayırmak suretiyle oynanırdı. Kumar oklarının dışında üçlü ve yedili fal okları vardı. Üçlü fal oklarını herkes yanında taşır, bu oklardan birinde "rabbim bana emretti" veya "yap", diğerinde "rabbim bana yasak etti" veya "yapma" yazılı olurdu. Üçüncüsünde ise yazı bulunmazdı. Araplardan birisi bir yolculuğa çıkıp çıkmama, bir işi yapıp yapmama konusunda karar vermek için bu okları çekerlerdi. Ok olumlu çıkarsa o işi yaparlar, olumsuz çıkarsa yapmaktan vazgeçerlerdi. Yedili fal okları Kâbe'nin yanındaki "Hübel" adlı putun bekçisinin elindeki torbada, kâhinlerin ve hâkimlerin yanında bulunurdu. Bunların herbirinin üzerinde "evet", "hayır", "sizden", "başkasından", "açık değil", "diyet", "su" ifadelerinden biri yazılıydı. Babası şüpheli çocukların nesebini tayin etmek, öldürülen kimsenin diyetini tayin etmek, su kuyusu açmak gibi hususlarda bu fal okları kullanılırdı. Bu tür işlerden biriyle ilgili fal oku çektirmek isteyen bir kimse, hediyelerle birlikte Hübel'in bekçisine veya kâhine giderek ok çektirir ve ona göre hareket ederdi.[938]
Kur'an ve sünnette kumar ve fal oklarıyla ilgili uygulamalar haram kılınmıştır. Kur'an-ı Kerîm'de içkinin haram kılındığı âyet-i kerîmede kumar (meysir) da yasaklanmıştır.[939] Bir başka âyet-i kerîmede haram kılınan hususlar arasında "...fal oklarıyla kısmet aramak" da sayılmıştır.[940] Hz. Peygamber içki ile birlikte kumarın da haram kılındığını pek çok sözünde açıklamıştır.[941] Hadislerden, menfaat karşılığı oynanan oyunların hepsinin meysir tabiri içine girdiği anlaşılmaktadır. Kumarda yorulmadan, kolayca ve haksız bir şekilde başkasının malını almak sözkonusudur. Nitekim Kur'an-ı Kerim'de ve hadîs-i şeriflerde kumar için kullanılan "meysir" kelimesi, kolaylık anlamına gelen "yüsr" kelimesi ile aynı kökten gelmektedir. Kumar oynayan kişi başkasının malını yorulmaksızın kolayca aldığı için meysir denilmiştir. Kur'an-ı Kerîm'de ve hadîs-i şeriflerde geçen meysir, o dönemde et üzerine oklarla oynanan bir çeşit kumardır. Bu tür kumarla kazanılan etler de haram kılınmıştır.
Kumarda kaybeden tarafın, kazanma ümidiyle tekrar tekrar oynama hırsına kapıldığı, sonunda çeşitli bireysel ve toplumsal huzursuzlukların ortaya çıktığı görülmektedir. Fal okları çekmek suretiyle Allah'a mahsus olan gaybı bilme hususu bu malzemelere isnat edilmiş ve putlara ilahlık atfedilmiş oluyordu. Ayrıca hem Kur'an'a, hem de sünnete göre insanların aklını kullanmaları esastır. Bundan dolayı babası belli olmayan bir çocuğun nesebini, bir yerde su bulunup bulunmadığını, yolculuğun iyi geçip geçmeyeceğini, ticaretin kâr sağlayıp sağlamayacağını fal oklarının bilmesi mümkün değildir. Hz. Peygamber, geçmiş peygamberlerden bazılarının fal okları kullandığına dair kanaatin doğru olmadığını da söylemiştir. Hz. İbrahim ile oğlu İsmail'i ellerinde fal okları ile birlikte tasvir edenbir resimi görünce imha edilmesini istemiş, onların asla fal okları kullanmadığını bildirmiştir.[942]
Hz. Peygamber bir taraftan güzel ahlâkıyla insanlara örnek olurken, diğer taraftan, ortaya çıkan veya çıkabilecek ahlâkî sorunları önlemek için gayret sarfetmiştir. İslâm'ın amaçlarından birisinin nesli korumak ve sağlıklı bir toplum yapısı oluşturmak olduğunu biraz evvel kaydetmiştik. Nesli ve aile yapısını bozan sorunların başında fuhuş gelmektedir. Fuhuş ahlâkı çökertmekte, psikolojik bozukluklara, günümüzde AIDS gibi büyük ölçüde cinsel ilişkiye bağlı hastalıkların artmasına, fuhuşla bağlantılı suçların ve kadın ticaretinin yaygınlaşmasına, kadının bir geçim kaynağı olarak kullanılmasının, kadın simsarlarının, kadın sayesinde para kazanan kimselerin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Fuhuşu meslekve geçim kaynağı haline getirmek fıtrata aykırı olduğu gibi, annelik vasfı ile de bağdaşmamaktadır. Câhiliye döneminde daha ziyade câriyeler fuhşa itilirdi.Hür kadınlar arasında da zina vak'aları görülüyordu. Erkeklerin zina yapması genellikle ayıp sayılmaz ve bununla övünülürdü.[943] Kur'an'da[944] ve hadislerde[945] fuhuş çeşitleri ve fuhşa götüren çirkin davranışlaryasaklanmış ve cezâî müeyyideler konulmuştur. Hz. Peygamber, fâhişenin zina karşılığında elde ettiği geliri kazançların en kötüleri arasında saymış ve yasaklamıştır.[946] Bîat alırken zina etmemeyi de şart koşmuştur.[947] Fuhşun önlenmesi için eğitim, evliliğin kolaylaştırılması ve aile yapısının güçlendirilmesi gibi hususlar üzerinde durmuş, buna rağmen suç işleyenleri cezalandırmaktan geri kalmamıştır.
İnsanlık tarihi boyunca hemen her toplumda kamu düzenini bozan ve yüz kızartıcı büyük bir suç olarak kabul edilen hırsızlık, Hz. Peygamber'in önlemeye çalıştığı sosyal problemlerden biridir. Ahlak ve hukuk kurallarına aykırı yollardan haksız kazanç sağlanmasına sebep olan hırsızlık, İslâm'ın son derece değer verdiği, korumayı hedeflediği ve kutsal kabul ettiği mal güvenliğini ve meşrû yollardan gelir elde etmenin esas olduğu ilkesini ihlâl etmektedir. Câhiliye döneminde hırsızlık bir hayli yaygındı ve genel olarak ayıp ve suç sayılmaktaydı. Bununla birlikte, merkezî bir siyâsî otorite bulunmadığından suçun düzenli bir şekilde kontrol altında tutulduğu ve suçluların cezalandırıldığı söylenemez. Sözgelimi göçebe Araplar kabile fertlerine, dost kabilelere, mabetlere ve kamuya ait malların çalınmasını suç sayarken, aralarında antlaşma ve himaye bulunmayan diğer kabilelerden güç kullanarak çalınan malı ganimet sayar ve bu tür eylemleri de cesareti simgeleyen davranışlar olarak görürlerdi.[948] Burada biz, hırsızlığın hukûkî boyutu, suçun oluşması, niceliği, niteliği ve cezanın tatbiki ile ilgili tartışmalar üzerinde durmayıp, kısaca sosyal ve ahlâkî boyutuna, Kur'an ve sünnetin bu fiil karşısındakitutumuna temas edeceğiz.
Ayrıca Kur'an-ı Kerim'de hırsızlıkla ilgili hukûkî hükümler mevcuttur.[949] Kur'an-ı Kerim'de, üzerine bîat alınması gereken hususlar sayılırken "hırsızlık yapmamak" da zikredilmektedir.[950] Hz. Peygamber'in Akabe'de Müslüman olanlardan bîat aldığı hususlar arasında "hırsızlık yapmamak" yer alıyordu. Hatta bu sözleşmede hırsızlığın "Allah'a ortak koşmamak"tan sonra ikinci sırada yer aldığı görülmektedir[951] ki bu husus son derece dikkat çekicidir. Hadis literatüründe Hz. Peygamber'in hırsızlıkla ilgili sözleri incelendiğinde, bunların içinde en fazla yeri "Hırsız, mü'min olduğu halde hırsızlık etmez" sözüyle, "Hırsızlık yapmayın" veya "hırsızlık yapmamak" üzere bîat aldığı konusu ile ilgili hadislerin tuttuğu görülmektedir.[952] Bu da Hz. Peygamber'in, konunun sık sık iman ile bağlantısını kurarak, hırsızlığın cezâî yönünden ziyade iman ve ahlak boyutu üzerinde durduğunu göstermektedir. Hz. Peygamber'in sünnetinde hırsızlık, dünyada ve ahirette bir dizi müeyyide ve sorumluluğu gerektiren ağır bir suç vebüyük bir günah olarak nitelendirilmiştir. Suçu sabit görülen hırsızlar dacezalandırılmıştır.Ancak bu noktada üzerinde durulması gereken husus, hırsızaceza vermenin amaç olmadığıdır. Önemli olan, insanları eğitmek, hırsızlığa sevkeden etkenleri, sosyal ve ekonomik dengesizliği, ahlâkî çöküntüyü ortadan kaldırmaktır. Üstelik Hz. Peygamber suçun oluşmasında, ispatında ve cezanın infazında suçlu lehine titiz davranmış, affetmeyi ve sulhütavsiye etmiş, şikayetçisi bulunmayan veya kamuoyuna mâlolmamış suçları görmezlikten gelmiştir. Onun bu tutumu olumlu sonuç vermiş, döneminde hırsızlık olaylarında düşüş olmuştur.[953]
İnsanın yalnız kendisiyle ilgilenmesi, ilişkide bulunduğu herkesi ve her şeyi kendi yararına kullanma isteği anlamına gelen bencillik (enâniyet), ahlak sistemlerinde ve insan davranışlarında ciddi bir kusur olarak kabul edilir. Bencillik hemen her konuda ve alanda yardımlaşmaya, dayanışmaya ve işbirliğine engel olur. İnsanları açgözlü hale getirir. Bencillik duygusundan kaynaklanan birtakım olumsuz eğilimler de mevcuttur. Kibir, cimrilik, kin gütme, bireydeki paylaşma ve dayanışma ruhunu öldüren hırs, açgözlülük, tamahkarlık gibi hususlar bunlardan birkaçıdır. Bunların yanlış ve kötü olduğuna, terkedilmeleri ve kontrol altına alınmaları gerektiğine dair İslam literatüründe çok sayıda bilgi mevcuttur.
Bencilliğin erdem olarak bilinen karşıtı özgeciliktir. Yani başkalarının iyiliğini düşünmek, yararına davranmak; hazlarını artırmak, acılarını dindirmek, başkalarının yararı için kendi isteklerinden özveride bulunmak ve tutkularını sınırlamak. Diğer bütün ahlakî faziletlerde olduğu gibi, özgecilik de insanda bir huy ve meleke haline gelmekle kazanılmış olur. Bunun meleke halini alması da bu alandaki davranışların örnek alınmasına ve güçlü bir irade eğitiminebağlıdır. Yarar ummadan ve karşılık beklemeden bir insanın diğerine yardım etmesi, yani saf özgeci davranış biçimi can, mal ve ırz güvenliğinin teminatıdır. Birey kendi canını, malını, namusunu nasıl kutsal biliyor ve koruyorsa, diğerlerininkini de öyle bilmelidir.
Kur'an-ı Kerîm'de, insanın en ciddi zaaflarından birisi olan bencilliği yeren, özgeci davranışları öven ve teşvik eden ifadeler bulunmaktadır. Kur'an'da işaret edilen bencillik örneklerinden bazıları şunlardır: Müşriklere "Allah'ın size rızık olarak verdiği şeylerden yoksullara infak edin" denildiği zaman onların "Allah'ın geçimini sağlayabileceği kimseleri biz mi besleyeceğiz"?[954] demeleri kınanır. Firavun'un çılgınca bir bencillik duygusuyla halkına "Ben sizin en yüce tanrınızım"[955] demesi eleştirilir. Kârûn'un azgınlıktan kaçınması ve insanlara ihsanda bulunması yönündeki tavsiyelere karşılık elindeki bütün imkanlara kendi bilgisiyle kavuştuğunu iddia etmesi[956] hoş karşılanmaz. Fecr Sûresinde,[957] insanoğlunun, toplumları kötü akibetlere sürükleyen sebepleri teşkil eden zaaflarını dile getiren ayetler mevcuttur. Bu zaaflar insanın bencilliğinden kaynaklanır. Bencillik de yüce Yaratan'a karşı güven eksikliği şeklinde kendisini gösterir. Buna göre Rabbi insanoğlunu denemek için ona bol bol rızık verecek olsa hemen sevinir ve bunu O'nun bir ikramı kabul eder. Fakat rızkı biraz daraldığında hemen Rabbi tarafından kahra uğradığını söylemeye yeltenir, sızlanmaya başlar. Halbuki o, bolluk zamanında da yetimleri ve kimsesizleri kollayıp gözetmez, bunun için önayak olmaz, mirası helal haram demeden yer, mala mülke karşı aşırı düşkünlük gösterir. Burada, azgınlık ve taşkınlıkları sebebiyle helak edilen kavimleri haber veren âyetlerin ardından varlıklı kesimin bencilliğini ve mal hırsını dile getiren âyetlere yer verilmiştir. Bu da, aslında bu zaafların, toplum düzeninin bozulmasının ve toplumlar için birer çöküş nedeni olduğunun vurgulanması amacıyla dile getirilmesi açısından önem arzetmektedir.[958]
Hz. Peygamber'in faaliyetlerinde ve sözlerinde bencillik kötülenmiştir. Mesela Hz. Peygamber, alışverişlerde bencil duygularla hareket edilmesini yasaklamıştır. Sözgelişi bir kimsenin pazarlığı devam ederken diğerinin araya girmesini, kişinin onda gözü olsa bile, pazarlığı kendi lehine bozmaya çalışmasını açık ve kesin bir ifade ile nehyetmiştir. "Sizden biriniz kardeşinin pazarlığı üzerine pazarlık yapmasın" [959] buyurmuştur.
Bencillikle yakından alakalı bir kavram da servettir. İslam düşüncesinde servet edinmek, servetin esiri olunmadığı müddetçe teşvik edilmiştir Buna karşılık insanın sahip olduğu serveti, sahibinin ululanmasını temine, arzularını, ihtiraslarını, bencilliğini tatmine yönelik kullanması ise hoş karşılanmamıştır. Zekat, hac, infak gibi ibadet ve vazifeler, yoksulu korumanın yanında bencilliği yenmeye, özgeci davranışları geliştirmeye, bunları bireyin ve toplumun yaşantısına yerleştirmeye vesile olan uygulamalardır.
Bencilliğin, insanın kendisinin farkında olduktan sonra başkasının farkında olmaması şeklinde tezahür ettiği de gözden uzak tutulmamalıdır. Kendisi siftah ettikten sonra gelen müşteriyi "komşum henüz siftah etmedi" diyerek komşusuna gönderen esnafın tutumu bunun güzel bir örneğidir. Yoksa özgecilik, bireyin kendisini başkasının lehine olarak tüketmesi anlamına gelmemelidir. Kişinin kendine değer vermesi, kendini düşünmesi, kendisi için çalışması doğaldır. Ancak, diğer ahlak ve davranışlarda da dengeyi, ölçüyü (itidali); duyguların, tutum ve davranışların normal ve dengeli olmasını öngören İslam, bu konuda da dengenin sağlanmasını öngörmüştür. Kur'an ve Sünnet, aşırı bireysel tutkuları dizginleyici ve düzenleyici bir ahlak öğretisi ortaya koymuştur. Yukarıda bir başka vesile ile de dile getirilen Hz. Peygamber'in bir sahâbîye tavsiyesi bu konudaki dengeli tutuma da kanaatimizce örnek teşkil etmektedir. Hz. Peygamber, malının tamamını Allah yolunda harcanmak üzere, ölüm döşeğinde vasiyet etmek isteyen Sa'd b. Mâlik'in bu tutumunu hoş karşılamaz, "Çocuklarına ne bıraktın"? diye sorar. Bir şey bırakmadığını öğrenince de malının onda dokuzunu çocuklarına bırakmasını söyler. Ancak Sa'd'ın ısrarı üzerine üçte birini vasiyet etmesini ister ve onu bile çok bulduğunu belirtir.[960] Kanaatimizce bu, bencillik ve özgecilik arasında gözetilmesi gereken dengeye de çok güzel bir örnek teşkil etmektedir.
Peygamberimiz, insan haklarının en önemlilerinden biri olan ve çoğunlukla ırz kavramıyla ifade edilen insanın kişiliğinin, haysiyet, şeref ve saygınlığının korunmasına büyük önem vermiş, kişilik haklarının çiğnenmesini önlemeye çalışmıştır. Veda Hutbesi'nde insanların kanlarının ve mallarının yanısıra ırzlarının da mukaddes olduğunu vurgulamıştır. Bu üç hususu birarada anmak suretiyle yaşama hakkına, mülkiyete ve manevî kişiliğe ilişkin hakları aynı ölçüde güvence altına aldığını göstermiştir. Bir sözünde, kişiye kötülük olarak Müslüman kardeşini küçük görüp aşağılamanın yeteceğini bildirdikten sonra, Müslümanlarınkanlarının, mallarının ve ırzlarının birbirine haram, yani dokunulmaz olduğunu belirtmiştir.[961] Hac ibadetinin kurallarını sırasıyla eda etmekte hata eden bir sahâbîye, bunun fazla bir sakıncası bulunmadığını, herhangi bir Müslümana dil uzatmanın daha büyük bir günah olduğunu söylemiştir.[962] Son olarak zikredilen bu sözünden hareketle Hz. Peygamber'in, kişilik haklarını dinin özüyle alakalandırdığı ve bu haklara riayetin ibadetlerdeki bazı şeklî ihmallerden daha önemli saydığını belirttiği anlaşılmaktadır. Bir başka sözünde, kişinin dinini ve ırzını korumasını birarada zikretmiştir,[963] ki burada, din ile manevî kişilik değerlerini ifade eden ırz kavramını birlikte zikretmesi dikkat çekicidir. "Bu ifadeden, kişilik değerlerinin dinî değerler için hakiki zemini teşkil ettiğini, sağlam bir dindarlığın sağlam ve korunmuş bir kişilikte daha da mükemmel olacağını anlamak mümkündür."[964]
Hz. Peygamber insanların kötü sözlerle anılmasını, bir kimsenin gıyâbında kusurlarının anlatılmasını ve insanın elinde olmayan bedenî kusurları hakkında konuşulmasını yasaklamıştır. Çünkü bu tür davranışlar, insan onurunu rencide edip zedelemekte; toplumda dargınlık ve düşmanlıkların ortaya çıkmasına, sevgi, saygı ve barışın zarar görmesine sebep olmaktadır. Gıybet Kur'an-ı Kerim'de ölmüş bir din kardeşinin etini yemeye benzetilmiştir.[965] Bu benzetme ile gıybetin kötülüğü vurgulanmıştır. Hz. Peygamber de bir kimseyi kendisinde bulunan kusurla anmanın gıybet, kendisinde bulunmayan bir kusuru ona isnat ederek aleyhinde konuşmanın ise iftira olduğunu bildirmiştir.[966] "Karşılığında bana dünyayı verseler bir insanı hoşlanmayacağı bir şeyle taklit ve tavsif etmeyi kesinlikle sevmem"[967] demiştir. İnsanların gizli hallerinin araştırılmamasını istemiştir.[968] Kesin delile dayanmaksızın sadece şüpheye dayanarak insanların yargılanmasını yasaklamıştır.
Hz. Peygamber'in en başta gelen hedeflerinden birisi toplum huzurunun korunmasını sağlamaktı. Bu amaçla o, insanların birbirini hor ve hakir görmelerini, dedikoduyu, arabozmak için laf getirip götürmeyi, ikiyüzlülüğü, yalanı, yalancı şahitliği, lânet okumayı, sövmeyi, hakareti, ana-babaya isyankar davranmayı, intiharı, iftirayı, ölüleri kötülemeyi, kıskançlığı, kin beslemeyi, dargınlığı, kusur araştırmayı, aldatmayı, sözünde durmamayı ve yapılan iyiliği başa kakmayı yasaklamıştır.Hz. Peygamber'in yasakladığı bu davranışların fert ve toplum için zararlı olduğu ve işlendiği takdirde toplumda olumsuz tahribat meydana getireceği açıktır. Burada sözü uzatmamak için bunların zararları konusunda detaylı açıklamalara girmek istemiyoruz.
[911] Ali İzzetbegoviç, s. 238.
[912] Müslim, II, 1568-1570.
[913] Nisâ Sûresi 43.
[914] Ebû Dâvud, IV, 80.
[915] Bakara Sûresi 219.
[916] Nisâ Sûresi 43.
[917] Mâide Sûresi 90-91.
[918] Bakara Sûresi 219.
[919] Nisâ Sûresi 43.
[920] Mâide Sûresi 90-91.
[921] Ebû Dâvud, IV, 79-80; Neseî, VIII, 286-287.
[922] Buhârî, V, 189-190; Müslim, II, 1570 vd.
[923] Müslim, II, 1073.
[924] Müslim, II, 1576.
[925] Buhârî, V, 245; Müslim, II,1585-1588; İbn Mâce, II, 1123-1124; Ebû Dâvud, IV, 86, 88-91; Neseî, VIII, 327.
[926] Neseî, VIII, 296.
[927] İbn Mâce, II, 1124-1125; Ebû Dâvud, IV, 87; Neseî, VIII, 300-301.
[928] İbn Mâce, II, 1119.
[929] İbn Hanbel, V, 238.
[930] İbn Mâce, II, 1122.
[931] Neseî, VIII, 335.
[932] Vâkıdî, II, 665; Buhârî, VIII, 14; İbnü'l-Esîr, Üsd, III, 216.
[933] İbnü'l-Esîr, Üsd, V, 352.
[934] Buhârî, VIII, 14-15.
[935] Ali İzzetbegoviç, s. 227.
[936] Alpaslan Özyazıcı, Alkollü İçkiler, Sıgara ve Diğerleri, Ankara 1996, s.14-16.
[937] İbn Hanbel, II, 351.
[938] İbn Habîb, el-Muhabber, s. 333-335; Alûsî, III, 53-70; Cevad Ali, VI, 776 vd. ; Mustafa Öz, "Ezlâm", DİA, XII, 67.
[939] Mâide Sûresi 90-90.
[940] Mâide Sûresi 3.
[941] Ebû Dâvud, IV, 97; İbn Hanbel, I, 274.
[942] Buhârî, IV, 111.
[943] Cevad Ali, V, 133-134.
[944] Furkân Sûresi 68; İsrâ Sûresi 32.
[945] Wensick, II, 345-348.
[946] Buhârî, III, 43; Müslim, II, 1199.
[947] İbn Hişâm, I, 433; Taberî, III, 62.
[948] Cevad Ali, V, 605.
[949] Mâide Sûresi 38-39.
[950] Mümtehine Sûresi 12.
[951] Buhârî, I, 10.
[952] Bk. Wensinck, v. dğr. el-Mu'cemü'l-Müfehres li-Elfâzi'l-Hadîsi'n-Nebevî, Leiden 1936-69, II, 455-457.
[953] Hırsızlık konusunda geniş bilgi ve meselenin özellikle hukûkî yönü için bk. Ali Bardakoğlu, "Hırsızlık", DİA, XVII, 384-396.
[954] Yâsîn Sûresi 47.
[955] Nâziât Sûresi 24.
[956] Kasas Sûresi 76-79.
[957] Fecr Sûresi 15-20.
[958] Hayati Hökelekli, "Enâniyet", DİA, X!, 170-171.
[959] Buhârî, III, 24.
[960] Tirmizî, IV, 305-306.
[961] Müslim, III, 1986.
[962] Ebû Dâvud, II, 517.
[963] Buhârî, I, 19.
[964] Hayati Hökelekli, "Irz", DİA, XIX, 134.
[965] Hucurât Sûresi 12.
[966] Müslim, III, 2001; Tirmizî, IV, 329; Ebû Dâvud, V, 192.
[967] Ebû Dâvud, V, 192-193.
[968] Ebû Dâvud, V, 194, 199.
