meryem
Wed 9 February 2011, 01:24 pm GMT +0200
Zaman-An
Zamanın anlaşılmasında, önemli rol oynayan kavramlardan birisi de an'dır. Zamanın "an" ile bağlantısı nedir, an ölçülebilir mi, zamanın kaynağımıdır, değil midir, anların birleşimi zamanı meydana getirir mi, varlıkla olan bağlantısı ve pratik hayattaki geçerliliğinin ne olduğu gibi sorular, an'ın zamanla olan bağlantılarını ortaya koymaktadır. Filozoflardan bir kısmı an'ı, zamandan bir cüz olarak değerlendirirken, diğer bir kısmına göre ise "an?, zamanın anlaşılmasında önemli rol oynayan bir kavramdır. Bu ise, bu hususta bir tartışmanın var olduğunu göstermektedir. Zamanı, bölünmeyen, yahut otomatik anlardan ibaret sayanların yanında [193], an'ı bir sınır sayarak, sınırlı bir zamanın mümkün olduğunu, geçmiş ile geleceği birbirinden ayıran şimdiki an'ın olabileceğini, bunun ise zamanın bir bağı olmakla birlikte, zaman olmadığını ifade edenler de vardır. Bu görüşe göre "an", zamanın bir kısmı değildir; Çünkü kısım, yani parça, bütünün ölçüsüdür. Bütünün, parçalardan meydana gelmesi gerekir. Halbuki zaman, anların birleşmesinden meydana gelmemiştir [194]. Mezkûr düşünce, çeşitli tarafların hücumuna sahne olduktan sonra bu noktaya gelmiştir. Çünkü bu düşünce, başlangıçta, zamanın birbirini takip eden anlardan meydana geldiğini ifade etmekteydi. Bu hücumlar ve hücuma uğrayan bu düşüncenin, zamanı yeniden tanımlaması, zamanın, süre ve aralıkla aynı sayılmasına zemin hazırladı [195].
Bu hususta yapılan değerlendirmeler, eleştiriye uğrayan fikrin tutarsızlığını göstermektedir. Çünkü sözü edilen düşünce an hususundaki kanaatinde ikilem içerisinde olup, bir taraftan "an"ın yaşam örneklemelerinin olabileceğini, yaşamı açıklayabilen bir süre olduğunu ifade ederken, anın gerçek zaman olduğu kanaatinde olanlar olduğu gibi, diğer taraftan, onun gerçek olmayıp düzmece olduğuna inananlar da vardır [196]. İnsan hiç bir zaman "anlar" ın farkında olmaz, hep "şimdiler"i fark eder [197]. Görüldüğü gibi "an" konusunda farklı kanaatler vardır. Kendi içinde tutarsız olan düşünceler olduğu gibi, an'ı gerçek zaman, fark edilmeyen bir şey olarak, görenler de vardır. Bu da "an"ın zamandan daha girift bir kavram olduğunu, tanıma ve izah etmede ondan daha çok zor-' hıklarla karşılaşıldığını göstermektedir.
Zaman ve "an", sadece genel felsefede değil, İslâm felsefesinde de önemli kavramlardan biridir. Pek çok filozof, bilgin, mutasavvıf ve kelâmcı bu kavramla ilgili farklı görüş ve düşünceler ileri sürmüşlerdir. "Anı" bilince dayandırıp, geçmiş ve geleceği birbirine bağladığını söyleyen [198] el-Kindî'nîn Aristo'dan farkı, an'ın, bağlantı kurmayı bilinç yoluyla icra ettiğini ifade etmesidir.
"An"ın gerçek zaman olmadığını, ancak bir bakıma zaman olduğunu söyleyen düşünceye göre, "an" varlıkla zaman arasında bulunup, varlığı zamana bağlayan an'dır [199]. Doğrusunu ifade etmek gerekirse bu yaklaşım pek net değildir. "Zaman olmamak, bir bakıma zaman olmak" şeklindeki söylem, bu husustaki kapalılığın ifadesidir. Sadece an'ın, varlığı zamana bağlayan bir bağ olduğu ifade edilmektedir. Buna göre an'daki varlık ne zamansaldır ne de zamansal olmayandır. O, zamansal olmak kuvvesiyle donanmış olup, faal olarak zamansal olması "an" meselesidir.
An'ı zaman olarak görmeyenlere karşı, İbn Sînâ, zamanda olan şeyde, "an" başlangıç; geçmiş ve gelecek ise, zamanın parçasıdır, der. Zamanda an'ın oluşu birin sayıda oluşu gibidir [200]. Ardışık olarak gelen ve her biri bölünemeyen anların bileşiminin, zamanı oluşturduğu kanaatine [201] göre, zamanın an'sız meydana gelemeyeceği, meydana gelişini ardışık olan anlara borçlu olduğu anlaşılmaktadır. Zamanı "an" olarak tanımlayanlardan biri de Cürcanî (816/1413)'dir. Ona göre zaman, tasavvur ve olay ile fark edilir. Bilinmeyen bir yenilenen, bilinen bir yenilenen ile ölçülmektedir. Güneş doğarken sana gelirim, ifadesinde "güneşin doğuşu", bilinen bir yenilenen, gelen birisinin gelmesi ise bilinmemektedir. Böylece bilinmeyen, bilinene yaklaştığında kapalılık giderilmiş olur. [202]. Burada Cürcânt'nin "an" dediği zaman, daha çok, vakit anlamındadır. O nedenle zamanın ölçümü, dış dünyada bir varlığa, varlığın hareketine sahiptir.
Deviran münasebeti hususunda yapılan bir değerlendirmeye göre; devir ve an iki asıldır. An ile devir arasında bulunan günler, aylar, yıllar, saat ve saniyeler, hep aşkın varlığın sıfatı olan "vahdet" ile zamansal varlığın sıfatı olan "çokluk" arasındaki bağıntı gibidir. Çokluk nasıl birin görünümü demekse, zaman da, anın görünümü demektir. Bu nedenle "an" bölünmeyen zamandır. Gerçekte sadece o vardır. Geçmiş ve gelecek, farazi şeylerdir. Çokluk, aşkın varlıkla şekilli varlıklar arasındaki harekettir. Dolayısıyla zaman da an'ın hareketidir [203]. Bu değerlendirme, bize an'ın, zamanın kaynağını teşkil ettiğini, aşkın varlığın sıfatı olan vahdete benzetilmesiyle kutsiyet arz ettiğini, dış dünyadaki çokluğun bizi vahdete; günler, aylar, yıllar, saat ve saniyelerin de an'a, Allah katında var olduğu kabul edilen "anı daim"e [204] götürdüğü kabul edilmektedir. Bu yaklaşım, kaynağını felsefeden alan tasavvufçuların yaklaşımıdır. Bu durumda zamanın kıdemi kabul edilmiş olmaktadır. Bunun ezel kavramına ters düştüğüne daha önce işaret edilmiştir.
Fizikte zaman diye bir kavramın oluşması tamamen olaya bağlıdır. Eğer hiç bir olay veya değişme olmasaydı böyle bir kavramın oluşması da asla mümkün olamazdı. Bir zaman ekseni göz önüne getirildiğinde bu eksen üzerindeki t ve t noktaları boyutsuz birer yerdir. Bu yerlerin her birisinde zaman donmuş bulunmaktadır. Dondurulmuş olarak var sayılan noktaya "an" denilmektedir. Ancak "an", zamanın donmuş bir noktası olarak kabul edildiğinde, bu nokta üzerinde herhangi bir olay ve değişme olması imkân dışıdır. Bu durumda gerçekte "an" var mıdır? sorusuna verilecek cevap, hayırdır. Bu şekilde sürdürülen açıklamalar devam ettirilerek şu iki noktaya gelinmektedir:
1. Zaman sonsuza kadar bölünebilir. Bu durumda değeri sıfır olan an elde edilir ki bunda hiçbir olay meydana gelmez.
2. Zaman sonsuza kadar bölünemez. Onun en son bölünemez sınırı vardır. Bu durumda da zaman, her birinin değeri sıfırdan farklı ve büyük olan, içinde bir olayın geçmesine imkân veren ve daha küçük parçacıklara bölünemeyen anların sonlu bir toplamıdır.
Meseleye her iki açıdan yaklaşmaya çalışıldığında, noksansız bir çözüme ulaşma imkânı bulunamamaktadır [205]. Fiziğin, zam anan münasebetine getirdiği açıklamaların bu gün itibariyle felsefî düşüncede yapılan açıklamalarla uyuşan ve uyuşmayan noktalarının olması tabiîdir. Söz konusu bilimlerin yaptığı açıklamaları, kendi içinde, mutlak doğru olduğunu söylemek oldukça zor görünmektedir. Zaten onların, böyle bir iddiaları da yoktur. [206]
193] Sarıkavak, s. 64.
[194] Aristoteles, s. 183-185.
[195] Dağ, "Yunan ve İslam Felsefesinde Aristocu Zaman Görüşüne Tepkiler , s.72.
[196] Bachelard, Gaston, "Anın Sezgisinden Seçmeler", trc. Alp Tümertekin, Cogito, sayı: 11, Yapı Kredi Yay., 1997, s. 62.
[197] Mays, W., "Hegel ve Mara'ta Zaman ve Zamansallık", trc. Alp Tümertekin, Cogito, sayı: 11, Yapı Kredi Yay., 1997, s. 66.
[198] Sarıkavak, s. 56-65.
[199] Sarıkavak, s. 65.
[200] İbn Sînâ, en-Necât, s. 118.
[201]er-Râzî, Fahruddîn Muhammed İbn Ömer İbn el-Hüseyin İbn el-Hasen İbn 'Alî, İslâm İnancının Ana Konuları, trc. Nadim Macit, İhtar Yay., Erzurum, 1996, s. 35.
[202] El-Curcân'. et-Ta'rifât s, 114.
[203] Ateş Süleyman, İşârî Tefsir Okulu, AÜİF. Yay., Ankara, 1974, s. 268.
[204] Uludağ, s. 534
[205] Küken, Gülnihâl, "Doğu Ortaçağında Zaman Kavramı", Cogito, sayı: 11, Yapı Kredi Yay., 1997, s. 189.
[206] Dr. Faiz Kalın, Kur’an’da Zaman Kavramı, Rağbet Yayınları: 57-60.